Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 129]

[1989/2]

Anne Marie Musschoot
Hugo Bousset: Lezen om te schrijven

Inleiding bij de voorstelling van het bock op 4 november 1988 in het Klein Raamtheater te Antwerpen.

In het nogal vlakke landschap van de Vlaamse literaire kritiek is Hugo Bousset een figuur die niet onopgemerkt voorbijgaat. Zijn optreden, zijn figuur en zijn werk, vormen een aanwezigheid die de aandacht op zich trekken, die aandacht schenken maar ook nadrukkelijk naar zich toe zuigen. Bousset heeft Bourgondische allures; hij is een grand seigneur die houdt van het uitbundige, brede, allesomvattende gebaar. Zo heeft hij, aanvankelijk in het onmiddellijke spoor van zijn leermeester Bernard Kemp - de betreurde B.F. van Vlierden - al heel snel met een gulle zwaai de hele literaire produktie omvat. Hij schreef overzichten van wat op prozagebied verscheen. De criticus ontpopte zich als een chroniqueur, een chroniqueur die erin slaagde in opeenvolgende publikaties een vrijwel exhaustief beeld te schetsen van het hele literaire proza-aanbod. En wie ook maar een poging doet om enigszins bij te blijven, of om de literaire actualiteit op de voet te blijven volgen, om zelfs in het relatief kleine gebied van de Nederlandstalige literatuur, zicht te krijgen op de grote lijnen, op hoogtepunten, hij wéét dat dit in feite onbegonnen werk is. En toch: Bousset blijft het doen.

En zo is, uit het oerwoud van zich druk verdringende en vaak al even snel weer verdwijnende debuten en de zich daartussen in profilerende, canoniseerbare werken, bij Bousset een beeld te voorschijn gekomen waarin tendensen duidelijk worden: eerst drie, zoals in Schreien, schrijven, schreeuwen (het ‘boek met de moeilijk uit te spreken titel’, uit 1974, dat een overzicht geeft van de Nederlandse prozaliteratuur 1967-1972), daarna vier, zoals in Woord en schroom, dat het overzicht voortzet tot 1976.

Boussets jongste overzicht heet Trends, en behandelt in een minimale omvang maar liefst ‘een honderdtal Vlaamse auteurs’. Ook hier worden, in het verlengde van het vroegere werk maar met een beperking tot Vlaanderen, richtingen aangegeven in het literaire proza.

In dit boekje - dat gelezen moet worden in combinatie met de als aanvulling, of liever, als verdieping geconcipieerde 28 profielen - stelt Hugo Bousset zich op als criticus met duidelijke standpunten. Zijn optreden is krachtdadig. Soms komt hij naar voren als een scherprechter, kritisch afwijzend, genadeloos en kernachtig opzijvegend; hij heeft het dan bijv. over ‘navelstaarderij’, over ‘autoplagiaat’, ‘oninteressant geouwehoer’ en ‘oeverloos gezwam’. Soms is hij ook expliciet lovend en op een bezwerende, jubelende manier enthousiast. Zijn enthousiasme, zijn bewondering en waardering gaan uit naar de auteurs van het zogenaamde grensverleggende, vormvernieuwende proza en, meer in het bijzonder binnen deze groep, naar de zogenaamde opusschrijvers, de auteurs van het taalkritische en taalcreatieve

[p. 130]

Anne van Herreweghen, Portret van Hugo Bousset.

[p. 131]

proza. En de figuur die hier zonder enige twijfel boven alles uitsteekt, is natuurlijk de figuur die ons hier vanavond allemaal bijeenbrengt: Ivo Michiels; Ivo Michiels, de schrijver die erin geslaagd is het taalkritische en taalcreatieve proza tot een synthese te brengen, de auteur van een monumentale reeks werken, de schrijver van - ik citeer Bousset - ‘het allermooiste proza dat Vlaanderen actueel heeft.’

En hiermee komen we terzake: bij het boek waar het vanavond om gaat, getiteld Lezen om te schrijven, een boek over een boek, een boek over Het boek alfa, een proefschrift bovendien. Het is, dat zal wel duidelijk zijn, helemaal niet zo verwonderlijk of verrassend dat Hugo Bousset zijn proefschrift aan Ivo Michiels heeft gewijd. Ik zou bijna zeggen: dat was hij hem en ons ook verschuldigd. Want het gaat om het boek alfa waarmee alles dus begon, waarmee destijds, in 1963, dat is nu 25 jaar geleden, de alfacyclus werd ingezet en waarmee de grenzen van onze literatuur inderdaad werden verlegd.

