Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 624]

Luk Adriaens
Kroniek
Maurice Gilliams' ‘Gregoria of een huwelijk op Elseneur’

Maurice Gilliams, Gregoria of een huwelijk op Elseneur. Meulenhoff-Kritak, Amsterdam/Leuven, 1991.

Einde 1991 verscheen postuum en niet zonder enig publicitair gedruis een ‘roman’ van Maurice Gilliams. Het werk bestaat uit 52 fragmenten van zeer ongelijke lengte en beslaat ruim 370 pagina's. Wie met Gilliams' proza vertrouwd is, houdt even de adem in bij de omvang van dit boek.

Zoals gewoonlijk bij Gilliams is ook in Gregoria de verhaaldraad vrij dun. Het boek begint daags voor het huwelijk van Elias en Gregoria en eindigt met de huwelijksreis, die voortijdig wordt afgebroken door het bericht dat de kaarsengieterij van Gregoria's vader is afgebrand. Rond die verhaaldraad is een hele reeks herinneringen van Elias gevlochten.

Het drama dat in Elseneur wordt opgevoerd heeft vier hoofdacteurs. Een passende titel voor het stuk zou kunnen zijn: ‘Elias in de vrouwenkuil’. Andermaal zien we de ik-protagonist in ongewoon vrouwelijk gezelschap. Ditmaal zijn het niet langer de zonderlinge tantes Zenobie, Theodora en Henriëtte, maar een schoonmoeder, mama Balthasar, en haar dochters Gregoria en Vincentia. Het vertelperspectief garandeert uiteraard geen enkele objectiviteit; als lezer kan men alleen Elias' ‘eervol-subjectieve’ waarheid reconstrueren.

Veruit de meest dominante vrouwenfiguur uit bovenvermeld vrouwentrio is schoonmoeder Balthasar. Zij speelt met Elias een spel van aantrekking en afstoting. Zij laat hem constant voelen hoe afhankelijk hij is doordat hij uit een minder begoed milieu stamt, maar anderzijds lijmt zij hem wanneer hij het met Gregoria uit wil maken. In Elias' ogen is zij de incarnatie van de burgerlijke schijn. Nu eens ervaart hij haar als grof, tactloos en seksueel aanhalig, dan weer gedraagt zij zich koel en afstandelijk. Maar steeds hangt haar schaduw over zijn relatie met Gregoria, tot in het absurd-potsierlijke toe.

Een jonge editie van mama Balthasar is haar dochter Vincentia. Opvallend bij haar is dezelfde gerefouleerde, heftige zinnelijkheid die Elias tegelijk fascineert en beangstigt. Eén enkele keer komen Vincentia's ingehouden spanningen tot uitbarsting, en andermaal lijkt Elias er het slachtoffer van te zijn, ondanks zijn zuivere bedoelingen. Door Elias' bril bekeken is Vincentia een kwelgeest, een volwassen variant van wat zijn nichtje Hermine voor hem als puber is geweest.

Het focale punt in de tekst is - hoe kan het anders - Gregoria. Zij is het voorwerp van Elias' haast obsessionele verliefdheid. Doorheen het verhaal ontwikkelt zij zich tot de gans-andere, diegene die wezenlijk verschilt van alles wat de protagonist dierbaar is. Niet alleen toont zij geen belangstelling voor natuur en cultuur, maar zij kijkt ook misprijzend neer op voor Elias vitale gegevens zoals verbeelding, introspectie en suggestie. Ook het verleden interesseert haar in wezen niet. Zij leeft voluit hier en nu en voluit ‘horizontaal’. Fysiek komt zij over als een stokkerig, haast gestold vrouwelijk wezen, dat zijn stijf-

[p. 625]

heid heel even verliest in de roes van de zelfbevrediging. In de omgang met Elias, zowel voor als na hun huwelijk, wijst zij elke vorm van reëel contact af. Zo ondervindt Elias herhaaldelijk tijdens hun verloving en ook in de crisismomenten van hun wittebroodsweken dat Gregoria elke vorm van gesprek uit de weg gaat. Diepgaande conversaties - zo vermoedt Elias - hebben enkel plaats met haar zus en haar moeder. Maar het meest dramatische element in het boek is Gregoria's weigering van elke vorm van niet-verbaal contact. Zij blijkt niet in staat om zich fysiek voor Elias los te laten en verweert zich agressief tegen elke poging tot toenadering. Dit ‘egelwijfje’ (p. 367) recupereert haar lichamelijke verlangens in masturbatie en zij nodigt Elias uit om hetzelfde te doen.

