|
| |
| |
| |
Samenvatting als gereedschap in het onderwijs
Sita Doerga Misier-Patadien
Samenvatting is het minst geliefde onderdeel van het vak Nederlands, want samenvatting is saai, omdat de teksten saai zijn. Het duurt te lang om een tekst samen te vatten, soms wel drie uren! En dan nog is de tijd niet genoeg. Bovendien is het moeilijk. De leerkracht corrigeert nooit een tekst helemaal. Want ze moet zoveel mogelijk teksten oefenen. Welk nut heeft het parafraseren en korter maken van zo een moeilijke, abstracte en wetenschappelijke tekst voor de arme scholier?
Ondanks deze klaagzang is het nu eenmaal de realiteit dat samenvatting medebepalend is voor de slaging van een kind op onder andere de muloschool en het vwo. Samenvatting is nl. een van de examenonderdelen. Vooral op het vwo, dat staat voor voorbereidend wetenschappelijk onderwijs, is samenvatting een cruciaal onderdeel binnen het curriculum. Studenten worden op deze school namelijk klaargestoomd om straks op de universiteit op een bepaalde manier te studeren. Het is daarom jammerlijk dat de andere doelen van samenvatting niet bereikt worden op school. Slechts een doel staat centraal; het weergeven van een tekst in niet meer dan een x-aantal woorden. Ook de normering die gehanteerd wordt voor het examen zorgt ervoor dat samenvatting gevreesd wordt door studenten. Deze wordt nl. te zwaar ervaren door studenten. Ook docenten hebben bedenkingen over de normering die zijzelf (moeten) hanteren. In deze voordracht zal ik bespreken wat het doel van samenvatting in het onderwijs thans is. Daarnaast wil ik ook kijken in welke richting we op zouden moeten gaan met het onderdeel samenvatting.
| |
Samenvatting
Voor het begrip samenvatting worden de volgende omschrijvingen gegeven:
| ❖ | Een samenvatting is een verkorte weergave in eigen woorden van de hoofdzaken van de oorspronkelijke tekst. |
| ❖ | Een goede samenvatting is een sterk verkorte weergave, in eigen woorden en in goed Nederlands, van de hoofdgedachten uit de brontekst in hun oorspronkelijk verband. |
| ❖ | Een samenvatting is het antwoord op de vraag: Wat staat er eigenlijk? |
| ❖ | Het bevat de belangrijkste gedachten van de verschillende delen van de tekst als geheel. |
| |
| |
| |
Doelen van samenvatting
De student kan de hoofdzaken van de bijzaken onderscheiden. Deze vaardigheid is noodzakelijk, omdat een student in staat moet zijn om alle teksten te kunnen samenvatten. Doordat de student zijn eigen woorden gebruikt bij het samenvatten, wordt de tekst begrijpelijker en toegankelijker. Er is tevens sprake van uitbreiding van de woordenschat, omdat de student betekenissen en synoniemen moet opzoeken. Hierbij is het stappenplan Woordenschat uit BV Taal 4 een handig hulpmiddel. De student wordt hierdoor ook taalvaardiger, omdat de samenvatting in correct Nederlands geschreven moet zijn en hij dus gedwongen is om extra op zijn taalgebruik te letten. Ook het inzichtelijk vermogen van de student wordt geprikkeld en gestimuleerd, daar hij thematische en retorische verbanden moet herkennen in de tekst en deze verwerken in zijn samenvatting. Samenvatten wordt ook gezien als een belangrijke operationalisering van tekstbegrip of als een didactische werkvorm om de leesamenvattingaardigheid (het begrijpend lezen) te bevorderen.
Samenvatten betekent volgens het Van Dale woordenboek in het kort weergeven of herhalen. In deze scriptie zal de betekenis van samenvatten dus het eerste zijn. De schoolse benadering van samenvatting doet direct denken aan een saaie tekst die samengevat moet worden. Het tellen van het aantal woorden speelt ook een belangrijke rol. Een van de vaardigheden bij het samenvatten is nl. binnen het toegestane aantal woorden de brontekst weergeven.
Op de muloschool moet de samenvatting tot de helft van het aantal woorden van de oorspronkelijke tekst gebracht worden. De docenten die weinig aan vakkenintegratie doen op scholen, verzuimen vaak genoeg de studenten bij te brengen dat samenvatting een uitstekende manier van studeren kan zijn, voor leervakken bijvoorbeeld. Een samenvatting kan dus dienen als een uittreksel van een boek, een hoofdstuk uit een aardrijkskundeboek of zelfs van een aantal stencils van het vak biologie. De student kan hierdoor ook doelgericht studeren.
