Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 789]

XII Taalkunde

[p. 790]

Jaap de Rooij
Een onderwerp waar we beter niet kunnen over spreken
Over het Nederlands van Vlamingen en wat Nederlanders en Vlamingen daarvan vinden

Wat Nederlanders over het Nederlands van Vlamingen zeggen, is nooit goed.

Veel Nederlanders weten er niets van, maar als ze dan zo verstandig zijn er ook niets over te zéggen, is dat niet goed. Want dan geven ze blijk van gebrek aan belangstelling voor de Vlaamse taalstrijd en laten ze hun taalbroeders en -zusters in de steek.

Sommige Nederlanders weten dat er nogal wat verschil is tussen hun eigen Nederlands en dat van de Vlamingen. Als ze dan ook nog weten dat de officiële Belgische taalpolitiek streeft naar een zo groot mogelijke gelijkschakeling van het (Standaard-)Nederlands in Vlaanderen met dat in Nederland, en als ze daar de consequenties uit trekken door in woord of geschrift de Zuidnederlandse afwijkingen te signaleren, aan de kaak te stellen of te verbeteren, dan is dat ook niet goed. Want dan zijn ze betweters, die geen eigen zuidelijke inbreng in de Nederlandse taal dulden.

Weer andere Nederlanders weten ook dat er nogal wat verschil is tussen hun eigen Nederlands en dat van de Vlamingen, maar vinden dat niet erg, of juist goed. Ze vinden dat die Vlamingen zelf maar moeten uitmaken wat voor taal ze spreken en schrijven, en ze vinden die woorden en uitdrukkingen die ze zelf niet gebruiken vaak heel mooi en karakteristiek. Maar dat is ook niet goed. Want door deze houding geven die Nederlanders voedsel aan het taalparticularisme, dat het Nederlands in België in een nadelige positie ten opzichte van het Frans brengt. En het ergste is het, als Nederlanders de taal van Vlamingen ‘sappig’ vinden. Daar kan een Vlaming absoluut niet tegen; dan voelt hij zich verstreuveld.

Het zou dus het makkelijkste zijn als er geen verschil was tussen het Nederlands van Vlamingen en dat van Nederlanders, maar dat is er wèl. Net zoals er verschil is tussen het Duits van iemand uit Hamburg en iemand uit Wenen, tussen het Frans van inwoners van Parijs en van Montréal, en wat we tegenwoordig allemaal het beste weten: tussen het Engels van Britten en dat van Amerikanen.

Die verschillen kunnen van allerlei aard zijn. Taalkundig gezien kan het gaan om verschillen in uitspraak, woordenschat, vormleer en syntaxis. Vanuit communicatief standpunt kan het verschillen betreffen die soms nauwelijks opvallen of in elk geval de begrijpelijkheid niet in gevaar brengen (de boodschap komt over), verschillen die de begrijpelijkheid blokkeren (er komt geen boodschap over) en verschillen die de begrijpelijkheid corrumperen (de boodschap komt verkeerd over). Nog steeds vanuit communicatief standpunt is het

[p. 791]

eerste niet erg, het tweede eigenlijk ook niet (dan kun je gewoon vragen: wat bedoelt u?), het derde wel.

Laat ik voorbeelden geven. Het gebruik van het meervoud leraars (tegenover leraren) en de woordvolgorde in de titel van dit stukje (... kunnen over spreken i.p.v. over kunnen spreken) zullen voor geen enkele Nederlander de oorzaak zijn van niet of verkeerd begrijpen van een Vlaamse taaluiting, al zullen deze taalvormen hem wel opvallen. Anderzijds zal een Nederlander tegen wie een Vlaming zegt: ‘Pas op, of ik roef m'n goers door uw tronie’, aanvoelen dat zijn gesprekspartner niet veel goeds in de zin heeft, maar niet begrijpen wat die precies van plan is. En zelfs het Zuidnederlands Woordenboek van Waker de Clerck helpt hem daar niet bij, want ik heb deze zin, wel (enigszins gewijzigd) ontleend aan een citaat in dat woordenboek - te vinden op p. 37 s.v. Bamis -, maar de woorden roefen of roeven en goer of goers staan daar niet in. Maar misschien is dit wel Zuidnederlands dialect, en we hadden het over de standaardtaal, het Algemeen Nederlands, het ABN, of hoe u het wilt noemen.

Interessanter zijn de voorbeelden van de derde communicatieve categorie, waarbij de Nederlander ‘op het verkeerde been gezet’ wordt. Dat gebeurt als een Vlaming hem vertelt dat hij op een winterse dag door Nederland gereden heeft en daar mensen heeft zien schaatsen ‘op de grachten’. De Nederlander denkt dan dat de Vlaming in een of meer steden geweest is, maar dat hoeft niet, want ‘gracht’ kan ‘sloot’ betekenen. Dat gebeurt ook als de Vlaming over iemand vertelt dat die ‘zo gemeen zat te lachen’. De Nederlander zal ‘gemeen’ opvatten als ‘boosaardig’, tenzij hij uit de context kan opmaken dat hier ‘ordinair’ bedoeld wordt (wat geen goed Frans is, maar daarom nog wel goed (Noord)nederlands).

