Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 134]

Cyrille Offermans
Herhaling en uitbraak

Inleiding bij de presentatie van ‘Lezen om te schrijven’.

In de conservatieve cultuurkritiek is het sinds lang een gemeenplaats dat we in een tijd leven van verval en herhaling. Over het tijdstip waarop die neergang precies is begonnen verschilt men van mening - de een noemt de Renaissance, een ander de Verlichting, een derde de twintigste eeuw -, maar eensluidend is men in zijn oordeel dat de moderne kunst gedoemd is tot herhaling en steriliteit, en ook is men het eens over de oorzaken: het is de moderne dwanggedachte van de originaliteit, de gedachte dat de mens de maat is van alle dingen, dat hij alles uit zichzélf moet halen, die zich nu tegen hem keert; de noodzaak van de originaliteit heeft allang tot leegheid geleid, tot een infantiele overschatting van de waan van de dag; men is hoogmoedig geworden, blind voor de grote tradities, blind voor de autoriteit van het verleden. We kennen deze klaagzangen allemaal, ze steken telkens opnieuw de kop op en ze gaan ook steevast gepaard met hardhandige therapeutische adviezen: meer orde moet er komen, meer onderdanigheid aan het gezag en meer eerbied voor de traditie.

Voor we ons nu al te vrolijk gaan maken over deze kritiek, is het goed dat we ons realiseren dat de linkse cultuurkritiek in een aantal opzichten frappante overeenkomsten vertoont met de rechtse. Ook bij links immers leeft de overtuiging dat bindende tradities hebben afgedaan, dat we in een tijdperk van herhaling leven en dat originaliteit enkel nog kan bestaan uit variaties op het bekende - alleen, wat in de conservatieve cultuurkritiek negatief wordt gewaardeerd, is voor de progressieve juist iets goeds, misschien zelfs iets onvermijdelijks. Het is ‘de tragiek van de nimf Echo’, lees ik in een boek dat Echo's echo's heet, het is de tragiek van de nimf Echo dat zij ‘alleen de woorden van anderen kon weergalmen’ en dat ‘is de tragiek van alle spreken, van alle literatuur. Altijd en overal hebben dichters en vertellers andere dichters en vertellers herhaald. Dat kon niet anders, want als zij werkelijk origineel waren geweest, zou geen mens hen hebben kunnen begrijpen’.

En dat Paul Claes niet alleen staat in die gedachte (hij beroept zich theoretisch vooral op Derrida) blijkt alleen al uit de titels van menig recent boek: een essaybundel van Vogelaar heet Terugschrijven, een bundel beschouwingen over het werk van Claus Via bestaande modellen en nu dan, Hugo Boussets studie over Het boek alfa, Lezen om te schrijven. Al deze titels bevatten de suggestie dat schrijven iets circulairs heeft, dat het in zekere zin altijd een kwestie is van herhalen, van reageren op, bewerken van anderen, en paradoxaal genoeg misschien ook wel de suggestie dat men alleen zo aan de naïeve herhaling kan ontkomen. Het lijkt hier te gaan om een centrale gedachte van het modernisme, of voor mijn part van het postmodernisme; de vraag is echter of die gedachte werkelijk zo nieuw is, en belangrijker

[p. 135]

nog is de vraag wat er zinnig is aan die gedachte, wat ervan de moeite van het verdedigen waard is.

Een uitputtend antwoord kunt u hier natuurlijk niet van mij verwachten; maar wel kan ik - bij wijze van inleiding op wat er verder deze avond nog te beluisteren valt - vast een paar balletjes opwerpen.

Om te beginnen is het geenszins zo dat de voorstelling van het schrijven als een proces van verwerken en bewerken van andere teksten specifiek modern is. Ook bij de humanisten uit de 16de en de 17de eeuw bijvoorbeeld zien we al een sterk besef van het principieel boven-individuele, collectieve en dialogische karakter van de tekst. Bij uiteenlopende auteurs als Erasmus en Machiavelli, Burton en Rabelais komen we het hele arsenaal van dialogische procédés - citaat, allusie, ontlening, travestie, parodie, etc. - al tegen. Menige passage uit de inleiding van Burtons prachtige Anatomy of Melancholy laat zich lezen als een loflied op het antispecialistische eclecticisme en als een apologie van de intertextualiteit: ‘Ik ben iets in alles, niets in iets, ik ben een knecht van honderd wetenschappen, ik ben een riem in ieders boot en nip van elke beker, ik ben een stropende spaniel die blaft naar elke vogel die hij ziet en het wild vergeet.’ En op het verwijt dat hij zijn stof dus steelt reageert Burton, mede namens zijn collega-schrijvers, buitengewoon lakoniek: ‘Wij schuimen de room van andermans geest en plukken de mooiste bloemen uit hun tuin. (...) Maar als ik steel, zeg ik erbij van wie ik het gestolen heb! (...) Ik volg de filosofie van de dwerg: als ik op de schouder van een reus sta, zie ik misschien meer dan die reus.’