Het zal dus niemand verbazen dat het een heel bijzonder, uitzonderlijk proefschrift is geworden. Lezen om te schrijven heeft als ondertitel: ‘Een progressieve en cumulatieve lectuur van Het boek alfa’. Het gaat om een lectuur dus; niet: een studie, een benadering, een analyse, een interpretatie; maar wel: een lectuur.

Dat betekent, in de eerste plaats, dat Bousset geen traditionele ‘critique universitaire’ of academische kritiek bedrijft, maar wel een persoonlijk geëngageerde ‘critique d'interprétation’, een kritiek waarin de criticus zelf met zijn persoonlijke betrokkenheid nadrukkelijk aanwezig is. Het onderscheid werd gemaakt door Roland Barthes in de legendarische jaren '60, om de nouvelle critique te introduceren en hiermee in te gaan tegen de oude, veilige maar weinig verrassingen biedende academische kritiek, de explication de textes. En het is ook daar dat we moeten zijn, bij Roland Barthes, de onvatbare, volatiele en rebelse vrijbuiter, om te begrijpen wat Bousset doet.

Bousset heeft zich - geïnspireerd door maar zeker niet in schoolse navolging van Roland Barthes, de Barthes van S/Z meer bepaald - ontwikkeld tot een empathische criticus, een zich inlevende, zich totaal engagerende criticus. Dat houdt ook in dat de criticus voornamelijk wordt bewogen of op gang wordt gebracht door de écriture scriptible, door de schriftuur die niet alleen of uitsluitend uitnodigt tot lezen (zoals de écriture lisible), maar ook en vooral aanzet tot schrijven. De écriture scriptible - en ook deze omschrijving is van Roland Barthes - is een schriftuur die open is, oneindig rijk aan mogelijkheden en betekenissen: een taalcreatieve en taalkritische schriftuur dus, zoals Ivo Michiels ons die heeft geschonken.

Het standpunt van de empathische criticus werd door Bousset in Trends al verduidelijkt met een aan Gérard Genette ontleend citaat: ‘Le critique ne peut se dire pleinement critique s'il n'est pas entré lui aussi dans ce qu'il faut bien appeler le vertige, ou si l'on préfère, le jeu, captivant et mortel, de l'écriture.’ In Tekens van lezen wordt de persoonlijke betrokkenheid van de criticus vooropgesteld aan de hand van een motto van Barthes zelf: ‘Lire, écrire: d'un désir à l'autre va toute littérature. Combien de critiques n'ont lu que pour écrire?’ Het is duidelijk: waar Michiels met zijn open schriftuur a.h.w. uitnodigt tot commentaar, daar heeft Bousset gelezen om te schrijven. Het leesavontuur is een schrijfavontuur geworden, het boek dat vóór ons ligt als boek over een boek, is op zijn beurt uitgegroeid tot een taalschepping, tot ‘een taalscheppend relaas van een leesavontuur’. Lees- en schrijfavontuur worden ook letterlijk aan elkaar gekoppeld: de lezers van dit gezamenlijke lees- en schrijfavontuur worden geconfronteerd én met de tekst van Het boek alfa - aan de linkerkant van de

[p. 132]

opening van het boek - én met de commentaar op de tekst van Het boek alfa - aan de rechterkant van de opening. Schrijver en criticus zijn aldus, ook letterlijk, als een Siamese tweeling aan elkaar verbonden.

Deze wijze van ‘creatief’ en ‘geëngageerd’ commentariëren is beslist geen eenvoudige vorm van literaire kritiek, maar biedt vele verrassingen en nieuwe perspectieven. Lezen om te schrijven is een rijk, verrijkend en inspirerend boek. Het grote voordeel van dit semiotische of deconstructionistische leesavontuur is, dat het ten volle recht doet aan de rijkdom van de tekst, die open wordt gelegd of, preciezer, waarvan de openheid wordt aangewezen.

‘C'est étoiler le texte au lieu de le ramasser’, zei Roland Barthes al. De tekst van Michiels wordt gezien als een open, meervoudige tekst, als een ‘texte pluriel’, die bol staat van betekenissen. De lectuur bestaat er juist in de veelheid van die betekenissen, ‘le pluriel de texte’, tot hun recht te laten komen. Wat in feite een sisyfusarbeid is, een onbegonnen want nooit voltooid werk. Immers, lezen wordt op die manier een oneindig proces van betekenistoekenning, een nooit voltooid proces dat zich afspeelt in een eindeloos net van intertextualiteit.

Bousset heeft in een heel korte inleiding, ‘Onderbouw’ genoemd, zijn methode toegelicht, zijn standpunt even verduidelijkt. Deze theoretische onderbouw lijkt bewust tot een minimum beperkt te zijn. Ze geeft aan welke termen gebruikt worden, waar ze vandaan komen en hoe ze gehanteerd worden; welke soort vragen aan de tekst en aan de te onderscheiden teksteenheden worden gesteld. Geeft deze ‘onderbouw’ dus het kader aan waarbinnen de oplossingen moeten worden gezocht, dan staat daar tegenover dat het hele blok, het corpus van de interpreterende lectuur, zich juist met beredeneerde nonchalance vrijmaakt, losmaakt van dat kader. Het boek, de levende, open schriftuur, onttrekt zich juist aan geijkte sjablonen of modellen; want het is toch een persoonlijk en creatief antwoord op ‘een taalscheppende schrijfdaad die om een herscheppende taalcreativiteit van de lezer verzoekt’, zoals Marcel Janssens het formuleerde.

Bousset begint zijn lectuur heel voorzichtig. Zo wordt, om te beginnen, het ‘voorwerk’ voorzien van een aantal vragen, met als antwoord openblijvende suggesties, veronderstellingen, mogelijkheden. Hij pakt zijn lezer behoedzaam bij de hand en maant hem aan met het advies: ‘Wachten maar, en beginnen te lezen.’ Maar al spoedig wordt het de lezer die het boek en het boek over het boek binnenstapt duidelijk, dat hij op zijn tocht stevig wordt begeleid.

Het zogenaamde lexeografisch lezen, of het progressief en cumulatief lezen van de opeenvolgende leeseenheden, bestaat erin dat telkens als een nieuwe leeseenheid wordt aangevat, ook de vorige leeseenheden opnieuw mee worden gelezen, waarbij de tekst dus als het ware wordt opgeladen met het voorafgaande en steeds aan betekenis wint. Op die manier blijkt ook al heel snel dat Bousset, door zijn aandacht voor de bouwstenen van de tekst, resoluut breekt met de vroeger wel eens voorgestelde opvatting dat het corpus van Het boek alfa zou bestaan uit een chaotische bewustzijnsstroom, de bewustzijnsstroom namelijk van de schildwacht die in de proloog wordt voorgesteld. Wat Bousset geleidelijk aan en met groeiende bewijskracht weet aan te tonen, is dat het juist niet gaat om een chaotische lavastroom van de frustraties en traumatiserende ervaringen van de centrale persona, dit is, het naamloze masker, de rol van de spilfiguur waarrond de teksten figureren. Maar wel integendeel; het gaat juist om een streven naar onbeweeglijkheid en roerloosheid, naar stolling dus, stremming, stagnatie, stilstand.

Het thema van Het boek alfa is dan ook, aldus Bousset, ‘het roerloos over-

[p. 133]

stijgenvan de existentiële twijfelsituatie. De schildwacht-persona staat geïmmobiliseerd op de grens van de kazerne achter hem (de wereld van het monologische bevel) en de An-persona voor hem (de wereld van de dialogische liefde).’ De tekst van Het boek alfa beweegt zich dus op een binair ritme, de schildwacht-persona wordt geconfronteerd met het dilemma bewegen-niet bewegen, waarbij het in-beweging-komen naar An, naar het leven toe, het verlaten van de wachtpost en dus de doodstraf, de dood, impliceert.

Zonder meer schitterend lijkt me de manier waarop Bousset dit dilemma en vooral de vele in Michiels' teksten vervlochten motieven als symbolen weet te interpreteren. In het midden van het boek staat een kruis, zo merkt hij op, en op het einde heeft An een roos in de hand. ‘Zowel kruis als roos drukken de overstijging van alle tegenstellingen uit’, merkt Bousset op en verder: ‘de uitweg uit de ellende van frustrerende en traumatische ervaringen, het alfa-stadium waarin het leven met liefde wordt geleefd en de taal vrede sticht in een puur communicatieve dialoog. De bedrieglijke binaire beweging van het geweld wordt door een strakke geometrische structuur gestremd en stolt tot twee bevrijdende beelden: het kruis en de roos.’ En inderdaad: de roos komt ook al voor op de omslag van Het boek alfa en de roos - zo weet de aandachtige lezer van Michiels inmiddels wel - komt ook in vele andere teksten met een rijke en veelvoudige symboliek terug. En geldt dit ook niet voor het kruis? Nogmaals: inderdaad. Alleen, je moet er wel even op letten en daarbij kan zo'n commentaar als die van Bousset wel bijzonder verhelderend werken. Kortom: Lezen om te schrijven is niet alleen een schitterend maar ook een heel welkome hommage aan een van onze allergrootste schrijvers.