Een subtieler voorbeeld ontleen ik aan een (bijzonder mooi) verhaal van Clem Schouwenaars, getiteld ‘Danny’ (in de bundel Dag, kind. Davidsfonds, Leuven 1978, staat het citaat op p. 396). De jeugdige hoofdpersoon zit aan het doodsbed van zijn grootvader, die hij ‘onze Pee’ noemt, en zegt bij zichzelf: ‘Zou ik moeten bidden? Ik heb nooit geweten dat onze Pee naar de kerk ging’. Voor een Nederlander betekent deze laatste zin: ‘Het was mij onbekend dat onze Pee naar de kerk ging’ (hij ging wel, maar ik wist het niet). Maar dat is in deze context onwaarschijnlijk, en zal ook wel niet de bedoeling zijn. De auteur heeft ongetwijfeld bedoeld: ‘Ik kan me niet herinneren dat onze Pee ooit naar de kerk ging’ (hij ging niet, voorzover ik weet). In het Zuidnederlands is in dit geval ook een infinitiefconstructie mogelijk: ‘Ik heb onze Pee nooit naar de kerk weten gaan’, die in de Algemene Nederlandse Spraakkunst op pp. 570-571 vermeld wordt als ‘regionaal’. Misschien heeft Schouwenaars deze constructie in zijn hoofd gehad, maar willen vermijden, omdat hij die ergens als Zuidnederlands aangeduid had gezien. (De ANS bestond nog niet, toen hij zijn verhaal schreef.) Maar het vervangen van een infinitiefconstructie door een dat-zin, met behoud van de hier bedoelde betekenis, levert nog geen in Nederland gangbaar Nederlands op.

Dat waren dus een paar voorbeelden van verschillen tussen het Noord- en het Zuidnederlands. Zo zijn er nog heel veel voorbeelden te geven, maar dat is al zo vaak gedaan. Het lijkt me veel interessanter even in te gaan op de manier waarop Vlamingen op deze verschillen reageren.

Een typisch Vlaamse reactie op het laatste voorbeeld - om me daartoe te bepalen - lijkt me: ‘Ja, dat weten wordt vaak verkeerd gebruikt. Maar dat is typisch Westvlaams (of Pajottenlands, of Haspengouws - daar gaat het nu niet om). Bij ons zeggen ze dat niet’.

De gegeven voorbeelden stamden uit mijn eigen ervaring met het gesproken

[p. 792]

en geschreven Nederlands van Vlamingen, maar de reactie erop heb ik zelf verzonnen. Maar aangezien ik nu ongeveer een kwart eeuw min of meer geregeld met Vlamingen omga, samenwerk en nu en dan van gedachten wissel over taal, meen ik wel te mogen zeggen, dat wat ik hier mijn zuidelijke taalgenoten in de mond leg, niet zomaar uit de lucht gegrepen is.

Er zijn drie elementen in te onderkennen. Allereerst geeft de Vlaming grif toe dat er in de taal die in Vlaanderen gebruikt wordt, van alles verkeerd is. Dat heeft hij zo geleerd: hij spreekt van huis uit (‘van huize uit’, zegt hij zelf) dialect en hij moet standaardtaal, vroeger genaamd ABN, spreken. Of hij spreekt geen dialect, maar dan toch Zuidnederlands - wat afgekort wordt als ‘ZN’ en dat betekent dan weer ‘zeg niet’.

Ten tweede heeft de Vlaming een bijzonder goed gevoel voor intern-Zuidnederlandse regionale verschillen. Terwijl Nederlanders op dit punt meestal niet verder komen dan de zuidelijke ‘zachte g’ en de noordoostelijke ‘ingeslikte’ (deze wonderlijke term betekent ongeveer het omgekeerde van wat hij zegt, nl. ‘uitgesproken’) slot - n, weten Vlamingen hun taalgenoten vaak tot op enkele kilometers nauwkeurig te plaatsen. Dat kunnen bij ons alleen nog maar sommige Limburgers.

Ten derde vindt de Vlaming dat vooral ándere Vlamingen slecht Nederlands spreken. Dat is natuurlijk een algemeenmenselijke reactie in verband met het zojuist genoemde eerste element: als je altijd hoort dat er zoveel verkeerd is om je heen, is het een kwestie van zelfbehoud daarvan allereerst anderen de schuld te geven.

Misschien is er nog wel een vierde element te onderscheiden. Dat ligt dan ten grondslag aan de drie andere. Ik bedoel: een grote belangstelling voor taal in het algemeen, groter in elk geval dan bij ons in Nederland. Misschien verkijk ik me hierop, en denk ik dit alleen maar omdat ik vooral met Vlamingen omga die professioneel met taal te maken hebben. Maar ik heb toch in Nederland nog nooit aan het eind van een rondleiding in een museum een deelnemer de rondleidster horen prijzen, niet alleen om haar uitleg, maar ook om haar táál. En dat heb ik eens in Antwerpen meegemaakt. (‘Maar’, zei een van de Vlamingen in mijn gezelschap, ‘dat meisje is ook geen Antwerpse, die is van Hasselt’ - zie boven!)

