Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 186]

Hugo Bousset
Kroniek
Fantoompijn

Kristien Hemmerechts, Zonder grenzen. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991, 258 p.

Souvenirs

Aan de derde roman van Kristien Hemmerechts (1955), Zonder grenzen, heb ik drie concrete herinneringen. De eerste heeft te maken met een interview. Op 17 januari 1991 zegt ze me iets heel typisch over de rol van haar geschrijf en van de kritiek. Een roman kan voor haar nooit een illustratie zijn bij een boodschap, want dat zou inhouden dat de auteur inzicht heeft in de werkelijkheid, en dat inzicht aan de lezer wil meedelen. Ze wil noch kan zich als een god boven haar tekst plaatsen. Maar bovendien: ‘Het zou me niet interesseren te schrijven over iets wat ik weet.’ En dan over de rol van de kritiek: ‘Het is alsof ik de kritiek nodig heb om te weten waarover het boek nu eigenlijk gaat.’

De tweede herinnering: Kristien Hemmerechts leest op 5 december 1991 voor uit haar roman en doet dat tot veler verbazing zeer een-tonig. Haar proza kan gelezen worden als een litanie van de wanhoop.

De derde herinnering. Ik heb Zonder grenzen gelezen op het vliegtuig van Mexico-City naar Brussel, op 17 november 1991, rijkelijk laat, ik weet het. En in die roman komt een hoofdstuk voor dat zich in Mexico, vooral in San Cristóbal (las Casas), niet zo ver van Guatemala, afspeelt. Uit dat hoofdstuk blijkt dat Hemmerechts eigenlijk alleen in de binnenwereld is geïnteresseerd, in de subtiele folteringen en fobieën die zich in de oorverdovende stilte van ons bewustzijn afspelen. En dat is haar goed recht. Je kunt je wel de vraag stellen waarom Emilia dan zo nodig in de zomer van 1978 naar Mexico moest. Natuurlijk bezoekt ze daar de broer van de tweede vrouw van haar vader, maar die had even goed in Nepal kunnen wonen. Want over Mexico krijgen we alleen de courante toeristische clichés te horen: er zijn in de dorpen geen schotten tussen de WC's; je moet je eten op een tortilla scheppen; er is een Mexicaan met een snor en een mond vol rotte tanden, een andere hangt met zijn neus in zijn bord en slurpt het leeg; een meisje van veertien is al volwassen; Mexicanen zijn arm maar trots, want ze hebben indianenbloed; de meisjes schrobben de was in de rivier; er zijn kleurrijke papegaaien; na de maaltijd kan je siësten in een hangmat enzovoort.

Als een Mexicaanse slang

Ik ben er echter van overtuigd dat Mexico een zéér geschikte lokatie is voor Hemmerechts' romans. Ook als men Het labyrint der eenzaamheid van Octavio Paz leest, ziet men merkwaardige analogieën tussen de modale Mexicaan en Hemmerechts' personages. Paz beschrijft zijn landgenoten als fundamenteel eenzaam, losgeraakt van de wereld en vervreemd van zichzelf. Ze hebben geleerd leven en dood te minachten en verschuilen zich achter maskers. Hun geloof in gelijk welke maatschappelijke ideologie hebben ze verloren. De tijd beleven ze cyclisch. Het enige wat de Mexicanen gemeenschappelijk hebben is het scherpe bewustzijn van een labyrintisch bestaan zonder in- of uitgang. Ziedaar nagenoeg

[p. 187]

het portret van Hemmerechts' antihelden. Maar die voor de hand liggende analogie wordt in Zonder grenzen niet gebruikt.

Nochtans: de compositie van de roman wijst ook al in de richting van een cyclische beleving van de tijd, die zich - als een Mexicaanse slang - kronkelt van vroeger via nog vroeger naar later, en dan terug naar veel vroeger, om via veel later nog vroeger te eindigen dan bij het begin. Ergens tussen de winter 1968 en de winter 1990. De bekende uitspraak van de Mexicaanse auteur Carlos Fuentes, ‘Historische vooruitgang bestaat niet’, geldt ook voor elk individueel mensenbestaan, dat daardoor niet meer individueel is, of gekleurd, of herkenbaar, maar egaal, futiel en overbodig. Bij Hemmerechts is de grijsheid van het leven vooral opvallend bij vrouwen. Met een beetje goeie wil kun je dat toeschrijven aan de dominante positie van de man, naar wie de vrouw zich moet conformeren, zodat ze nooit aan een eigen identiteit toekomt. In de eerste acht hoofdstukken van de roman volgt de lezer netjes geritmeerd, op de kadans van het saaie bestaan, het leven van drie vrouwen: Petra, Emilia en Hannah Prat, dat zijn de moeder, de dochter en de minnares van Victor, de zegevierende man. Maar Victor zegeviert niet. In het negende en laatste hoofdstuk kijken we door zijn ogen mee naar zijn werkelijkheid, die ook al troosteloos is. Net zoals de vrouwen in zijn bestaan, is ook hij gedoemd om te leven met mensen die niet merken of hij er is of niet. ‘Iedereen is doof, blind en stom’ voor de anderen. Er zijn alleen littekens. Er zijn alleen halve mensen, waarvan de helften echter nooit op elkaar passen. Een stukje van je lichaam in een ander lichaam steken verandert daar uiteraard niets aan.