De protagonist schildert zichzelf in toenemende mate af als de martelaarzondebok met het gedwarsboomde verlangen naar liefde, zowel platonisch als zinnelijk. Daaruit ontwikkelt zich bij hem een groeiend gevoel van waardeloosheid, ongeloof in zichzelf en zelfkwelling. Hij wordt geslingerd tussen zelfmedelijden en opstandigheid, en de hoogtepunten van zijn ontgoocheling gaan samen met doodsverlangen. Merkwaardig genoeg verhevigt zijn verliefdheid naarmate hij door zijn geliefde en vrouw meer wordt afgewezen. Dit brengt hem ertoe voortdurend Gregoria's gedrag en ook het gedrag van de andere vrouwen goed te praten. Met pijnlijke nauwgezetheid registreert Elias zijn hersenspinsels die hem het veilige gevoel moeten geven dat de anderen het goed met hem menen.

In deze context die overwegend, zoniet uitsluitend negatief gekleurd is, kan het niet anders of Elias, de uiterst gevoelige, wereldvreemde figuur, moet een soort overlevingsstrategie bedenken. Telkens weer zien we hoe hij een beroep doet op zijn verbeelding, maar in toenemende mate ook op een soort humor.

Dat Elias ook in Gregoria zijn toevlucht neemt tot zijn nachtegalen zal wel geen enkele lezer verwonderen. Het enige wat hem misschien verbazen zal, is de frequentie en de intensiteit van de verbeeldingsmomenten. ‘Aan het denken, aan het mijmeren: gedurig aan word ik vanuit de sfeer van het nare heden naar de sfeer van mijn veilig verleden, vanuit mijn verleden naar mijn heden verwezen, steeds over en weer. Zonder nog een durabel houvast te vinden, kom ik van kwellende realiteiten in troostende fantasmagorieën terecht, van fantasmagorieën in realiteiten.’ (p. 372) Deze slingerbeweging is eigenlijk het fundament van het boek. Vaak gebeurt de plotse omschakeling van het negatieve nu-moment naar het positieve verleden door middel van een voorwerp dat als het ware een scharnierfunctie heeft: een speldekussen, een oude gravure, een stuk bestek enzomeer. Het verleden brengt schijntroost, maakt de nachtmerrie voor Elias draaglijk.

Verrassender is allicht de tweede strategie die Elias aanwendt om in het groeiende web van intriges en verwarring in leven te blijven. In de meest pijnlijke momenten neemt hij namelijk afstand van zichzelf en ironiseert hij zijn belevenissen. Zo is er de sleutelpassage in de roman waar Gregoria hem, tijdens een idyllische picknick, op de man af (sic) vraagt of hij ‘in onthouding met haar’ wil leven. In dit ogenblik van uiterste verwarring schiet Elias een citaat van Goethe door het hoofd. En dat lokt bij hem volgende bedenking uit: ‘Zo'n convenabel, paraat geheugen als het mijne er een blijkt te zijn, denk eens aan! het helpt me om in een wankel gevoelsmoment alweer aan een kruimig citaat mijn evenwicht te herstellen.’ (p. 228-229)

De wijze waarop de hoofdfiguur zijn lotgevallen beschrijft, de ordening en vooral de interpretatie van de gebeurtenissen, gaan meer en meer als een pleidooi pro domo klinken; Elias tekent zichzelf als het onschuldige slachtoffer

[p. 626]

van een monsterachtig komplot. Voor de kritische lezer klinkt het af en toe iets te tendentieus. En toch kan men niet zeggen dat dit een bitter boek of een grove afrekening is, al leeft er bij Elias veel onderhuids ressentiment om zoveel ‘intieme vernederingen’.

Wat mede de elegische grondtoon van het boek verklaart zijn enkele leidmotieven die Gilliams met een zeker gevoel voor dosering hanteert. Het zijn een vijftal korte zinnen die, letterlijk of met lichte variatie, telkens opnieuw en soms haast wurgend-obsessioneel doorklinken; alle bevatten ze de naam van de geliefde. Ik citeer ze in chronologische volgorde: ‘Ik heb Gregoria lief’, ‘Morgen trouw ik met Gregoria’, ‘Gregoria zal kinderen krijgen’, ‘Liever was Gregoria niet getrouwd’ en ‘Van Gregoria blijf ik houden’.