Het belang van samenvatting is een niet te onderschatten factor in de ontwikkeling van inzicht bij studenten. Indien de student de hoofdzaken van bijzaken leert onderscheiden, ontwikkelt de student inzichtelijk vermogen. Ook is samenvatting bevorderlijk voor de schriftelijke taalvaardigheid van de student, vooral als de opdracht inhoudt dat de student de samenvatting in eigen woorden moet schrijven. Het formuleren van de hoofdgedachten van een tekst in eigen woorden is niet altijd even gemakkelijk, want de student moet hiervoor zijn eigen stijl ontwikkelen. Voor deze vaardigheid is veel oefening noodzakelijk. Maar gerichte feedback zal de student helpen bij het ontwikkelen van een eigen schrijfstijl. Diverse schoolboeken bieden diverse manieren aan op welke wijze een student kan samenvatten.
Het hangt soms ook van het niveau en de school af hoe de student moet
| |
| |
samenvatten. Op de muloscholen moeten studenten aan de hand van het taalboek BV Taal 4 samenvatten. Persoonlijk vind ik dit een moeilijke manier voor de studenten op dat niveau. Het onderdeel samenvatting wordt in het derde leerjaar wel aangehaald, maar pas in het vierde leerjaar wordt het behandeld. Bovendien is het een examenonderdeel. Op het havo mag de student de kernzinnen van de tekst letterlijk overschrijven en de tekst tot minder dan de helft van het aantal woorden brengen. De signaalwoorden moeten wel gebruikt worden om de retorische verbanden aan te geven. Op het vwo moet de student de kerngedachten in eigen woorden herformuleren en het aantal woorden tot minder dan de helft van de tekst brengen. In alle gevallen is het een vrij zware opgave voor de student dus. En ook voor de docent, want correctie van de samenvattingen (zowel oefenteksten als toetsen) vergt veel inspanning.
| |
Samenvatting op de verschillende scholen
Het onderdeel samenvatting wordt zowel op de mulo als de middelbare scholen verzorgd. De leerkracht brengt een aantal teksten mee die de leerlingen moeten lezen en samenvatten in eigen woorden. Heel vaak worden examenteksten ook geoefend. Samenvatting blijft een problematisch onderdeel, omdat je eigenlijk niet genoeg kan oefenen met je leerlingen. Er is tijdgebrek en er moeten nog een aantal andere onderdelen van het vak behandeld worden. Leerlingen moeten alleen, en het liefst muisstil, zitten werken. Het corrigeren van de samenvattingen is ook geen makkelijke opgave, omdat het kan voorkomen dat de leerkracht de hoofdgedachten voorleest uit het correctiemodel. De leerlingen moet dan kijken of de door hem geformuleerde hoofdgedachte overeenkomt met die van de juf. Soms heeft de leerkracht wat meer tijd, dan kan ze de werken van de leerlingen ophalen om die op taalfouten te corrigeren. Hier volgt de normering die gehanteerd wordt op de vwo-scholen bij het examen samenvatting.
Deze normering is al ter discussie gesteld door enkele docenten Nederlands . Het gaat erom, dat nog teveel punten worden afgetrokken voor zinsconstructies en voor taalgebruik dat niet ABN klinkt. Hier speelt het taalgevoel van de docent een bepalende rol. Ziet zij in dat er sprake is van Surinaams- Nederlands? Of houdt zij vol dat de zinsconstructie fout is bij een zin zoals ‘Als je in een district blijft, kom je veel files tegen.’
| |
Ook op het IOL
Het onderdeel samenvatting wordt ook aangeboden op het IOL. Ook daar wordt min of meer dezelfde normering gehanteerd. Vooral op taalgebruik wordt er extra gelet. Dat moet ook wel, want wie aan het IOL het vak Nederlands studeert, wordt geacht foutloos Nederlands te schrijven. Op vwo-niveau is dat natuurlijk een ander verhaal. Ik heb als docent van deze module nogal wat aanpassingen gepleegd aan de vakinhoud. Stap voor stap werk ik met de leerlingen toe naar het schrijven van een samenvatting. We beginnen eerst met korte teksten (200-300) woorden. De studenten bepalen per alinea de
| |
| |
kernzinnen, leggen verbanden tussen de alinea's en bespreken dit met elkaar. Daarna gaan ze ertoe over om de kernzinnen te parafraseren. Ik leg ook veel nadruk op het gebruik van signaalwoorden, omdat de strekking van de tekst niet mag veranderen. Voor wat de correctie van het taalgebruik betreft, doe ik veel aan kruiscorrectie. Als laatste controleer ik het werk. Dan bouw ik op naar langere teksten, waarbij de studenten uiteindelijk wel zelfstandig moeten werken. Samenvatting als gereedschap kunnen de studenten vooral toepassen bij de modules literatuur. Het samenvatten van boeken bijvoorbeeld.
