Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 784]

Jaap Goedegebuure
Is de Vlaamse literatuur een Koekoeksjong?

Een jaar of twee geleden - het was tijdens de Antwerpse Boekenbeurs - kwam ik Julien Weverbergh tegen. Al gauw raakten we aan de praat over het al even obligate als onuitputtelijke onderwerp van de literaire verhoudingen tussen Noord en Zuid. Weverbergh zette al zijn retorische vermogens in om me er te van overtuigen dat de Vlaamse literatuur beslist anders was dan de Nederlandse. Sinds de Tachtigjarige Oorlog hadden Holland en Vlaanderen zich immers tot twee aparte naties ontwikkeld, ieder met een eigen taal en cultuur. Wie Hooft, Conscience, Gorter, Gezelle, Mulisch en Claus onder de brede noemer van de Nederlandse literatuur bracht, verdoezelde de verschillen. Weliswaar hadden de geschiedschrijvers van de letterkunde tot nu toe weinig anders gedaan, maar het werd tijd dat daar verandering in kwam.

Mijn aarzelende tegenwerping dat ik in weerwil van Georges Rodenbach, Emile Verhaeren en Georges Simenon nog nooit van een Waalse literatuur had gehoord, maakte geen zichtbare indruk, net zo min als het argument dat de Zwitser Max Frisch en de Oostenrijker Peter Handke bij de Duitse letteren hoorden, en de Australiër Patrick White en de Zuidafrikaanse Nadine Gordimer bij de Angelsaksische. Als ik Weverbergh goed beluisterde, liep er niet alleen een taalgrens dwars door België, maar ook een cultuurbarrière van Cadzand tot Vaals. Alle pogingen van de Taalunie om die barrière op te ruimen zouden weinig succes hebben zolang men niet wilde erkennen dat Vlaanderens culturele identiteit radicaal verschilde van de Nederlandse.

Gedurende het gesprek kwam het bij geen van ons beiden op bezwaar te maken tegen de relatie tussen literatuur en natie in het algemeen. Hoewel Goethe ooit de verwachting uitsprak dat er een cosmopolitische wereldliteratuur in aantocht was, zijn de letteren tot op heden verkaveld volgens het criterium van het taaleigen. In vrijwel niet een ander artistiek domein heeft dat tot zulke rigide afgrenzingen geleid. Iemand die zich sterk zou maken voor het unieke karakter van de Vlaamse of de Nederlandse danskunst, zou zich belachelijk maken. Maar op het gebied van de letterkunde vindt iedere betrokkene linguïstische scheidslijnen de normaalste zaak van de wereld.

Nu Weverbergh het Vlaams beschouwt als een taal die te onderscheiden valt van het Nederlands, moet hij wel vasthouden aan de stelling dat ook de Vlaamse en de Nederlandse literatuur twee verschillende fenomenen zijn. In deze particularistisch getinte opvatting staat hij bepaald niet alleen. Wel vermoed ik dat zijn standpunt in Vlaanderen meer aanhang geniet dat in Nederland. Het geval van Louis-Paul Boon, die er nooit een geheim van heeft gemaakt dat hij de totstandkoming van de Belgische onafhankelijkheid als een ramp voor de cultuur beschouwde, staat vrijwel op zichzelf.

Wie ten noorden van Wuustwezel woont, maakt zich meestal niet zo druk

[p. 785]

om het onderscheid tussen de Vlaamse en de Nederlandse literatuur (vooropgesteld natuurlijk dat hij of zij er überhaupt enige interesse voor kan opbrengen, wat statistisch gezien een kans van één op honderd is). ‘Makkelijk praten’, hoor ik Vlaamse literatuurliefhebbers denken. ‘Die Hollanders redeneren vanuit de luxe der overvloed; wanneer men al zo ruim is bedeeld met auteurs, is men minder kieskeurig met de samenstelling van de eigen kring dan wanneer de identiteit geprofileerd wordt door kleinschaligheid aan de ene kant en de culturele verdrukking van buitenaf aan de andere.’ Daar zit wel iets in.

Boven de Moerdijk heerst een heel ander soort wij-gevoel wanneer het om literatuur gaat. Het wordt niet in stand gehouden door het noordelijk of zuidelijk accent van het idioom waarin de schrijver zich uit, maar door het uitgeversimprint. Voor critici en lezers die zich in hun oriëntatie afhankelijk hebben gemaakt van het Amsterdamse peil maakt het weinig verschil of een auteur afkomstig is uit Haarlem, Enschede, Maastricht, Gent of Erembodegem. Veel belangrijker is de firmanaam op de kaft van het boek. Die dient namelijk als keurmerk, ook al is lang niet iedereen daar zich zo van bewust.