Het is nog de vraag wat dat ‘houden van’ uit de zopas geciteerde zin eigenlijk betekent. Elias zelf is, althans bij tijden, lucied genoeg om te beseffen dat zijn ‘liefde’ voor Gregoria een sterk idealiserende en in wezen narcistische kleur heeft. Dat valt af te lezen uit een ander (overdadig gebruikt) leidmotief, namelijk het schilderij van Ferdinand Hodler, Die Wahrheit. Het werk stelt een naakte vrouw voor, ‘ascetisch, rank en broos’, de neergeslagen ogen gericht ‘naar de grond die (symbolisch!) met een mengeling van madelieven en van rotsig puin was bezaaid’. Voor Elias is dit kunstwerk het bewijs ‘dat de drift-der-driften in geest te transfigureren is’ (p. 55). Gaandeweg ondervindt hij dat Gregoria helemaal niet met dit ideaalbeeld overeenstemt; zij is veeleer ‘een falsificatie van Die Wahrheit’, die ‘de omvang van een catastrofe aanneemt’ (p. 355).

In de toelichting en verantwoording bij Gregoria citeert P.H. Dubois uit een brief die Gilliams hem kort voor zijn dood schreef: ‘Of het werkstuk (d.i. Gregoria) wel voor publikatie bestemd mag zijn? Ik aarzel en twijfel. Ailes te zamen: het is een ding zoals ik er nooit een schreef.’ (p. 377) Inderdaad, ondanks heel wat herkenbare trekken is Gregoria in menig opzicht een ‘ander’ boek. Jammer genoeg is ‘anders’ hier geen synoniem van ‘beter’. U merkt het: wij zijn aan de evaluatie toe.

De thematiek van Gregoria - de ‘misère van het huwelijksleven’ - is vrij uniek in Gilliams' oeuvre, ook al zijn er zijdelingse verwijzingen in onder meer Winter te Antwerpen en in enkele late gedichten te vinden. Na lectuur werd me duidelijk waarom Gilliams, vooral tijdens de laatste jaren van zijn leven, toen hij volop met het herschrijven van Gregoria bezig was, zo vaak verwees naar André Gides dagboeken en naar de mémoires van Paul Léautaud. Beide auteurs hebben het immers over dezelfde problematiek. Het weze gezegd dat Gilliams in Gregoria ver beneden het niveau van de twee door hem bewonderde Franse auteurs is gebleven.

Dat ligt onder meer aan de dosering van het boek. Ik bedoel daarmee niet alleen de globale lengte (Gilliams heeft geen epische adem, zoveel is duidelijk), maar ook de talloze storende herhalingen. Zo worden de tantes Henriëtte en Theodora (in de herinneringsfragmenten) tot in den treure op dezelfde wijze en met dezelfde formuleringen getypeerd, de ene als neurastheniek-onbereikbaar, de andere als lachwekkend-materialistisch. De lezer gelooft zijn ogen niet als Gilliams voor de zoveelste keer het verhaal doet van het cederhouten kistje met de oude rekeningen die Theodora uitpluist; het is bijna gênant voor een auteur die anders zo zuinig is met woorden.

Ook de structuur van het werk laat te wensen over. Weliswaar vinden we er enkele briljante passages waarin Gilliams zijn fugatische schrijfwijze demonstreert. Onmerkbaar verglijdt het verhaal van het nu-moment naar een verwant gegeven uit het verleden, meestal ingeleid door een gedachtenstreep; en

[p. 627]

daarna komt de verteller opnieuw en even onmerkbaar naar het heden terug. Men herleze de slotbladzijden (372-373): dit is métier. Maar vaak verliest Elias zich in oeverloze en niet functionele uitweidingen, die de tekst onverteerbaar maken. Getuige daarvan: de vele ronduit irritante beschouwingen over literatuur en kunst; dat Gilliams ook pedant kan zijn, is bij dezen bewezen.

Wie Gilliams kent en waardeert om zijn hermetisme en zijn suggestief vermogen, zal bij het lezen van Gregoria van de ene frustratie in de andere vallen. Hier wordt namelijk alles uitgelegd, niet één keer, maar met de insistentie van een doorgewinterde schoolmeester. Als lezer wordt je elk interpretatief genot ontzegd; je wordt bij het handje geleid en leest met stijgende verbazing de toelichting bij elk nieuw tafereel. Dat blijkt onder meer uit de passages die symboliek bevatten: Gregoria die op twee parende kevers spuwt (p. 312), de vervallen kapel met de condooms op de vloer (p. 303), het onweer aan de kust (p. 336, exegese p. 354) enzomeer. Daarbij weze gezegd dat de symboliek in Gregoria meestal gedateerd en voorspelbaar is; ik verwijs hier bij voorbeeld naar de zwevende (p. 226) en vallende (p. 307) roofvogel. Een dergelijk déjàvu-gevoel overvalt je geregeld tijdens het lezen.

En ten slotte: op stilistisch vlak is Gregoria ‘een ding’ zoals Gilliams er nooit een heeft gepubliceerd. Hier wordt een soort Nederlands geproduceerd dat we niet anders dan on-taal kunnen noemen. Critici hebben vergoelijkend verwezen naar Gilliams' Franstalige achtergrond. Dit is nonsens en weer een typisch voorbeeld van hoe men Gilliams' mystificaties kritiekloos gelooft. Men heeft gewezen op bepaalde kreupele zinsconstructies die typisch Frans zouden zijn. De Franse grammatica duldt geen onlogische congruentie, evenmin als de Nederlandse. Bovendien staan er nogal wat spelfouten in de Franse citaten. Voeg daarbij een opeenstapeling van overbodige vreemde woorden, neologismen en onmogelijk-archaïsche termen (type ‘behuwdzuster’) en je krijgt een zwaar verteerbaar eindprodukt.

Waarom heeft men het boek dan uitgegeven, zal men zich afvragen. Om het oeuvre van een belangrijk auteur volledig te maken? Om een dramatische episode uit Gilliams' leven beter te begrijpen? Uit piëteit? Uit nieuwsgierigheid, of uit behoefte aan een literair curiosum? Wat er ook van zij: men heeft Gilliams met de publikatie van Gregoria uiteindelijk geen goede dienst bewezen. Het is trouwens niet verwonderlijk dat de hyperkritische auteur het manuscript nooit heeft uitgegeven, al heeft hij er zijn hele leven mee geflirt, allicht om andere dan esthetische redenen.

De receptie van Gregoria in de literaire kritiek in Vlaanderen en in Nederland is een verhaal op zichzelf, het verhaal van de verdwazing en de beate goedkeuring van een tekst omdat die nu eenmaal door een ‘monstre sacré’ geschreven is, en dus goed moét zijn. Het heeft enkele maanden geduurd vooraleer de eerste voorzichtig-kritische geluiden te horen waren.

En toch: ondanks alle tekortkomingen heeft Gregoria ook een aantal aantrekkelijke kanten. Zo bevat het boek boeiende en verhelderende verwijzingen naar ander - kwalitatief hoogstaand - werk van Gilliams. Ik vermeld hier de dichtbundels Het Maria-Leven en Bronnen der Slapeloosheid, en prozateksten zoals Het Verlangen, ‘Margaretha-Elisabeth’ (uit Oefentocht in het Luchtledige) en Elias of het gevecht met de nachtegalen. En kan het anders dan dat ook Gregoria af en toe de hand van de meester verraadt? Er zijn zinnen die je niet meer vergeet, zoals die beschrijving van Elias' tantes Henriëtte en Theodora als ‘twee dwaallichten, over en weer boven een negentiendeeeuws moeras’ (p. 200). En er is één sterke passage die veel goedmaakt, namelijk het slotvisioen waar Elias samen

[p. 628]

met zijn vader 's nachts naar ‘het wit kasteeltje’ van zijn jeugd staat te kijken. Hier klopt de polsslag van de echte Gilliams, die in een meesterlijke synthese een laatste maal alle belangrijke motieven uit de tekst laat samenklinken; dit is melancholie die poëzie is geworden (p. 372-373).

Er is één gedicht van Gilliams dat in zijn gecondenseerde zegging sterker het Gregoria-drama weergeeft dan het hele prozawerk dat we hier hebben besproken. ‘Winter te Schilde I’ klinkt als volgt:

Het is een vlakte waar geen moeders wonen;
het sneeuwt, en blinder zwellen de moerassen.
De stilte vriest aan 't warhout der gewassen,
langs donkere paden naar helle kerkhoven.
Maar wiegeliedren hoort men nergens ruisen,
geen winteravondzangen brengen vrede.
De natte honden bassen aan hun keten;
de bruine ratten dringen in de huizen,
Daar rusten, donker-weg, de ronde broden,
het karig voedsel voor de bittre dagen.
En alles wat een mensenziel kan klagen
verkropt zij in der doden zoete namen.