Ten aanzien van de normering kan het volgende gezegd worden. Het was tot drie jaar geleden namelijk zo dat leerlingen 60 punten voor de inhoud kunnen verdienen. Ze kunnen echter ook 30 punten aan taalfouten verliezen. Dit gebeurt nog veel te vaak. Verder krijgen de leerlingen nog 10 basispunten. In normale situaties is het zo dat leerlingen de helft van de hoofdzaken uit de tekst verwerken in hun samenvatting. Hierin maken ze zoveel taalfouten, dat ze alle 30 punten verliezen. Tel je dat op bij de 10 basispunten, dan scoort zo een leerling 4.0 voor het examen.
| |
Samenvatting als gereedschap
Tot zover hebben we gezien dat het onderdeel samenvatting op school wordt verzorgd, omdat het voornaamste doel is om de studenten een samenvatting te laten schrijven. Echter zou samenvatting niet alleen als doel, maar ook als middel gebruikt moeten worden.
Samenvatten leert een student immers systematisch denken. Ook leert de een tekst teruggebracht wordt tot de kernuitspraken en het verband daartussen. Het is niet overdreven te stellen dat goed kunnen samenvatten een voorwaarde is om efficient en effectief informatie verwerken. Voor studenten is het bovendien een van de belangrijkste studievaardigheden. Wie onvoldoende kan samenvatten, leert (onthoudt) of veel te veel of juist het verkeerde (onbelangrijke). Ook als je een beroep uitoefent, is samenvatten een essentiele vaardigheid. Denk daarbij onder andere aan het bijhouden van de vakliteratuur en de vele memo's, agendastukken, brieven en rapporten die gelezen moeten worden. Bij het onderdeel studievaardigheden kunnen er ook een aantal activerende didactische middelen gebruikt worden, waarbij de technieken om te kunnen samenvatting een belangrijke rol spelen: schematiseren: het maken van schema's, het maken van een stappenplan; relateren: kernzaken kunnen selecteren en in een context plaatsen, relaties leggen tussen (onderdelen) van leerstof, structuur aanbrengen. Betekenis geven en toepassen: leerstof analyseren, hoofd- en bijzaken kunnen onderscheiden.
| |
Samenvatting als middel
Samenvatting als studiemiddel zou een oplossing kunnen zijn voor heel wat problemen waarmee studenten te kampen hebben. Voor studenten is het een van de belangrijste studievaardigheden. Wie onvoldoende kan samenvatten, leert (onthoudt) of veel te veel of juist het verkeerde (onbelangrijke). Ook als je
| |
| |
een beroep uitoefent, is samenvatten een essentiele vaardigheid. Denk daarbij onder andere aan het bijhouden van de vakliteratuur en de vele memo's, agendastukken, brieven en rapporten die gelezen moeten worden. Voor wat dit onderdeel van het vak Nederlands betreft, vind ik dat er een mentaliteitsombuiging moet komen. Leerkrachten moeten leerlingen bewust maken van het feit dat de vaardigheid om te leren samenvatten in elke context toegepast kan worden. Door middel van samenvatting krijgen leerling grip op moeilijke teksten. Als we praten over tekst, dan moeten we denken aan alle vormen van geschreven taal. Leraren zouden meer aan vakkenintegratie moeten doen, zodat leerlingen ook verbanden kunnen leggen tussen de verschillende onderdelen die ze op school krijgen. Bijvoorbeeld: de leerlingen hebben een repetitie voor het vak aardrijkskunde. Ze moeten de leerstof bestuderen en een samenvatting maken om te bewijzen dat ze de leerstof begrepen hebben.
| |
Plezier in samenvatten
Behalve de samenvattingstechnieken aanleren en oefenen, moeten leerkrachten ook kijken naar andere aspecten van het onderdeel. Zoals de toepassing van andere didactische werkvormen, aantrekkelijke teksten selecteren en een andere normering hanteren.
