CARAN-conferentiebundel 2. Conferentie Neerlandistiek in het Caribisch Gebied 2013

[p. 97]

De nieuwe Van Donselaar
Lila Gobardhan-Rambocus

Ruim drie maanden na het overlijden van Jan van Donselaar (12 april 2013) verscheen het Woordenboek van het Nederlands in Suriname van 1667 tot 1876, uitgegeven door het Meertens Instituut (Amsterdam) in samenwerking met de Nederlandse Taalunie. In dit woordenboek, niet het eerste van Van Donselaar, worden 2100 woorden onder de loep genomen. Zijn doel was het vastleggen van de voorgeschiedenis van het moderne Surinaams-Nederlands.

Nicoline van der Sijs verzorgde de publicatie. Zij is onder andere bekend van de vele (woorden)boeken over de geschiedenis van het Nederlands, zoals Het ontstaan van het ABN (2004), Dialectatlas van het Nederlands (2011), het Van Dale Groot Leenwoordenboek (2005), Yankees, cookies en dollars (2009) en Nederlandse woorden wereldwijd (2010). Het laatstgenoemde boek is een verzameling van Nederlandse woorden (175600) in andere talen (138) wereldwijd. Deze informatie is bedoeld om aan te geven dat de voorbereiding voor publicatie van de laatste Van Donselaar in goede handen was.

In 1976 verscheen als eerste het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands als uitgave van het Instituut A.W. de Groot voor Algemene Taalwetenschap van de Rijksuniversiteit Utrecht. Dit boek beschrijft 1400 Surinaams-Nederlandse woorden. Een tweede, herziene en uitgebreide, druk verscheen in 1989, toen verzorgd door Dick Coutinho, Muiderberg. De uitbreiding was enorm: 6600 trefwoorden. Voor dit woordenboek kreeg Van Donselaar de Johan de la Courtprijs van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW).

In deze reeks mag niet onvermeld blijven de publicatie van Renata de Bies met ruim 5000 trefwoorden, eerst als publicatie van de Universiteit van Suriname in 2008 uitgebracht onder de titel WSBN Woordenboek van de Surinaamse Bijdrage aan het Nederlands. Vervolgens kwam het in maart 2009 in Nederland uit onder de titel Woordenboek Surinaams Nederlands, opgenomen in het fonds van Uitgeverij Spectrum als Prisma woordenboek. Over dit woordenboek van De Bies stelt Nicoline Van der Sijs in haar voorwoord bij de laatste Van Donselaar dat dit een aanvulling is op eerder werk van Van Donselaar. Enige opmerkingen naar aanleiding daarvan kunnen verhelderend werken. Het grote verschil is dat De Bies naast schriftelijke bronnen ook in ruime mate gebruik maakt van gesproken taal en dat zij mede op grond daarvan in haar woordenboek ook

[p. 98]

onderscheid maakt naar sociale klasse. De Bies geeft verder aan dat het hier om typisch hedendaagse Surinaams-Nederlandse woorden van de laatste 50 jaar gaat met nadruk ‘op de laatste 25 jaar vanwege grote mobiliteit in de woordenschat gedurende deze periode.’ Van Donselaar heeft voor zijn twee eerdere woordenboeken (van 1976 en 1989) vooral gebruik gemaakt van eigentijdse schriftelijke bronnen. Van Donselaar brengt in andere woordenlijsten in dezelfde publicatie ook het moderne Surinaams-. Nederlands (na 1945) met deze schriftelijke bronnen (1667-1876) in verband.

Voor zijn laatste publicatie put Van Donselaar uit schriftelijke bronnen van 1667 tot 1876, het jaar waarin de leerplicht werd ingesteld. Als beginjaar kiest de auteur 1667, omdat in dat jaar de Zeeuw Abraham Crijnssen Suriname veroverde op de Engelsen en vanaf toen het Nederlands de officiele taal werd. Veel Nederlands werd er echter niet gesproken en geschreven, omdat de bevolkingssamenstelling gemengd was: naast de indianen waren er negerslaven, Engelsen en Portugese joden. Suriname was dus meertalig en is dat tot de dag van vandaag gebleven. De West-Indische Compagnie (WIC) onder wier beheer Suriname viel, bepaalde al in 1627 dat in haar territorium - waar Berbice, Essequibo en Demerara, nu Guyana, toe behoorden - de ‘Nederduytse spraecke’, het Nederlands dus, gehanteerd moest worden, zonder Latijnse, Franse en andere niet-Nederlandse woorden (Netscher, 1888: 349;377). In die tijd had je namelijk de Franse mode, wat betekende dat de Fransen werden geïmiteerd, omdat Frankrijk het meeste prestige had in het Europa van die tijd. Voor het Nederlands taalgebruik betekende deze mode dat in de hogere kringen gesprekken en brieven gelardeerd werden met Franse woorden en uitdrukkingen.