Het huwelijk is, zo zegt Petra, ‘tegennatuurlijk’, want ‘twee kunnen onmogelijk één worden’. Maar anderzijds weet ze ook dat scheiden ‘een oefening in dood’ is. Victor is het op dat punt met haar eens: ‘Scheiden is sterven’. Alleen voel je je een halve mens. De ontbrekende helft doet pijn, maar is onbereikbaar. In plaats van één te worden met een andere, passende helft, worden we steeds verder door twee gedeeld, tot er niets meer van ons overblijft dan de contouren van grenzen.

Halve mensen

Victor en Petra hebben samen een tweeling. Emilia en Simon voelen zich steeds maar de helft van een groter geheel. Bij de scheiding van hun ouders, die nu allebei voor altijd de helft van de tweeling zullen missen, worden ze voor elkaar onbereikbaar. Hoe Emilia ook moge volhouden dat ze bij elkaar horen, dat ze één zijn tot de dood hen scheidt, hoe Simon ook moge schrijven ‘liefste tweede helft van me’, het drijvende laffe bestaan is sterker. Je moet je in het leven niet te veel vragen stellen, want ‘de dingen waren zoals ze waren omdat ze waren’. Of nog: ‘alles was wat het was omdat het moest zijn wat het was’. Emilia en Simon zien elkaar nog maar zelden. Emilia pleegt zelfs abortus om niet altijd Simons spiegelbeeld te zijn, want die wordt vader.

Mutilaties, littekens, halve mensen, fantoompijn... ze vormen het grondmotief in Zonder grenzen: de gescheiden ouders, de gescheiden tweeling, de abortus van Emilia, het te vroeg geboren kindje van Victor en Petra, de twee ontbrekende vingers van Victor, de onthoofding van Petra op de skibaan, Victors moeder die haar hoofd in de oven stak. Dan zijn er al die stompjes (tenen, vingers, borsten, benen, armen) in het centrum waar Victor moet revalideren. Ook zijn er nog de talloze afgehakte hoofden, handen, voeten, borsten, geslachten, de opengesneden vrouwenbuiken in Zaïre in 1960 (Emilia hoort daarvan dertig jaar later, als ze werkt voor Artsen Zonder Grenzen, jaja.)

Volle mensen bestaan niet. Wel halve

[p. 188]

mensen, of lege mensen. ‘Een leeg mens parasiteert op andere mensen en zuigt ze leeg in een wanhopige poging zichzelf te vullen.’ Maar vermits we dat allemaal doen, vormen we desperate, lachwekkende duo's, trio's enzovoort.

Een tepel in een sterrenkrans

Deze visie is typisch voor de verhalen en romans van Kristien Hemmerechts. Haar werk vormt in die zin een verborgen autobiografie. In Zonder grenzen staat Emilia dicht bij de auteur; ik vind de Emilia-hoofdstukken dan ook even schitterend geschreven en even ontroerend als de verhalen uit Weerberichten (1988). Anders is het met de Petrahoofdstukken, waarin een emancipatorische tendens opklinkt, die niet past bij de fatalistische ‘condition humaine’ van de rest van de roman. Soms heeft Petra zelf ‘inzicht’ in haar toestand van onderdrukking: ‘Ik kleed me goed, koop cadeautjes, organiseer feestjes. Mijn kinderen zijn exceptionnels, mijn ex is super-sympa (zo ook zijn nieuwe vrouw en hun kind), het leven is formidable en ik ben la charmante Petra.’ Soms corrigeert een soort alwetende stem haar (nog?) ongeëmancipeerd gepeins: ‘Meisjes waren even vrij als jongens, en toch was er nog altijd een verschil, dacht Petra. Dacht Petra dat ze dacht. Dat ze moest denken.’ Dan weer roept haar dochter Emilia haar tot de orde: ‘Je hele leven lang herhaal je wat andere mensen hebben gezegd: papa, tante Sandra, opa, je oom. Jij hebt nog nooit zelf iets gedacht.’

Het is nog erger gesteld met de Hannah Prat-hoofdstukken. Prat zit in een geheime vrouwensekte, de ‘brigade van de woede’, met als logo een tepel in een sterrenkrans. Ze moeten luisteren naar de kosmos, er deel van uitmaken, zo weinig mogelijk bewegen om de kosmische orde niet te verstoren, hun karma niet te laten aantasten. Ik neem aan dat de Prat-teksten bedoeld zijn als een satire van de auteur op de esoterische kanten van haar fatalistische levensvisie, maar de omweg lijkt me wel groot om een en ander te relativeren. Bovendien wordt de anders zo burgerlijke Victor op Hannah Prat verliefd. Op bladzijde 165 heeft zijn zaad zich al 21 keer ‘in haar schoot verspreid’.

Geef mij maar de korte scène waarin Victor veel indringender wordt getekend (hij is er nog erger aan toe dan de vrouwen in het boek), de scène waarin hij handschoenen gaat kopen. Soepel leer, Belgisch fabrikaat, zitten om de hand als een tweede huid. Maar niet bij Victor. Bij hem bengelen de twee middelste vingers van de linker handschoen slap ‘als lege condoompjes’. Littekens. Halve mensen. Onvruchtbaarheid en dood. Zonder grenzen.

[p. 189]

Stefaan Somers, Houtskooltekening.