‘Het zou dus het makkelijkst zijn als er geen verschil was tussen het Nederlands van Vlamingen en dat van Nederlanders’, schreef ik hierboven. Voor de Nederlanders, bedoelde ik daar. Maar voor de Vlamingen geldt blijkbaar hetzelfde. Want het officiële taalbeleid van de Belgische en nu Vlaamse regeringen was en is: de standaardtaal van Nederland moet ook de standaardtaal van Vlaanderen zijn. Daar is veel voor te zeggen, daar niet van. Het is alleen nooit gelukt.

Het had misschien kunnen lukken als men het ‘Noordnederlands’ van meet af aan als ‘vreemde taal’ had geïntroduceerd: met leerboeken uit Nederland en met in Nederland opgeleide leraren. Dat zou wel een heel onnatuurlijke methode geweest zijn. Maar op de natuurlijke wijze, zoals de meeste standaardtalen in Europa zich ontwikkeld hebben, kan het alleen als er in het taalgebied een toonaangevend centrum is op economisch, politiek en cultureel gebied, dat ook wat de taal betreft een voorbeeldfunctie heeft.

Binnen het Franse taalgebied heeft Frankrijk in het algemeen en Parijs in het bijzonder die voorbeeldfunctie. En zo zal het wel komen dat het (Standaard-) Frans in Wallonië veel minder verschilt van het Frans in Frankrijk dan het Nederlands in Vlaanderen van het Nederlands in Nederland. Binnen Nederland had en heeft de Randstad die voorbeeldfunctie. Maar binnen het Nederlandse taalgebied heeft Nederland die functie

[p. 793]

nooit gehad ten opzichte van Vlaanderen. Want Vlaanderen vindt Nederland helemaal geen land om een voorbeeld aan te nemen. Vlamingen vinden Nederlanders arrogante betweters en/of gevaarlijke calvinisten, die als ze de kans krijgen het liefst de Schelde weer zouden afsluiten. En wat de taal betreft: Nederlanders spreken onduidelijk, maken schraperige keelgeluiden, verzinnen steeds weer nieuwe modeuitdrukkingen die de Vlamingen niet begrijpen, en gebruiken veel te veel vreemde woorden (maar kennen geen Frans - zie dat ‘ordinair’ van daarstraks). Er is dus geen enkele reden om het Nederlands van Nederland over te nemen. En Nederland van zijn kant heeft nooit enige neiging gehad om de Vlamingen op andere gedachten te brengen. Want Nederlanders zijn er diep van overtuigd dat hun taal in de wereld niets voorstelt, dat je er niets aan hebt, en dat je maar zoveel mogelijk (slecht) Engels moet spreken. Wát je ook van Nederlanders kunt zeggen, taal- en cultuurimperialisten (zoals de Fransen) zijn het niet. En daarom is het niet. En daarom is het nooit gelukt met die ene standaardtaal in Nederland en Vlaanderen.

Als je dit geconstateerd of vastgesteld hebt, kun je twee standpunten innemen. Het eerste is: vasthouden aan het ideaal van één Standaard-Nederlands in Noord en Zuid. Dat standpunt kan nog weer tot twee consequenties voeren. Ten eerste kun je onverdroten blijven streven naar verwezenlijking van je ideaal. Dat doet de Vereniging Algemeen Nederlands, met haar tijdschrift Nederlands van nu. Ten tweede kun je je ideaal voor verwezenlijkt verklaren, of wel net doen of er niks aan de hand is. Dat doen de officiële instanties. Die zeggen dat de Nederlandse standaardtaal dezelfde is in Nederland en Vlaanderen, en dan is dat dus zo. ‘The argument is not unlike that claiming that since compulsory education came into practice illiteracy is a thing of the past’, zoals de Vlaming Peter Van de Craen zegt in het jaarboek Sociolinguistica 3 (1989), 7. Hij zegt dit naar aanleiding van het - eveneens officieel ontkende - dialect spreken in de klas. Dat is dus iets anders, maar het citaat is ook volledig toepasbaar op de ene standaardtaal.

Het andere standpunt is: de bakens verzetten. Erkennen dat de Vlamingen niet willen spreken zoals de Nederlanders, en daar de consequenties uit trekken. Dat doet b.v. de taalkundige Kas Deprez, die een onderzoek naar gebruik en norm van het Nederlands in Vlaanderen voorstaat dat moet leiden tot codificering (b.v. in woordenboeken) van wat als de Belgisch-Nederlandse standaardtaal beschouwd zou kunnen worden (zie b.v. zijn artikel in P. Gillaerts (ed.), Verscheidenheid in eenheid. Leuven/Amersfoort, 1986).

Wat hiervan worden zal, moet de toekomst leren. Voor Nederlanders is dit in ieder geval een onderwerp waar ze beter niet over kunnen/kunnen over spreken: zie het begin van deze bijdrage. Maar de redactie had het mij nu eenmaal gevraagd.