In artikel 9 van de capi-tulatievoor-waarden na de verove-ring van de kolonie op de Engelsen in 1667 werd aangegeven dat alle wetten, akten en declaraties zowel in het Nederlands als in het Engels gepubliceerd moesten worden, omdat de inwo-ners geen Nederlands kenden, maar wel onder de Nederlandse wetgeving zouden vallen. Via plakkaten werd de bevolking vervolgens ervan in kennis gesteld dat het Nederlands de enige ambtelijke taal was, omdat het vanaf 1667 de officiele taal was. Het oudste bewaard gebleven plakkaat hieromtrent is van 15 juli 1688 (Schiltkamp en De Smidt, 1973: 179). Uit dit plakkaat valt op te maken dat een groot deel van de bevolking een andere moedertaal had. Ondanks dit plakkaat vond de koloniale overheid het nodig in 1759 weer met een publicatie te komen ter bescherming van het Nederlands. Dat hing samen met de bevolkingssamenstelling. Aan het begin van de 18^e eeuw waren er in de kolonie naast de indianen nog negerslaven, Nederlanders, Fransen, Duitsers en Portugese Joden en een klein aantal Engelsen. Zowel de Fransen (hugenoten) als de Joden waren de inquisitie in Europa ontvlucht en waren naar de Nieuwe Wereld, onder andere naar Suriname, gekomen. De weinige Engelsen die in Suriname gebleven waren, hadden meestal hun plantages in de districten

[p. 99]

Coronie en Nickerie. Frans was toen in Suriname ook een thuistaal en sommige slaven, meer stadsslaven, spraken Frans. Het stoorde de koloniale overheid zo erg dat de mensen vooral het Frans bleven gebruiken, dat zij in 1759 een notificatie deed uitgaan dat in het Frans geadresseerde post niet geaccepteerd zou worden voor zending naar Europa (Schiltkamp en De Smidt, 1973: 655). Het Woordenboek van het Nederlands in Suriname van 1667 tot 1876 omvat zeven hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op de taal van de Nederlandse bewoners van Suriname tot 1876, het jaar van de instelling van de leerplicht met Nederlands als schooltaal. In dit hoofdstuk geeft de schrijver ‘...een beeld van de lotgevallen van de Nederlandse woordenschat in de mond van, of althans op papier bij Nederlanders in een ver verleden, in een ver weg gelegen, exotisch land, met vergeleken bij het moederland een ander klimaat, andere landschappen...’ en andere verhoudingen (p.10). In hoofdstuk 2 staan de aanwijzingen voor het gebruik van het woordenboek. Bij de opgenomen woorden worden codes vermeld die informatie geven over zaken als de etymologie(herkomst en geschiedenis) van het woord, de periode ziektes, waarin het aangetroffen werd (waarbij er verschillende tijdvakken worden onderscheiden) en het domein, waarbij ca. 85% van de woorden verdeeld kan worden over 11 domeinen, die onder te brengen zijn onder de noemer natuur of cultuur. Het gaat hier om woorden voor dieren, wilde planten, cultuurplanten, enz., vallend onder natuur en woorden voor zaken vallend onder de cultuur van de blanken, de slaven of de indianen.

Van Donselaar geeft aan dat het voor de hand ligt aan te nemen dat de opgenomen woorden in drie opeenvolgende perioden in gebruik raakten, ondanks het door hem geconstateerde feit dat deze veronderstelling niet door het gevonden materiaal bevestigd wordt. Tot 1700 moeten er nieuwe woorden gekomen zijn die behoorden tot de domeinen van de cultuurgewassen, het plantagesysteem, het bestuur en de indianen en hun cultuur. In de eerste helft van de 18^e eeuw zullen de woorden en begrippen gevolgd zijn, die te maken hadden met de zich ontwikkelende cultuur van de kolonisten zelf. Hier gaat het om teksten van bijvoorbeeld Herlein, Hartsinck en Merian. De woordenschat zal ten slotte in de tweede helft van de 18^e eeuw weer aangevuld zijn onder invloed van de cultuur van de slaven en de strijd tegen de bosnegers. Dat deze veronderstelling niet bevestigd wordt door het gevonden materiaal zal volgens de schrijver komen door de aard en de spreiding in de tijd van de bronnen. Van Donselaar stelt dat veel woorden al in gebruik waren, maar dat de beschrijvingen van onder andere Herlein, Merian en Roos zorgden voor een betere verspreiding in de jaren daarna.