| |
Didactische werkvormen
Als het uur voor samenvatting is aangebroken, gaan de leerling netjes achter elkaar in een rij zitten. Ze krijgen een tekst voorgeschoteld die ze moeten lezen en de belangrijke zaken eruit in eigen woorden moeten weergeven. Vooral als de tekst over een onderwerp gaat dat de student helemaal niet boeit. Denk aan een tekst met als titel ‘Onze gevoelens in sociaal-cultureel perspectief’. Ik bedoel hiermee niet dat het samenvattinglesuur een plezier-uur moet worden, maar we kunnen de les ook anders aanpakken. De leerlingen kunnen bijvoorbeeld in duo's of in groepjes van drie zitten. Ze moeten eerst de hoofdzaken/kernzinnen uit de tekst lichten en die dan vergelijken met elkaar. Zo kunnen er discussies ontstaan die leerrijk en verhelderd zullen zijn. Het subleerdoel ‘verbanden in de tekst kunnen inzien’ kan op deze manier sneller bereikt worden. De leerkracht moet dit alles in goede banen leiden door langs de groepen te lopen en het proces te bewaken.
Laat leerlingen ook niet in hun eentje parafraseren. Indien een leerling een beperkte woordenschat heeft, dan staat hij voor een zeer moeilijke opgave. Als ze in groepjes kernzinnen parafraseren, dan leren ze ook van elkaar.
Laat leerlingen elkaars werk beoordelen: kruiscorrectie. Zo kunnen ze dan ook fouten van elkaar ontdekken en dit maakt het werk lichter voor jou. Het is soms ook wel leuk om de klas op te delen in subgroepen en elke subgroep een andere tekst te laten samenvatten. Als de leerlingen van groep 1 hun tekst hebben samengevat, moeten de leerlingen van groep 2 die lezen. Daarna leest groep 2 de oorspronkelijke tekst om zodoende aan te geven of de samenvatting van
| |
| |
groep 1 daadwerkelijk een verkorte weergave is van de oorspronkelijke tekst. Dit alles neemt onzettend veel tijd in beslag. En die tijd hebben leerkrachten vaak genoeg niet. We moeten daarom proberen om samenvatting geïntregeerd te verzorgen in de andere vakonderdelen. Bedenk dat samenvatting van een muisstil lesuur moet veranderen in een interactief gebeuren.
Samenvatting kan ook als een activerende werkvorm dienen, als we die samenvatting als een middel gebruiken: leerlingen wordt gevraagd om kort samen te vatten - schriftelijk of mondeling - wat ze zelf, wat de docent of wat een medeleerling kort daarvoor hebben/ heeft aangereikt. Een stapje verder is wanneer de leerlingen bijvoorbeeld maximaal 25 woorden mogen gebruiken. De samenvatting kan ook betrekking hebben op een tekst. Belangrijk is dat leerlingen leren hoofd- en bijzaken te onderscheiden.
| |
Aantrekkelijke teksten
Voor mijn afstudeerscriptie heb ik een module samenvatting ontwikkeld voor het verpleegkundig onderwijs in het bijzonder voor het Elsje Finck-Sanichar College COVAB. Het selecteren van teksten voor deze doelgroep was niet zo ingewikkeld, omdat de teksten in de belevingswereld van de verpleegkundige moest zijn. Nu heb je binnen een klas zoveel verschillende leerlingen, dat je bijna onmogelijk kan voldoen aan de eis van aantrekkelijke teksten. Dan nog dien jij je als leerkracht te verplaatsen in de schoenen van de leerling en op basis daarvan teksten te selecteren. Je kunt leerlingen ook vragen naar onderwerpen waarover zij een tekst willen lezen. Zo kun je gerichter op zoek gaan naar een tekst. Dagbladen, tijdschriften en het internet lopen over van teksten die je kunt gebruiken op school. Ik vraag ook altijd aan mijn collega's, zij bezitten soms een schat aan teksten! Als de vaardigheid om samen te vatten redelijk tot goed gaat, kun je overstappen naar iets langere en/of wetenschappelijke teksten.