Maar zo zou het niet blijven. Er komt een tijd - ik maak een forse stap voorwaarts - dat de dwerg op eigen benen wil staan. Zeker in Nederland had de reus zich, in de vorm van voorschriften en vooroordelen, ook wel reusachtig breed gemaakt. Was het reageren op het werk van anderen voor de humanisten in de Renaissance nog een voorwaarde voor de emancipatie van hun zelfbewustzijn, zo'n anderhalve eeuw later had dat reageren iets dwangmatigs gekregen, het had de vorm aangenomen van verplichte navolging en betekende zodoende juist een hindernis voor iedere verdere emancipatie. Omstreeks 1800 wordt de reus van Burton niet meer als solide basis en uitkijkpost ervaren, maar als logge stain-de-weg, als massief blok aan het been, dus springt de dwerg er, vertrouwend op zijn eigen intelligentie, zijn eigen spirituele beweeglijkheid van af.

Er vindt dan een fundamentele verandering plaats in het tijdsbewustzijn en in het culturele besef van de ontwikkelde mensen. Tot die tijd zag men de geschiedenis, net als de natuur, als een zich eindeloos herhalende cyclus van geboorte, groei, bloei, verval en dood, en dat cyclische karakter vormde het logische fundament voor de autoriteit van de traditie. Bij Machiavelli lezen we bijvoorbeeld: ‘Wie de dingen van nu en van de Oudheid met elkaar vergelijkt, ziet meteen hoe in alle steden en bij alle volkeren dezelfde verlangens en dezelfde neigingen bestaan en bestaan hebben. Met als gevolg dat het voor iemand die het verleden nauwkeurig bestudeert, niet moeilijk is om in ieder staatsbestel de toekomstige verschijningsvormen ervan te onderkennen en die maatregelen te treffen die vroeger zijn getroffen (...).’ Dit exemplarisch stellen van vroegere gebeurtenissen kan men zien als de politieke toepassing van het humanistische begrip van de ‘imitatio’; omdat de geschiedenis zich herhaalde vond Machiavelli in de Romeinse (keizer)tijd alles wat hij nodig had voor een verstandige politiek. Maar die voorstelling van zaken verandert omstreeks 1800 drastisch.

De gedachte van de herhaling (uiteindelijk een mythisch concept) maakt dan plaats voor de moderne gedachte van de vooruitgang, de ontwikkeling, de evolutie, de toekomstgerichtheid. Voor de

[p. 136]

schrijvers leidt dit tot de consequentie dat zij zich niet langer op de autoriteit van de Ouden kunnen richten, maar dat ze zijn teruggeworpen op hun eigen ervaring. In de beroemde Querelle des Anciens et des Modernes staan de modernen voor een esthetiek die niet gelooft in de voorstelling van een tijdloze, bovenhistorische schoonheid, die, lichtelijk paradoxaal, het volmaaktst belichaamd zou zijn in de oude Griekse kunst. De modernen erkennen de Grieken, tegen de aanhangers van het classicisme, niet meer als norm en voorbeeld en stellen daarvoor iets heel anders in de plaats. Het gaat hen om een tijdelijke waarheid, een waarheid van het ogenblik, die alleen via een authentieke realiteitservaring verworven kan worden, niet door de Ouden te bestuderen. Authenticiteit, oorspronkelijkheid, individualiteit worden sleutelwoorden; het gaat niet langer om de eeuwige schoonheid - die immers ook daadwerkelijk de das werd omgedaan -, maar om de schoonheid van het vergankelijke.