In hoofdstuk drie beschrijft Van Donselaar zijn zoektocht in teksten naar Nederlandse woorden, die hij beschouwt als basis voor het Nederlands dat zich in Suriname ontwikkeld heeft, het Surinaams-Nederlands. Hij somt 54 van de voor hem belangrijkste auteurs over het Nederlands in Suriname tot 1876 op.

[p. 100]

Enkele willekeurig gekozen voorbeelden:

- Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck, gouverneur van Suriname (1873-1868);

- E.J. Bartelink, als kind van een planter en een slavin eerst blankofficier en uiteindelijk planter geworden (1834-1914);

- P.J. Benoit, Antwerpenaar en auteur van Voyage a Surinam (1839); verbleef in 1831 gedurende lange tijd in Suriname;

Anthony Blom, landbouwkundige, klom op van blankofficier tot directeur en daarna administrateur (1747-1807);

- J.J. Hartsinck, die nooit in Suriname is geweest, maar veel archiefmateriaal kon bestuderen omdat zijn vader 25 jaar lang directeur van de Geoctroyeerde Societeit van Suriname is geweest en hij zelf een van de directeuren was van de WIC;

- A.F. Lammens, rechter in Suriname van 1815-1835, vanaf 1828 president van het hof. Veel nagelaten werk;

- Maria Sybilla Merian, verbleef drie jaar in Suriname en is wereldberoemd om haar insectenboek met prachtige platen (1647-1717);

Paul François Roos, dichter (1751-1805).

In hoofdstuk vier staat de eigenlijke alfabetische woordenlijst (p. 31-245). Hoofdstuk vijf (p. 247-252) geeft zonder nadere verklaring in ruim vijf pagina's een alfabetische woordenlijst van ‘duistere en/of onbetrouwbare woorden’ die niet als trefwoord zijn opgenomen. Hoofdstuk zes, getiteld ‘Contraregisters’ is onderverdeeld in drie paragrafen met een alfabetische woordenlijst:

6.1	geeft van hedendaags en/of toenmalig Europees Nederlands het toenmalig Surinaams-Nederlandse equivalent;
6.2	geeft van het hedendaags (vanaf 1954) Surinaams-Nederlands het (ook) toenmalig Surinaams-Nederlandse equivalent;
6.3	is een lijst van wetenschappelijke namen van dieren en planten met de toenmalig Surinaams-Nederlandse naam, 1667-1876.

Hoofdstuk zeven ten slotte bevat een lijst van literatuur en bronnen.

Een willekeurige greep uit de nieuwe Van Donselaar leverde de volgende nog de volgende nog in dezelfde betekenis gebruikte woorden op: bovenwaarts; dam (op plantage); bakove, banaan, bananenbakove, barbacotten, baskiet; binden (van een hangmat), boomrijp, dieken (uitgraven), districtscommissaris, dram, floridawater, gomma, hemd (overhemd), korjaal, kostgrond, laxans; lota,

[p. 101]

manja, mati, ogri'ai, pindakaas, het plein (officieel het Onafhankelijkheidsplein), rits(zand-of schelprits), sika, singel (dakbedekking), tomtom, treef, trens, uitlopen(vreemdgaan), zure oranje.

Alleen al hieruit zou men kunnen opmaken dat het Nederlands van 1667-1876 inderdaad, zoals Van Donselaar ook stelt, de basis is van het hedendaagse Surinaams-Nederlands. De basis is vooral sterker geworden in de 19^e eeuw, toen de opkomende klasse van kleurlingen, gemanumitteerde en vrijgeboren negers er bewust voor kozen het Nederlands te gebruiken. Mede hierdoor konden ze zich onderscheiden van de slaven. De leerplicht, ingesteld in 1876, deed de rest en zorgde ervoor dat het Nederlands, het Surinaams-Nederlands, op grote schaal ingang heeft gevonden en daardoor een belangrijke taal geworden is geworden in het meertalige Suriname, waar de officiele taal nog steeds Nederlands is. Het Surinaams-Nederlands kreeg, net als het Sranan, een unificerende functie, wat inhoudt dat bijna alle meertaligen met elkaar kunnen communiceren in deze twee talen als ze elkaars talen niet verstaan.

De fascinatie van de bioloog Van Donselaar voor de vreemde Nederlandse woorden, die hij tijdens zijn eerste verblijf in Suriname begon op te schrijven, heeft Suriname drie waardevolle woordenboeken opgeleverd, woordenboeken met een schat aan informatievoor de wetenschapper en de geïnteresseerde lezer.

Woordenboek van het Nederlands in Suriname van 1667 tot 1876; uitgegeven door Meertens Instituut (Amsterdam) in samenwerking met de Nederlandse Taalunie.

ISBN: 9789070389772. Prijs: € 25,-