Sociologisch onderzoek, onder leiding van Verdaasdonk verricht aan de Katholieke Universiteit Brabant, heeft uitgewezen dat kopers van literaire boeken zich wel degelijk laten sturen door de AP van de Arbeiderpers, de M van Meulenhoff, het opgesloten O'tje van Van Oorschot en de Bij van de bezige uitgeverij. En waar gewone lezers al zo gevoelig zijn voor de toeters en bellen van de literatuur, daar reageren critici als ratten in een Skinnerbox. Het prestige van een uitgeversvignet is de optelsom van het prestige dat de auteurs van de uitgever genieten.

Natuurlijk is het heel onverstandig en ook wel onrechtvaardig van een criticus om zich door de uiterlijke schijn te laten leiden of misleiden, maar het kan geen kwaad eraan te herinneren dat de criticus ook maar een mens is. De firmanaam werkt hoe dan ook als een aanbeveling of als indicatie in de geest van ‘on ne visite pas’ uit de Michelingids.

In werkelijkheid zal het selectieproces dat bepaalt of een boek wel of niet bij het publiek aanslaat nog wel iets ingewikkelder zijn dan ik nu losjesweg heb voorgesteld. De selectie begint eigenlijk al bij de distributie, een onderdeel in het boekbedrijf waarvan iedereen weet dat het tussen Vlaanderen en Nederland nooit goed heeft gefunctioneerd. Er zijn jaren geweest dat de titels van Manteau en De Standaard niet in Nederlandse winkels waren te krijgen, laat staan dat ze ooit bij een recensent aankwamen. Dat betekende dat de echte liefhebbers van literatuur zich in dubbel opzicht de weg naar het gros van de Vlaamse literatuur zagen afgesneden: op de zichttafels van de boekhandel was die Vlaamse literatuur letterlijk onzichtbaar, en in de literaire rubrieken van de media werd er geen aandacht aan geschonken.

Een tweede factor is de afkalvende infrastructuur waarvan de Vlaamse literatuur het slachtoffer is, eerst en vooral in Vlaanderen zelf. In het uitgeverijencircuit is sprake van concentratie en verschraling, waar geen tegenwicht voor geboden wordt door kleine, veelal op non profit-basis werkende bedrijfjes, waarvan er in Nederland ook tientallen bestaan zonder dat ze daar eenzelfde verantwoordelijkheid hebben te torsen.

Ook de aandacht voor literatuur, zoals die tot uiting komt in de ruimte die de Vlaamse pers besteedt aan nieuw verschenen boeken, is al jarenlang aan teruggang onderhevig. Het kost Aad Nuis, Jos Borré en mijzelf telkens weer de grootste moeite om recensies van Vlaamse critici te vinden die we kunnen opnemen in ons Jaar Boek van de Nederlandse en Vlaamse literatuur. En dan hebben we het nog niet eens over de kwalitatieve kant van de zaak (die ook

[p. 786]

wat de Nederlandse inbreng betreft niet om over naar huis te schrijven is) maar puur over de hoeveelheid. Nederlandse boeken worden in de Vlaamse pers slechts mondjesmaat besproken (in feite alleen in De Standaard en De Morgen), en Vlaamse boeken krijgen aan het thuisfront ook al niet de aandacht die ze zouden verdienen.

Het ontbreken van een divers en gedifferentieerd uitgeversapparaat dat talent aantreft, begeleidt en vasthoudt, én een literaire kritiek die voor de adequate respons zorgt en bij de potentiële lezers nieuwsgierigheid wekt: ziedaar een belangrijke oorzaak van de verzuring van het literaire klimaat in Vlaanderen.

De vaak gehoorde klacht over het cultuurimperialisme van de Amsterdamse grachtengordel geeft dus maar een kant van de zaak weer. De andere kant is de geringe stimulans die de literatuur van Vlaanderen zelf krijgt, de goede programma's op radio en televisie niet te na gesproken. Om dat laatste prijs ik onze zuiderburen gelukkig, want bestond in Vlaanderen dezelfde dictatuur van de kijkcijfers als in Nederland, de culturele programma's waren al lang onder het regime van een of andere Büch geplaatst, in tijd besnoeid en verbannen naar de late uurtjes waarop toch niemand meer kijkt of luistert. Maar wel heb ik begrepen dat er ook in dit opzicht iets aan het veranderen is bij de omroep.

Je kunt het dus geen Vlaamse auteur kwalijk nemen dat hij of zij kiest voor een Amsterdamse uitgever. Die geniet niet alleen meer prestige, maar heeft bovendien beter toegang tot distributie en publiciteit, en dus meer kans op een hoge omzet per titel. En dat telt, want als het adagium ‘wie schrijft, die blijft’ geldig wil zijn, moeten er eerst wel lezers gevonden worden, anders verschimt het boek in de bibliotheek. En daar gaan ze op weg naar het Noorderlicht: Tom Lanoye, Herman Brusselmans, Stefan Hertmans, Charles Ducal, Dirk van Bastelaere en Kristien Hemmerechts, om alleen nog maar de jongste generatie te noemen. Bob van Laerhoven, die zich er luidkeels over beklaagde dat hij in Vlaanderen prachtige recensies kreeg maar in Nederland niet leek te bestaan, wilde hen achterna, maar lijkt inmiddels te hebben besloten toch nog maar even bij Dedalus onder dak te blijven.

Sinds kort staat een Vlaamse auteur die bij een Vlaamse uitgever onder dak is nog een andere mogelijkheid open om de Nederlandse markt te veroveren, en dat is het winnen van de AKO-prijs. In dat opzicht zijn Vlaamse auteurs overigens verre boven hun Nederlandse collega's bevoorrecht. Zij kunnen immers vrijelijk meedingen naar alle literaire prijzen (op de van staatswege toegekende P.C. Hooftprijs na), terwijl het omgekeerde niet het geval is. Jeroen Brouwers heeft zich daar wel eens boos over gemaakt.

Op het moment dat de in het Noorden volkomen onbekende Brigitte Raskin een AKO-nominatie kreeg voor Het koekoeksjong begon de Nederlandse kritiek aan een pijlsnelle inhaalmanoeuvre. Het boek was in Vlaanderen immers al opgemerkt, en verkocht bovendien goed, ook al had dat laatste dan misschien wel meer te maken met de omstandigheid dat de schrijfster bekend was als TV-persoonlijkheid dan met iets anders. Het Nederlandse publiek reageerde gretig op de publiciteit. Binnen een paar maanden beleefde Het koekoeksjong de ene herdruk na de andere. Met dat al werd een andere wetenschappelijke bevinding uit Tilburg bevestigd: goede recensies hebben nauwelijks een positief effect op de verkoop van onbekende auteurs; pas wanneer auteurs breeduit in de spotlights van de media zijn komen te staan, volgt het succes vanzelf.

Misschien denken sommige lezers nu wel dat ik Brigitte Raskin haar succes misgun. Dat is allerminst het geval. Wel vraag ik me af of Het koekoeksjong nu werkelijk zoveel beter was dan Wit is

[p. 787]

altijd schoon, dat Leo Pleysier voor de AKO-prijs gepasseerd moest worden. Natuurlijk heeft Raskins boek zijn kwaliteiten. Het is een vaardig, hoewel ook wat vlak vormgegeven docudrama in de faction-traditie van Truman Capote en Norman Mailer. De schrijfster weet de treurige levensgeschiedenis van de verschoppeling Frans Maes handig te verweven met haar eigen biografie. Maar als het aankomt op stilistische orchestratie en dramatische verdieping moet haar boek het afleggen tegen het vergelijkbare Rosalie Niemand van Elisabeth Marain. Dat werd in Vlaanderen een succes, maar drong in Nederland niet tot de aandacht door, om redenen die ik in het voorafgaande heb aangegeven.

Het probleem van de criticus die een oordeel moet vellen over een boek dat hij pas is gaan lezen nadat het grote succes zich er meester van had gemaakt, is dat hij zijn onbevangenheid kwijt is. Nooit zal hij het boek nog kunnen behandelen als het bescheiden debuut dat het eens was. Hij voelt zich geneigd het bladgoud van de faam eraf te krabben, en uit vervolgens zijn teleurstelling omdat hij zo bitter weinig overhoudt. Ik zal dus niet gaan beredeneren dat ik Het koekoeksjong eigenlijk maar een mager scharminkel vind. Alle argumenten zouden immers een ad hoc karakter krijgen, dat ze hadden gemist wanneer ik Raskins boek blanco had kunnen bespreken.

Inmiddels ben ik me door een en ander weer beter bewust van mijn ambivalente positie ten opzichte van de Vlaamse letteren, dat wil zeggen literatuur die in Vlaanderen is geschreven én uitgegeven; want het zal duidelijk zijn dat Claus, Michiels en Monika van Paemel het een stuk gemakkelijker hebben dan Willy Spillebeen, Alstein of Spinoy. Het parool luidt dus: alert blijven, niet gemakzuchtig afgaan op uitgeversvignetten, uitzien naar nieuwe Vlaamse auteurs die de moeite waard zijn, en intussen maar hopen dat ze hun uitgevers trouw blijven en hun een betere positie op de markt bezorgen.