Deze verandering is in een aantal opzichten essentieel, ze heeft het karakter van een cesuur. Vanaf deze tijd bevindt het literaire werk zich namelijk in een wezenlijk onzekere situatie. Zoals elk bewust individu zich realiseert dat zijn leven fragmentarisch is en per definitie iets toevalligs onafs en onvoltooids zal hebben, zo geldt dat ook voor het literaire werk. De manier waarop dat werk gestalte moet krijgen is al even ongewis als de plaats ervan in het geheel - en juist om die reden, dus louter op grond van zijn eigen onvoltooidheid en onzekerheid, doet het een beroep op een lezer, iemand die het werk niet zozeer afmaakt, alswel interpreteert, iemand die het relateert aan andere (lees)ervaringen en het als het ware uitvoerenderwijs toetst. De plaats van de controlerende kunstrechter, die uitgaat van een serie vaste normen, wordt nu ingenomen door die van de kunstcriticus, die zijn normen al lezend en kijkend, dus altijd in dialoog met anderen, ontwikkelt.

Schrijven en lezen waren tot deze tijd gescheiden activiteiten, die in een strikt hiërarchische verhouding tot elkaar stonden: het geschrevene was de geopenbaarde waarheid waaraan de lezer zich te houden had. Nu echter is elke schrijver per definitie ook lezer, van andermans werk en (al schrijvend) van zijn eigen werk: als het goed is zal hij geen pas geschreven zin ongelezen laten staan, en voor hij aan het eind van een hoofdstuk is heeft hij diezelfde zin misschien wel al honderd keer gelezen - met het geloof in God heeft hij, om met Nietzsche te spreken, ook het geloof in de grammatica verloren. Anderzijds is elke lezer nu ook schrijver: zonder zijn actieve inbreng, de inbreng van zijn totale leeservaring in de complexe activiteit van analyseren en synthetiseren die het lezen is geworden, blijft het werk een dode letter. Boeken die niet om die activiteit vragen zijn bij voorbaat oninteressant; in plaats van de lezer in een intellectueel avontuur te betrekken waarin hij volledig serieus wordt genomen, schrijven ze hem als in voormoderne tijden de wet voor. Een bekend Nederlands schrijver - zijn naam doet nu even niet ter zake, het is bijna een anagram van Michiels - verdedigt die literatuur (in zijn ogen dé literatuur) ook nog vandaag de dag. ‘In de literatuur’, zegt die bekende schrijver, ‘behoren de woorden de onherroepelijke, bindende kracht te hebben van een handtekening onder een contract, of, zoals voor een katholiek, de woorden van de paus als hij ex cathedra spreekt.’

Iemand die zo schrijft vraagt niet om lezers maar, als in lang vervlogen tijden, om exegeten, mensen die zich bij voorbaat volledig ondergeschikt maken aan de tekst en die met een vroom gezicht alle duistere bedoelingen en symbolen duiden in het licht van de Heilige Boodschap die deze bevat. Bij Ivo Michiels

[p. 137]

ligt dat anders. Diens werk - dat, ook letterlijk, uitgaat van twijfel en onzekerheid, van wat Lukács ooit ‘metafysische dakloosheid’ noemde - is niet alleen gestructureerd volgens dialogische principes, het doet ook een beroep op lezers, op mensen die bereid zijn zijn tastende bewegingen in het helse rijk van de herhaling te volgen, op zoek naar momenten die aan de logica van die zinloze herhaling ontsnappen.

En daarmee kom ik terug op het begin van deze inleiding: ik denk dat elk schrijven dat telt tegenwoordig iets circulairs moet hebben, in die zin dat de schrijver zich inlaat met andere schrijvers, potentieel met alle andere schrijvers en met alle voorgevormde taal in het algemeen, dat hij met andere woorden ook altijd een lezer is, en dat hij zich met behulp van die anderen, dat hij zich met behulp van die traditie die hij zelf al werkend heeft gevormd, inlaat met de eeuwige, tot niets leidende herhaling waarmee de moderne maatschappij haar ware aard, haar mythische dwangkarakter, in alle dimensies toont. Dat schrijven wordt echter niet gemotiveerd door de fatalistische glorificatie van die herhaling maar door de wil daar uit te breken.

Tot die overtuiging ben ik vele jaren geleden gekomen, en ik overdrijf beslist niet als ik daar - bij wijze van afsluiting van deze inleiding - aan toevoeg dat die overtuiging een van haar krachtigste impulsen dankt aan Het boek alfa. Dat dit boek voor Hugo Bousset ook niet helemaal zonder gevolgen is gebleven bewijst de monumentale studie, waarvan de publikatie ons hier vandaag bijeen brengt, en waaruit, als ik het goed begrepen heb, Michiels én Bousset zo meteen zullen voorlezen.