| |
Normering
Zoals eerder aangegeven is de normering op de middelbare school een enorm heikel punt. Leerkrachten hanteren deze normen te strak, weer anderen hebben hun bedenkingen hierover. Aan de inhoud kan niet getornd worden. Dat staat vast. Maar het aantal aftrekpunten, 30, voor het taalgebruik is een probleem. Een samenvatting dient in correct Nederlands geschreven te worden, het is tenslotte een onderdeel van het vak Nederlands. Maar dat er zoveel punten worden afgetrokken tot er bijna niets overblijft van het cijfer, gaat wel te ver. Een aantal leerkrachten heeft hierover al zijn zegje gedaan. Het is nu zaak dat dit verder wordt besproken en dat er veranderingen kunnen optreden hierin. Er moet gekeken worden naar het doel dat men nastreeft: kan de student een tekst in eigen woorden samenvatten? Het is daarom ook van belang dat de verschillende leraren van de middelbare scholen gebundeld hun stem laten horen.
| |
| |
| |
Conclusie
Concluderend kan ik stellen dat mijn ervaring in de module samenvatting op het IOL positief is. De studenten hebben bij evaluaties aangegeven dat zij het prettig vonden om stapsgewijs te leren hoe samen te vatten. Systematisch werken is dus van belang. Leerkrachten moeten daarom ook echt tijd maken om te investeren in dit onderdeel. Met investeren bedoel ik: tijd maken om teksten uit te kiezen en studenten leren om die stapsgewijs samen te vatten. Het strakke programma dat afgewerkt moet worden op de scholen biedt de leerkrachten inderdaad weinig ruimte om zaken goed aan te pakken. Maar willen wij ons vakonderdeel werkelijk tot zijn recht laten komen en willen wij daadwerkelijk de doelen van samenvatting bereiken, dan moeten wij gezamenlijk een oplossing hiervoor bedenken. Het advies is dan ook dat er een revisie moet komen op de methode die thans gebruikt wordt op de VOS.
| |
Bronnen
| Duinhoven, A.M., 2001. Analyse en synthese in het Nederlands. Assen: Koninklijke van Gorcum |
|
| Flower L. en Hayes J.R., 1980. The dynamics of composing: Making plans and juggling constrains. New York: Hillsdale |
|
| Geerligs T. en Veen van der T., 1996. Lesgeven en zelfstandig leren, 8e herziene druk. Assen: Koninklijke van Gorcum |
|
| Hajer M. en Meestringa T., 2005. Schooltaal als struikelblok Coutinho |
|
| Hajer M., 2008. De lat hoog voor vakonderwijs: taalbeleid in de klas via taalgerichte didactiek. VONK Thema nr. 1 Taalgericht vakonderwijs |
|
| Hajer M. en Meestringa T., 2009. Handboek Taalgericht vakonderwijs 2e druk Bussum: Coutinho |
|
| Kemenade van E., 1987. Structuur aanbrengen is meer dan een inleiding en een samenvatting schrijven. HBO- journaal mei |
|
| Molendijk M., Boots R., Coenen M., Kemma S., Mathijssen C., Sanders M., 2003. Basisboek BV Taal 4 Methode Nederlands voor vbo/mavo, 1e druk, 5e oplage. Noordhoff: Wolters |
|
| Pol J.J.J., Belt van den R., Hulzen van J.E., 2001. Leeswerk III Leesvaardigheid (NE/K/6) voor de kaderberoepsgerichte, gemengde en theoretische leerweg. 1e druk. Amsterfoort: Deviant |
| |
| |
| Riemens E.S.F. en Klijnhout- Moerman T, 1969. Schrijvenderwijs, Oefeningen voor tekstbehandeling voor vwo en havo, 7e druk. Amsterdam: J.M. Meulenhoff |
|
| Renkema Jan, 1987. Tekst en Uitleg, Een inleiding in de tekstwetenschap. Foris Publication |
|
| Smet de Milau, 2010. Outline-tool helpt om beter te leren schrijven, Onderwijsinnovatie nr.4. |
|
| Tol- Verkuyl E.M., 1994. Van opzet tot opmaak. Stappenplan voor het maken van verslagen en scripties. Bussum: Coutinho |
|
| Tol- Verkuyl E.M. mmv. Geurt van Hierden, 2005. Taal in tekst. Hoe je taal gebruikt om tekst vorm te geven. Bussum: Coutinho |
|
| Thijs A en Akker van den J, 2009. Leerplan in ontwikkeling. Enschede: SLO. |
|
| Wolf T., 1997. Tekst en uitleg. Schriftelijke taalbeheersing voor het Surinaamse vwo 1e druk. Paramaribo: Drukkerij Moderna N.V. |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd