Des coninx summe

[p. 401]

[Deel 2]

dat die wille ende die reden sijn van eenre accoert. Sinte Bernaert seit: ‘Duechde en is anders niet dan dat verstant van reden ende die wille’, dat is: als die wille wil doen ende te werc setten sonder weder segghen, dat die reden seit, wijst ende leert.

366.aant.

Die ander graet van deser duecht is, dat een si een guet oerdelaer ende houde die rechte reghel der ghelijcheit tusschen hem selven ende dat onder hem is, dat is sijns selfs lichaem, dat hi te bewaren heeft; dattet also gevoedet si, dattet dienen mach, ende disciplijn ontfanghen ende castiinghe, dattet wel ghehoersaem sij. Want die reden sal wesen als een ghetrouwe middelaer tusschen dat vleysch ende den gheest,⁺ die altoes contrarie sijn; || dat hi sal bewaren dat recht an beiden siden, in deser maten, dat die geest si een guet here ende dat lichaem een guet knecht. Nu ist wel noot te houden in gueder duecht over al gelijcheit ende rechte maet, in eten, in drincken ende in cledinge ende in allen anderen manieren dattet lichaem eyschet. Want het is veel meer geneghen tot te veel dan tot te luttel, toten groten dan totten cleynen. Voert so moetmen die vijf sinnen des lichaems wel stueren ende regeren bi gelijcheit, also dat een yghelic diene tot sijnen dienst sonder sonde ende sonder misbruken, als die ogen te bewaren van sien, die oren van horen, die nose van ruken, die mont van smaken ende oeck van spreken ende die hande van tasten. Als dese vijf sinnen wel bewaert sijn, dan is dat casteel wel verzekert ende bewaert. Dit sijn vijf poerten der zielen ende vijf vensteren, doer welcke die doot dicwijl ingaet inder zielen, als die propheet seit.

+ 125v

367.aant.

Die derde graet van deser duecht is, dat een mensche sal wesen een guet oerdelaer ende houde ghelijcheit tusschen hem ende dat voer hem is, dat sijn tijtlike dinghen, die dicwijl verderven lijf ende ziel, als hem een te veel daer nae set, als sijn die ghierighe ende die begherende, ende alle die gheen, die die werelt te zeer minnen, die hoer harten alsoe ghehechtet sijn in des duvels net, als Iob seit, dat si so becommert sijn mit uutwendighen dinghen, dat haer spreken⁺ ende haer vraghen anders niet en is dan van tijtliken dinghen, || ende sij en connen niet in hem selven gaen om haer leven te recht te ordineren. Van desen ist waer dat Seneca seit: ‘Daer om sondighen ende ontweghen wi ons allen, want wi om die dinghen des tijtliken levens alle dencken ende sijn in verdriet, mer om die ziel te bescicken en denct noch en studeert nyemant’. Daer om ist noot dat wi onse herten setten van uutwendigen dinghen; want wie hem daer te veel opset die valt in curioesicheit ende in begeerlicheit deser werelt, dat een wortel is van allen sonden, als wi voer bewijst hebben.

+ 126r

368.aant.

Die vierde graet van deser duechde is, als een mensche claer siet an sine rechter side, dat is dat hi waer neme dat leven ende dat exempel der wijser ende der gueder. In deser siden moet men hebben

[p. 402]

onderscheit ende ghelijcheit, want alle menschen en moghen niet énen wech gaen ende alle guede ende wise lude en hebben niet éne gracie, recht als die leden eens lichaems en hebben niet¹⁾ één ambocht, want ‘also menich mensche also menich sin’, als gescreven staet in dat vader booc inden tractaet vander volmaectheit der duechden. Mer zommighe menschen, als si yemant sien, die wel toeneemt ende vordert in eenre graciën, so hebben si te hans een verlanghen ende lopen daer na of volghen hem na ende aldus totten anderen ende totten derden, ende an gheen en rusten si. Dese sijn als een ionc winthont, die loept na een yghelic beest dat hem te moete coemt ende maect hem selven moede ende verliest sijnen tijt.

1) D. net.

369.aant.

Hier of staet een fabel vanden || hondekijn ende vanden ezel. Als⁺ dat hondekijn sach, dat sijn meester thuys quam, so liept hem rechtevoert iegens ende spranc hem om die been of om die voet ende die here speelder mede ende bewijsde hem vrientscap ende gaf hem teten. Doe docht die ezel: ‘Aldus soude ic oeck doen, soe soude hi mi mede lief hebben. Hi mocht mi billix liever hebben dan desen hont, die gheen profijt en duet’. Daer na sach die ezel sijnen meester ter poerten in coemen ende hi liep hem teghens ende warp hem den voet omden hals ende began hem te clouwen ende dede hem grote feest. Die knechten, diet saghen, liepen daer toe haestelic ende sij gaven hem grote slaghe. Die ezel waende gehad hebben vrientscap ende bate, mer hi creech scade ende slage. Hier om plegen wise mannen hoer kinder of hoer ondersaten te leren, dat si niet staen en souden na grote graciën te vercrighen, diese niet volbrengen en moghen. Daer om ist wel noot onderscheit te hebben, alsmen exempel neemt.

+ 126v

370.aant.

Het is oec noot, dat die mensche sie an die luchter zide. Dat is dat vijfste oghe ende die vijfste graet, want men sal aensien die bose ende die quade. Dese sijn an die luchter ende ander quaetster ziden. Ende daer om en conformeert ende starct haer dolinghe ende haer verlies niet ende segghet: ‘Ic ghinc doer den wijngaert des trages ende des bosen mensches ende ic sach dattet vol netelen ende doernen was’. An desen neemt exempel ende voersienicheit, want men pleghet⁺ te segghen: Hi castiet hem wel, die hem bij || enen anderen castiet. - Voert om dat een god mint, bi wien hi ghequijt wert van sijnen sonden ende van sijnen ghebreken, so is hier in deser ziden zeer an te sien ghelijcheit ende onderscheit. Want als een mensche siet den bosen ende den sondaer, so is hi sculdich medeliden daer mede te hebben²⁾ ende niet te scempen noch te spotten. Men sal altoes die sonden haten ende niet die personen. Ende een moet zeer nauwe toesien dat hi ymmer nyemant in sijnre herten en veroerdeel noch hem selven bi nyemant en gelijc, hoe quaet dat hi oec is. Want zom-

+ 127r

2) D. hrbben.

[p. 403]

mige sijn huden quaet ende morgen guet; sommige sijn huden guet, si moghen morghen quaet wesen. - Voert en sal hem nyemant gaern mit hem versellen, als hijt sonder misdoen laten mach, want als sinte Gregorius ende Seneca segghen: ‘Wij en moghen die gene die ghevallen sijn niet op heffen, ten si dat wi daer voer bughen ende bucken’.

371.aant.

Die seste graet ende dat seste oghe is dat guede lude hebben, dat is datsi claer aensien die lagen des viants; ende dit is van achteren, want die viant siet ons wel ende wi en mogen hem niet sien. Onse viande dat sijn die duvelen, die sijn starc ende wijs, subtijl ende sorchvoudich om ons te bedriegen mit haren consten ende subtijlheden, daersi mede comen meer dan in dusent manieren, als sinte Gregorius seyt. Die duvel siet seer subtijlic den staet des menschen ende die manier ende die complexie, tot wat sonden dat hi⁺ meest gheneghen is bi naturen ende bi ghewoenten, || ende van dier siden aenvecht hi hem starcste: die colericus mit toorn ende twist, die sangwijn mit vrolicheit ende oncuysheit, die fleumaticus mit gulsicheit ende traecheit, die melancolicus mit nydicheit ende droefheit. Ende daer om soude hem een yghelic, daer hij saghe dat sijn casteel weecste waer, hem best bewaren, ende teghens die sonden meest

+ 127v

372.aant.

vechten, daer hij vernaem dat hi meest bestoect waer. Denct dat hi nyemant en spaert, want hi is so koen dat hij bestoecte Ihesum Cristum sijn scepper. Onse here seide tot Iob: ‘Waenstu weten, in hoe menigher manieren hi hem verwandelt?’ of hi segghen woude: ‘Niemant en weet dat, dan ic’. Als sinte Dionisius seit: ‘Alle die engelen, die guede ende die quade, ende die gheest des menschen sijn als een spieghel, want als een spiegel ontfanct rechtevoert die printinge ende die formen die hem te voer coemen, alsoe duet die gheest des menschen, ist in slapen ist in waken. Neemt dan den spieghel ende setten rechte voert voer enen anderen ende ghelijc als ghi saghet die forme van den enen, so verneemt gi rechte voert die forme van den anderen’. In deser manieren seitmen dat die duvel thoent sine formen ende figuren den menschen, als hi wil ende alst god verhenghen wil, ende die ziele ontfancse haers ontdanckens op, somtijt in ghedachten, als in ymaginaciën, recht als een sijn ontdanckens moet sien ende ontfangen mit gesicht sijns oges die forme van dien

373.aant.

dinghe dat hem te voren comt. || Nu ist een alten groten gracie gods⁺ ende een grote gave des heylighen gheests, wel te verstaen al die sprake des duvels ende al sijne subtijlheit te bekennen. Want, als sinte Bernaert seit, het is alten stercken subtilen dinc, te connen onderscheiden die ghedachten die die herten maken ende die die viant plant. Als hi coemt als een geselle of als een vrient of als een coopman ende toont die sonden hoe behaghelic datse sijn, lichtelic machmense nochtan dan kennen; mer als hi coemt in die ghedaenten eens engels, ende toont dat guede om te trecken tot quaet, dan is

+ 128r

[p. 404]

die becoringhe veel starcker. Ende daer om seit sinte Ian, datmen niet en gelove allen geesten; men prooftse eermense ontfanct, als die ghene doen, die enen biechtvader hebben die guet, heylich ende wijs is ende veel beprovet in dustanige dinghen of zaken, dien si dicwijl haer ghedachten openbaren, die hem int herte comen, die quade ende oeck die guede. Salomon seit: ‘Salich is die gheen die hem altoes ontsiet ende duet bi rade al dat hij duet; dien en salt na niet rouwen’.

374.aant.

Die zevende graet is ende dat zevende oghe datmen hebben moet, die dese duecht oeck hebben wil, dat een hoghe siet in rechter meninghe tot gode. Hier of seit Ihesus onse gebenedide here inder ewangeliën: ‘Ist dat dijn oghe simpel is, soe sal al dijn lichaem claer ende blenckende wesen; ende is dijn oge vuyl, al dijn lichaem sal duyster wesen’. Dat is te seggen: ist dat die meninghe dijns⁺ herten reyn, || puer ende simpel is ende te rechte gaet doer dese graden voerseit, alle die stucken dijnre werken ende dijnre duechden sullen schoen, claer ende behagelic wesen gode; ende is dijn meninge verkeert ende twedrachtich ende achterwaert ommegekeert, al die consciencie wort duyster ende alle duechden doncker. Sonder rechte meninghe wert aelmisse sonde ende duecht scande. Dan is die meninghe simpel, alsmen dat guede duet te rechte om gods willen, ende si is verkeert, als een mensche sijn guede werken openbaert der werlt overmits ydel glorie; si is twedrachtich, als een god ontsiet aen die een side ende die werlt an die ander zide; mer si keert achterwaert, als die mensche sijn eygen bate soect van al dat hi duet. - Nu hebdi gehoert seven graden daer dese boom bi op climmet int hoghe mit sijnen telgeren.

+ 128v

375.aant.

Van desen boom sijn seven principael duechden die antworden op die zeven dootsonden, als: oetmoedicheit iegens hoverdicheit, minne ieghens nydicheit, guedertierenheit ieghens toorn, vromicheit ieghens traecheit, mildicheit ieghens ghiericheit, reynicheit ieghens onkuysheit, soberheit ieghens gulsicheit. - Dese zeven duechden bewaren ende sturen zeer recht ende zekerlic die wech des consts, doer welcken den wech der ghelijcheit, als Salomon seit. Onderscheit ende reden sijn sluutsteren der duechden, als sinte Bernaert seit. Die regeerre des sceeps des menschen die stuertse ende leetse dat sij niet⁺ en || dwalen ter luchter zide noch ter rechter siden, ende aldus toenemense ende wassen ende dragen overvloedige vrucht. Want dan die duecht der gelijcheit haer thoent mit onderscheit in allen anderen wercken der duechden, ende sonder dese so verliesen alle die ander haren naem ende worden sonde, daer om segghe ic, dat in een van desen voerseiden duechden sijn alle telgeren der gelijcheit ende vruchten der gueder werken, dier spruten ende toebehoren tot desen boom.

+ 129r

[p. 405]

376.aant.

Nu merct hoe die grote meester der duechden seit, die ons toe spreect van deser duecht: ‘Salich is die gene, die in allen sijnen dinghen onderscheit heeft ende maet, sonder misbruken’. Mer also en souden wi niet veel gewonnen hebben; want onser gheen en is, hij en ontgaet hem in veel manieren; daer om vertroest ons onse guedertieren meester Ihesus Cristus seer zoetelic, in dien dat hi niet en seit: ‘Salich sijn die geen die niet en sondighen noch en ontgaen in geen van desen puncten, mer doen alle dinc nader rechter reghelen der ghelijcheit’, mer hi seit om ons te vertroesten zeer zuetelic: ‘Salich sijn die gheen dier screyen, want si sullen vertroest werden’. Dat is te verstaen: die guet willighe die wel bekennen haer ghebreken na al desen zeven puncten, die wi hier ghenoemt hebben, ende daer om screyen ende bedrovet sijn, dat si so dicke vinden ongelijcheit in hem selven, daer sij gelijcheit vinden ende houden¹⁾ souden, die sijn⁺ salich, want daer om is die werelt gheheten || een dal der tranen. -

1) D. houde.

+ 129v

377.aant.

Wie dese gave der consten ontfanghet, daer wi nu of ghesproken hebben, die moet merken, als Salomon seit, dat so wie meest siet die loesheit ende die drovicheit deser werelt, die heeft meest drovichheit ende tranen ende screyen in sijnre herten. Ende aldus beghint dese werelt den menschen te verdrieten, ende hoe een meer verdriets heeft in desen leven, hoe hi meer begeert dat ewighe leven. Hier uut wassen tranen, want die mensche begeerte heeft totten ewighen leven. Hier moechstu merken ses manieren van tranen, die die heylige menschen hebben overmits dese gave des consts. - Die eerste tranen comen van dien, dat hi siet, dat hi god, sijn scepper ende sijn verlosser, so seer dicke vertoornt heeft mit gedachten, mit woerden ende mit werken. - Die ander comen, dat een aensiet die grote ewige vervaerlike tormenten der hellen, daer een yghelic voer vervaert soude wesen. - Die derde tranen spruyten van dat verdriet ende van dat quaet dat een siet an guden luden, dat si dicwijlle moeten verdraghen ende lyden. - Die vierde coemen vanden sonden die die quade doen. - Die vijfste tranen comen omme dat enen dit leven zeer verdriet ende omme die grote verlanghen dat hi heeft nae dat ewighe leven. - Die seste tranen comen van devociën ende van grote volheit der blijscappen vander ieghenwoerdicheit Ihesu Cristi⁺ ende vanden ghevoelen des heilighen || gheests. Ende dese sijn recht salich, die aldus screyen, want si sullen vertroest werden, als die scrift seyt. Recht als die voetster troest dat kint datter screit ende droghet hem sijn ogen ende doetet mit cracht lachen, also sal onse here doen, die dus ghescreit hebben, datse niet meer screyen en sullen noch verdriet noch drovicheit liden, mer si sullen altoes wesen mitten zoen gods in vreden ende in lachen ende in ewiger bliscap.

+ 130r

[p. 406]

378.aant.

Die gave der starcheit werpt uut die sonde der traechheit ende plant vroomheit.

Nu hebben wi¹⁾ ghesproken vanden gaven ende van den doechden der gheenre die in die werelt sijn en leven inden²⁾ laechsten vanden drien staden, daer wi langhe hier voer of gheseit hebben. Nu sullen wi bider hulpe des heiligen geests spreken vanden gaven ende vanden duechden die meest toe behoren den ghenen die die werelt versmaden ende verlangen hebben naden berch der volcomenheit. Van desen seit Iob, dat des menschen leven op aertrijc is als ridderscap ende burgherscap. Nu sich an een ionc burgher ende een nyeuwe ridder, hoe verscheiden gedachten datsi hebben ende verscheiden verlangen. Die burgher denct om sijn comanscap ende om sijn winninge ende dat eynde sijnre meninghe is, dat hi rijc mach worden ende gheëert in sijnen leven. Die nyewe ridder³⁾ gaet al enen anderen wech, want hi denct om hoecheit te doen, mildelic te gheven, ridderscap te leren, inden wapen te gaen, verdriet te liden, vroomheit te bewisen⁺

1) D. hebdi nu.

2) D. uiden.

3) D. riddrr.

+ 130v

379.aant.

|| ende in hogen staet op te climmen. - Dese twe staten sien wi openbaerlic in tween manieren van menschen. Die eerste willen hem wachten van groven sonden. Si willen penitencie doen, aelmis geven, die geboden gods ende der heyligher kerken volbrengen, ende hem soude wel genogen op dat sij ymmer int leste behouden blijven. Die ander sijn, dien die werelt een verdriet is om die sonden ende om die armoede die daer in is, also datter nyemant en mach hebben vrede van herten noch zekerheit van conscienciën, ende sij syen oeck datter gheen scat en is, dan die minne gods, ende gheen so grote zueticheit, als vrede des herten, ende gheen blijscap te geliken en is bi vreedsamicheit der conscienciën. Ende daer om dunct hem, ende tis sonder twivel waer: die dese drie dingen mocht vercrighen soude veel meerre wesen dan een keyser; mer tis so groten

380.aant.

dinc, dattet luttel mensche bestaen dorren. Mer als god den mensche dese gracie geeft ende gheeft hem mede die gave der starcheit, so geeft hi hem een nyewe herte ende een reyn herte, te versmaden al dat die werlt loven of geven can ende oec een koen herte om te dogen al dat verdriet daer die werlt⁴⁾ mede dreycht. Van deser coenheit seit Ihesus onse here: ‘Salich sijn die honghert ende dorst na rechtvaerdicheit’. Sinte Bernaert seit, dat hij niet rechtvaerdich en is, die niet en⁵⁾ siet int herte ende voelt ende verstaet wat zueticheit dattet is, god te minnen boven al. Die dese gave van gode begeert, die sal⁺ gheheellic sijn herte daer toe geven. || Ende dat is vanden genen, daer onse here of seit, dat die gene salich sijn, dien hongert ende dorst na gerechticheit. Hi en seit niet: ‘Salich sijn si die hebben

4) D. werlet.

5) D. een.

+ 131r

[p. 407]

ende doen rechtvaerdicheit’, mer hi seit ‘dier na honghert ende dorst’. Want dese rechtvaerdicheit en machmen niet houden, ende dese gifte en mach niet geschien, noch dit weder gheven en mach niet betaelt worden in deser werelt; mer hier wert si begheert ende in die ander werlt betaelt. Daer om seit onse guedertieren meester niet: ‘Salich sijn sij die dese rechtvaerdicheit doen’, want hi en begheert niet dat wi hem dus rekenen sijnen scout, mer hem genoecht

381.aant.

dat wij hebben gueden wille ende honger te betalen. - Als dese begeerte is waerachtelic int herte, so moetse hoer oec tonen inden werken, als Salomon seit: ‘Nyemant en mach dat vyer verhuyden in sijnen schoot, sijn rock en bernt’. Dese bewijsinge en mach niet wesen sonder duecht noch sonder oetmoedicheit ende vroomheit. Want bi tuge ende bi schonen woerden en prijstmen enen gueden ridder niet, mer bi hantieringhe der wapenen ende volherdinge. - Ende dat is die vierde duecht die die heilighe gheest gevet den mensche, mede uut te werpen gheheelliken die sonde der traecheit. Dese duecht is van so groter waerden, dat si onder allen anderen duechden is alleen op haer selven, ende si draget properlic die name der duecht, want ‘duecht’ ende ‘vroomheit’ is alleens. Dese duecht gheeft god⁺ sijnen sarianten, als hijse ridders, maken wil, als || hi dede sijnen apostolen opten pijnxter dach, die so blode waren, dat si niet uut haer herbergen gaen en dorsten tot dat si gewapent waren mit deser duecht; mer daer nae so ghinghen si blideliken daermen hem verdriet, versmadenise ende scande dede.

+ 131v

382.aant.

Die philosophen die van deser duecht spraken die deeldense in sessen, die sijn als graden, daer dese duecht mede op climmet ende toeneemt; mer onse meester Ihesus die die philosophie ende oec die philosophen gemaect heeft, die heefter dat zevende puynt toe gedaen. - Dat eerste punct hieten si grootmoedicheit, dat ander betrouwen, dat derde zekerheit, dat vierde lijdsaemheit, dat vijfste stantachtichheit, dat seste volherdinge ende dat zevende, dat onse meester daer toe heeft gedaen, dat is hongher ende dorst na rechtvaerdicheit. - Grootmoedicheit is een grote hoecheit ende edelheit van moede. Daer bi is een mensche coen als een leeu van groten begripe. Dese duecht deylt haer in tween, als: grote dingen te versmaden ende veel meerre dingen an te nemen ende te verkiesen. Vanden eersten seit sinte Augustijn: ‘Vroemheit is, als dat herte versmadet dat in sijnre macht niet en is te houden’; dat is: al dattet sijns ondanckens verliesen mach. Seneca seit: ‘Een groot hert in dingen der werlt en is anders

383.aant.

niet dan grote dinghen te versmaden’. - Vander ander anneminghe seit die philosoeph, dat grootmoedicheit is redeliken anneminge van groten vervaerliken dingen. Die dese duecht heeft, die siet die werlt⁺ aen van so verre, || als Ysayas die propheet seit, datse hem alsoe

+ 132r

[p. 408]

cleyn denct¹⁾ wesen, als ons duet een sterre van verres, also dat al die werelt ende al die wercken der werelt duncken hem wesen als niet, ende en achtense niet meer dan oft waren spinnen webben. Doe Salomon al die werelt over ghesien hadde ende van allen staten, dwaes ende wijs, ghedisputeert hadde doe seide hij sijn sentencie in dustaniger manieren: ‘Ydel, ydel, ydel’, dat is te seggen: die werelt is ydel ende si is al vol ydelheit²⁾ ende die mensche³⁾ om wien die werelt ghemaect is, is self te mael ydel, want in hem is alle ydelheit, als David seit: ‘Hi is ydel om sijnre sterflicheit, want al sijn ghenoecht en is anders niet dan een droom; ydel om sijnre curioesheit, want sijn leven vliet als een schim; ydel om sijnre boesheit, want sonde maect den mensche meer te niet, dan enic dinc anders inder werlt’. Dit is dan die eerste cracht van deser duecht, die die werelt duet versmaden, als in voertiden die kersten hebben gedaen ende oec die heydensche meesteren.

1) D. enct.

2) D. heeft de volgorde der regels van ‘sijn sentencie’ tot ‘vol ydelheit’ verkeerd: seide hij Dat is te segghen, die w. is y. ende si is al vol sijn sentencie in dust. man. ydle (sic) ydel ydel ydelheit...

3) D. menschen.

384.aant.

Die ander pertye is, datsi maket den wech der volcomenheit (dat is den wech der heymeliker raden ons heren) na te volgen, die hi wijsde sijnen apostelen, als dit tractaet spreect. Desen wech gaen alle die ghene, die niet alleen en ghenoghet te houden die geboden gods, daer si toe verbonden sijn, mer oec willichlic vervollen die raden, daer si mit recht niet toe verbonden en sijn, als die gene⁺ doen, die alle dinc achterlaten om gods || willen ende hem selven over gheven te sterven in dat lant van over zee of anders waer om den ghenen die om harent wille gestorven is; ende oec die ghene die achter laten om gods willen guet, vrienden ende maghen ende oec hem selven, ende maken hem selven eygen die vri waren, arm die rijc waren, of wesen mochten, ende setten hem selven onder scarpe castiinge ende grote scarpheit, die ter werlt mochten hebben alle wellusticheit, als die menighe doen in religiën of in scarper penitenciën. Die abijt⁴⁾ en maect ghenen monic, noch die wapen den ridder, mer dat guede herte ende vrome werken.

+ 132v

4) D. abt.

385.aant.

Die ander graet van deser duecht is betrouwen. Want wie den gueden wech heeft gevonden, die moeter hem in houden in vasten opset, ende hebben guet betrouwen in gode, te volbrengen dat hi begonnen heeft. Dit betrouwen is zeer noot teghens die aenvechtinge der werelt, des duvels ende des vleysches, die den mensche alre starcste aenvechten inden beghinne. Dat vleysch seit: ‘Ic en mach dit leven niet volherden, noch mijn oude gewoenten laten’. Die werelt loept na om enen of te⁵⁾ trecken, als nae enen dief die uter van-

5) D. re.

[p. 409]

ghenissen¹⁾ ghebroken is. Die duvel seit hem: ‘Katijf, wat duetstu? waer omme wiltstu di dus doden? du mogheste wel anders behouden worden!’ Dit sijn die eerste striden, die die nyewe ridder gods liden, dien verlanghet na dat rike der hemelen. Mer als hem een⁺ tot god keert mit enen gueden vasten moede, so en || hevet hi ghenen noot. Want dat is sijn getrouweste vrient ende die can ende wil ende mach die sine bewaren, ende die god helpen wil dien en mach niemant deren.

1) D. vangheneissen.

+ 133r

386.aant.

Die derde graet der vroomheit is zekerheit. Dat is een duecht, als die philosoeph zeit, bi welker een niet en ontsiet dat quaet of dat ghebrec dat voerden²⁾ ogen is. Dat is dat derde guet dat die gave der starcheit duet. Want die heylige geest, als hi sijnen ridder gewapent heeft mit deser duecht, so geeft hi hem een edel herte om grote dinghen an te nemen; voert geeft hi hem grote vyericheit ende grote begeerte te vervolghen; voert maect hi hem zeker als een leeu, dat hi niet en ontsiet periculen of pine, noch die doot, noch tormenten, mer begeertse, als die nyewe ridder tornyeringe. Aldus deden die merthelaren, als in haren leven openbaer is, als wi lesen³⁾ van menigen die mit blijscappen gingen totten tormenten als of si ter brulocht gegaen hadden.

2) D. woerden.

3) D. wi van.

387.aant.

Also als die heilighe geest den ridder vast maect om te verwachten die tormenten ende die toecomende pijne, also maect hijse oec starc ende lijdsaem inden gedogen als si comen, ende dat is die vierde graet die gheheten is lijdsaemheit. Mit deser duecht verwint die mensche alle sijn viande: die duvel, die werlt ende dat vleysch ende aldatsi mogen segghen of doen. Dit is die vergulden scilt der geenre, die om die minne gods liden, diese bedect van allen siden, als inden souter staet, also dat gheen slach en machse quetsen. Dese duecht⁺ en heeft nyemant, ten si dat hi getempert geweest heeft; || want tribulaci smeet lijdsaemheit, als sinte Pauwels seit, recht als dat vyer maect den test. Sonder dese duecht en mach nyemant geprooft wesen, recht als dat gout en mach niet ghefijnt worden sonder dat vyer. Sonder lijdsaemheit en heeft nyemant victorie, ende so wie lijdsaemheit verliest, die wert verwonnen. Sonder lijdsaemheit en coemter nyemant tot volmaectheit. Wi vinden hier of exempel van alle dinc datmen mitter hant maect. Die vergulde cop lidet veel vyers ende slagen, eer hi coemt tot des conincs tafel, ende di kelc eer hi totten outaer coemt; dat guede scaerlaken wert zeer ghevollet van den volres ende mit voeten getreden, eert die conincghinne an trect; ende also veel deser exempelen sijnre te vinden, alser te Parijs ambochten sijn. Bi deser doget is die mensche starck als yser, dat alle metael zoet

+ 133v

[p. 410]

maect; duerbaer als gout¹⁾, ende hoe dat gout meer int vyer is, hoet puerre ende waerder is ende wasseliker.

1) D. guet.

388.aant.

Die vijfste graet van deser duecht is gheheten stantachticheit. Dat is een duecht, die dat herte vesticht in god, als een toorn ghestichtet op een steenroots, ende als een boom gewortelt in een guede aerde, die niet en bughet voer enighen wint, die hem toe comen mach, noch mit geen storm verderft en wert. Sonder dese duecht en comt nyemant totter zeghen. Want als gods ridder enighe vroomheit gedaen heeft, so aenvecht hem die duvel mit ydelre gloriën; dan is⁺ die strijt veel starcker inder herten || om hem selven te verwinnen, dat hi ymmer niet en valle in ydelre gloriën, ende meer dan die eerste becoringe was. Daer of seit David inden souter, dat die duvel nederwerp die starcke ter luchter zide mit yegenspuet ende die starcste ter rechter siden mit ydelre gloriën. Dese duecht lovet Seneca ende seit, datter gheen duecht en is dan dese, die voertgaet hovaerdelic tusschen die een duecht ende die ander, dat is tusschen die guede ende die quade, tot groten spijt der anderen.

+ 134r

389.aant.

Die seste graet der vroomicheit is ghehieten volherdinghe. Mit deser duecht verduert die ridder gods dat quade ende volhert totten eynde in desen hoghen wech der volcomenheit, die hij aenghenomen heeft. Van deser duecht seit sinte Pauwels, dat alle ander duechden lopen, mer dese wintet zwaert; alle vechten si, mer dese verwint ende heeft die crone; alle werken sij, mer dese ontfanct dat loon ter vespertijt. Want, als onse here seit: ‘Wie volherdet tot inden eynde, die sal salich wesen ende nyemant anders’. Niet verre en dorsten die philosophen die duecht der vroomheit leyden. Mer die discipulen ons liefs heren Ihesu Cristi gaen veel verdere, want, als Salomon seit: als hijt al volbrocht²⁾ heeft, soe dunct hem datter weder is te beghinnen.

2) D. volborcht.

390.aant.

Die vroemheit der philosophen³⁾ was om die sonden te verwinnen ende duecht te vercrigen; mer wi hebben hier en boven te houden getrouwelic rechtvaerdicheit tot gode. Hi en is niet rechtvaerdich⁴⁾,⁺ die || niet weder en gheeft na sijnre macht, dat hi sculdich is. Ende voerwaer, ten is gheen rechtvaerdich dinc, ic en moet geven mijn leven ende mijnen doot om den ghenen, die sijn ziel ende sijn leven voer mij gegeven heeft; ende alsoe als hi ondenckelic beter is dan ic, also veel bin ic hem meer sculdich na rechter gerechtichheit, als sinte Ancelmus seit. Dese rechtvaerdicheit moghen wi hier tracteren, mer wi en mogense nymmermeer betalen, noch al op volbrengen, als voerseit is. Daer om is die zevende graet van deser duecht die onse guedertieren meester Ihesus Cristus daer toe gheset heeft, als hi seit: ‘Salich sijn die gheen die hongert ende dorst na

3) D. philophen.

4) D. rechtuaerdich.

+ 134v

[p. 411]

rechtvaerdicheit’. Dese sijn dan te recht salich, die in desen zeven graden der vroemheit opgeclommen sijn ende hebben honger ende dorst totten zevenden graet sonderlinghe op te climmen na haerre macht.

391.aant.

In desen boom vinden wi oeck seven telgeren, want die vroemheit eens guets ridders ons liefs heren wort getoont in zeven manieren. Want mit zeven manieren van striden coemt hi tot zeven victoriën, dat sijn die lonen daer sinte Ian of seit in Apocalipsi. Sinte Bernaert seit: ‘Hi is alte zeer dwaes ende vermetel, die sonder victorie dat loon verwacht’ ende sinte Pauwels seit: ‘Hi en sal niet gecroent worden, dan die witteliken vecht’. Wittelic, dat is: naden recht des camps van prove, die in voertijden te Rome pleech te wesen, als⁺ dat || die ghene, die hem selven setteden inden camp om lof¹⁾ ende prijs te vercrighen, die mosten verwinnen al die gene, die die meester des camps dede comen teghens hem. Die meester des camps is onse here Ihesus Cristus, die proeft sijne nyewe ridderen, alser gescreven staet inder coningen booc. Dese meester is zeer ghetrouwe, als sinte Pauwels seit, ende kent zeer wel die cracht eens ygelics, ende en henghet niet dat ons enich viant becoert boven onse macht of dat ons yemant bestoket, wi en mogen hem verwinnen of wij willen, mit sijnre hulpen die inden strijt onse starcheit duet wassen, als sinte Pauwels seit.

+ 135r

1) D. lief.

392.aant.

Sinte Ian, als voerseit is, deylt seven victoriën ende seven croeningen, dat is seven manieren van loenen, die god den ghenen loeft die verwinnen. - Die eerste telghe ende die strijt die die mensche heeft, dat is teghens dootlike sonden. Hier en is nyemant verwonnen, die tot sonden niet en consenteert. Dese strijt is lichtelic te verwinnen den vromen herten, mer zeer quaet den tragen herten. Die eerste sijn trouwe dienres godes ende sijn weldoende. Die ander sijn cout inder minnen gods wel te doen. Die in desen stride staende ghebleven is, die heeft hem selven veel bet te bescudden dan die gevallen is. Want die ghevallen is in dootsonden, en heeft gheen macht hem selven op te heffen, ten sij dat hem god onse here die

393.aant.

hant reyke mit sijnre graciën. Die sondaer valt wel bi hem selven ||⁺ in sonden, mer hi en mach bi hem selven niet opstaen sonder die hulpe ons liefs heren, die hem gheeft die wapen der penitenciën, alst hem ghenoecht, daer hi sijn wedersaken mede verwinnen mach. Dit sijn die wapen die sinte Pieter beveelt te nemen in desen strijt. Want een ongewapent man en doecht niet te stride. Nu merct dattet noot is dat een mensche hebbe drie dinghen, op dat hi ghewapent sij ende die sonde geheellic verwinnen mogen. Dese sijn in waerachtiger penitenciën. Dat eerste is berou des herten; dat ander biecht

+ 135v

[p. 412]

mitten monde; dat derde is voldoen mitten werken. Mit desen drien dinghen is te samen ghefondeert dat pansier der penitenciën; ende gebrecter enich van desen drien, soe is die wapen ghevalschet ende diet draecht is verwonnen.

394.aant.

Vanden berou. Berou eyschet grote druck ende suchtinge des herten, om dat hi vertoornt heeft sijnen scepper; ende hoe hi hem meer vertoornt heeft, hoe dien druc meerre wesen soude. Dit berou hadde David, doe hi seide: ‘Ic heb ghearbeit in mijnen suchten ende ic sal wasschen alle nacht mijn bedde mit tranen’. So wie god vertoornt heeft mit dootsonden, die sal suchten uten gronde sijns herten, alsoe dat dat herte hebbe groten druc, ende mit veel tranen sal hi ghenade roepen als een dief of als een vercrachter¹⁾ of als een

1) D. vercrarhter.

395.aant.

verrader, die verdient heeft die galghe der hellen. Die sondaer is⁺ een dief gods, want dat guet sijns heren, dat hem niet dan gelient || en was om woker daer mede te doen, als die guede der naturen, der graciën ende der avonturen, daer hi reden ende rekeninghe of geven moet, dat heeft hi dwaesselic verteert ende mit quader ghewoenten ende al tot enen haesaert of tot eenre cansen geset. Voert is hi een moerdenaer ende een vercrachter des conincs dochter, dat is sijnre zielen, die was die dochter gods bi graciën, die heeft hi vercracht ende ghedodet mit dootsonden. Voert is hi een verrader gods, want dat casteel sijns herten²⁾, dat hem ghegeven was te bewaren, heeft hi over ghelevert sijnen doot viant, dats den duvel. Hier om soude hi dan billix wel groten rouwe hebben, die in desen puynten is, ende dicwijl sijn bedde mit sijnen tranen wasschen, dat is sijne consciencie, daer dat venijnde serpent in leyt. Dese tranen iagen den duvel uter herten, als dat hete water den hont iaecht uter koken.

Naden berou coemt die biecht; dat is die guede camerierster, die dat huys reynicht ende werpt al die vuylnesse uut, dat is mitter tonghen, als David seit in die souter, ende bestorttet mitter zoeter³⁾ oliën.

+ 136r

2) D. heren.

3) D. zoeeter.

396.aant.

Vander biecht. Nu verstant wel hoe een mensche biechten sal, op dat die biecht doge tot salicheit sijnre sielen. Si moet hebben ses condiciën. Die eerste is, datmense doen sal wijsselic. Dese wijsheit is in tween dinghen: dat eerste is, tot wyen hij hem biechten sal; dat ander, waer of hi hem biechten sal. Sinte Augustijn səit: ‘Dat selve⁺ dat een duet om || den doot des lichaems⁴⁾ te verhoeden, dat zelve sal hij doen voer den doot der zielen’. Die zieke, om te ontgaen die siecten des lichaems, zoect gaerne den besten meester ende den wijsten daer hien crighen mach; aldus, wie hem wil biechten om gracie te

+ 136v

4) D. lihaems.

[p. 413]

vercrigen van gode, die sal soeken sulken biechtvader, die binden can ende ontbinden, dat is die die sonden wel kent ende den sondaer raden can, ende dat hi macht hebbe hem te absolveren, ende naden

397.aant.

sonden penitencie te setten. - Voert die wijsselic biechten wil, die sal naerstelic peynsen om sijn sonden, eer hi te biechten comt ende al sijn herte ondersoeken ende sien hoe hi sijn scepper ende sijn gebenedide moeder vertoornt heeft, ende hi sal mit groten anxt sijn leven overdencken, als die guede coninc Ezechias dede, die aldus seide: ‘Ic sal overdencken al mijn iaren in bitterheit mijnre tranen’. Die sondaer sal in sijnre herberghen gaen, dat is in sijnre herten, niet achter lande lopen, als die speelman duet, die nergent noder en is dan thuys; daer sal hi in blijven ende aensien sine sonden, daer hi gode rekeninge of doen sal ende sijnen provoest, dat is sijnen biechtvader; ende hi sal dencken recht of hi gedaecht¹⁾ waer om te rekenen sijn ontfanc ende sijn uutgeven voer sijnen here, voer wien hi sal naerstelic aensien dat scrift sijnre conscienciën, op dat hi ymmeer niet en mist in sijnre rekeninge, want god en sal niet missen in die sine.

1) D. gedaetht.

398.aant.

Als een naerstelic denct om sijn sonden ende aensiet in hoe meniger⁺ manieren || dat hi god vertoornt heeft ende hoe dicke ende hoe zwaerlic dat een gesondicht heeft ende hoe lange dat hi in die sonden getooft heeft²⁾, dan sal hi hem haestelic biechten, ende dat is die anderde condicie die inder biechten wesen sal. Die coninc David stont op inder midder nacht om te biechten, als inden souter staet; hi en toofde niet een maent of een half iaer. Ende die wiseman seit: ‘En vertove di niet te bekeren totten here, noch en zoke ghene lange uutweghe noch merringe van dage tot dage’. Want die merringhe is zeer anxtelic om veel reden. Eerst om die condicie van sonden. Want sonde is een bernende vyer, dat niet uutghedaen en mach worden dan mit rechter biecht; ende hi soude ymmer zeer dwaes wesen, die sijn huys

+ 137r

2) D. heeft. Ende dan.

399.aant.

saech bernen, liep hi niet rechtevoert om water. - Voert: sonde is een grote ziecte, ende biecht is die rechte medecijn, ende voerwaer, hi acht luttel sijn ghesontheit die hem ghevoelt ziec te wesen totter doot ende niet en begeert gesont te wesen. - Voert: die doot die so nae is ende den sondaer over al laghen leit, die soude den mensche verwecken rechtevoert te biechten. Want hi en weet tijt noch ure, wanneer die doot comen sal, die den sondaer diewijl verrasschet dies gheen waer en neemt. Ende voerwaer, wie wiste op wat dach dat hi sterven soude, hi souder hem ymmer yegens bereyden als hi eerst mochte. - Voert saghe die sondaer in wat anxt hi is. Want hi is inden⁺ karkar der sonden, in die keel des helschen || leeus dien gheert te verslinden. Hi soude criten ende roepen naersteliken tot god als hi

+ 137v

[p. 414]

alre eerst mochte om te biechten. - Voert: saghe hi die gheestelike guede, die hi overmits sonden verloren heeft, als die weldaden der heyligher kerken, sijnen tijt ende hem selven, dat hi al verhalen mach mitter biechten, hi soude seer dwaes wesen, haeste hi hem

400.aant.

niet die weder te verhalen. - Voert die ontfermherticheit gods, die hem verwacht tot sijnre doren ende clopt, alser gheseit staet, die souden doen haesten totter biechten. Want alsoe veel als god den sondaer verwacht, alsoe veel slaet hien te herder, als hien ziet traech ende verzumel, recht als een scutter: hoe hi die pese vanden boghe hogere ende herder trect, hoe hi vaster ende stercker schiet. Ende voerwaer, hi heeft al rede sijnen boghe ghespannen ende die pese gherect, als inden souter staet, om den sondaer doot te schieten¹⁾, ten si dat hi hem wacht. - Voert wye zeer verzumel is te biechten, die vergheet zeer dicwijl sijn sonden, alzoe dat hi kume wel biechten can, want hi vergheet zeer veel sonden, die hij nymmeer dencken en sal noch berouwe of hebben noch biechten, dat hem een groot ghebreck is.

1) D. shieten.

401.aant.

Voert: als hi is voerden biechtvader, so sal hi hem biechten openbaerlic, dat is: hij sal sijn sonden²⁾ claerlic seggen ende onbedect, so dat die biechtvader siet claerlike dat hert ende die meninge des geens die hem biecht³⁾; want die zieke moet sijn ziecte ontdecken⁺ claerliken den meester || van medicinen, of hi en mach daer niet aen werken, noch die surgijn en mach den gequetsten niet genesen, ten si dat hi die wonde siet. Daer om seit die wise Boëcius: ‘Wiltstu dat di die meester gesont maket, so moetstu hem die wonde ondecken’. Dus sullen wij an die truwanters leren biechten. Si thonen haer armoede ende haer ziecten ende si setten die lelicste voerwaert om te vercrighen aelmissen. Ende also sal oec die sondaer thonen sijn sonden, op dat hi vercrige genade ende ontfermherticheit. Dit is die derde condicie diemen hebben sal inder biecht.

2) D. sal sonden.

3) D. bietht.

+ 138r

402.aant.

Voert sal hem die sondaer biechten gheheellic, dat is die vierde condicie. Want hi sal al sijn sonden segghen, groet ende cleyn, ende die saken der sonden. Eerst sal hi aensien die zeven dootsonden, daer wi voer of ghesproken hebben, ende biechten van een yghelic, also als hi ghevoelt daer in ghesondicht te hebben, sonder hem te beschermen of enen anderen te besculdighen. Aldus biechte David doe hi seide inden souter: ‘Ic sal beliën al mijn sonden ieghens mi, niet eens anders, noch teghen een ander’, als die ypocriten doen, die dat schoenste buten setten: si vertellen haer duecht ende zwighen dat quaet, ende si besculdighen een ander, daer si self meer sculdich in sijn. Dese zien wel een caf in eens anders oghe, mer niet een balc in haers selfs oghe. Aldus dede die pharizeus, daer Ihesus of

[p. 415]

seit inder ewangeliën: hij versmade die publikaen ende hij vertelde⁺ sijns selfs duecht, || ende die publikaen verneerde hem, slaende voer sijn borst, ende riep ghenade tot gode ende hij seide: ‘Here wes mi genadich’. Aldus sal hem die sondaer oerdelen voer god, niet sijn

+ 138v

403.aant.

sonden te verlichten, mer te verswaren, sonder lieghen. - Voert sal die biecht gheheel wesen, niet ghedeelt tot veel biechtvaders. Want een salt segghen alte mael an een dat hi weet, of daer hem sijn consciencie in wroghet, ende niet dat een deel den enen priester ende dat ander deel enen anderen. God en achtet sulke bespottinghe niet. - Voert en salmen niet alleen die sonde segghen, mer oeck die ommestaende saken die die sonden bezwaren. Want die sonde is veel meerre inden enen dan inden anderen, inden priester dan inden leeken, inden prelaet dan inden ondersaet, in enen groten here meerre dan in enen simpelen mensche. Voert is die sonde meerre in die een stede dan in die ander, als inder kerken of in heiligen steden; ende in die een tijt dan in die ander, als in die vasten of in hoechtiden.

404.aant.

Voert ist veel meer te sondighen wetende, dan onwetende. - Voert salmen seggen die manier van die sonde. Want tis quader mit enen geëchten wijve te misdoen of mit eenre maget of mit religiosen personen of mit priesters of dyaken of des ghelijcs, dan mit slechten personen. - Voert of die sonde is gheschiet ieghens die natuer of niet. - Voert hoe dicke een heeft misdaen, of hoe langhe dat hi⁺ daer in gebleven is. - Voert salmen segghen || of een wedervochten heeft ieghens die becoringhe, of dat hi selve in die becoringhe ghegaen is, of dat hi self die sonde beiaget heeft. Want sommige lude en verwachten die becoringe niet, mer si beiagense self ende slaen hem selven daer in. - Voert salmen seggen die sake ende die becoringe diese brenghet tot sonden, ende alle ander ommestaende saken sal hi seggen, die die sonden beswaren¹⁾ mogen. Ende men sal oec seggen mit wat leden datmen gesondicht heeft. Men sal eerst gaen totter herten ende segghen hoedanich die gedachten sijn, vleyschelic of geestelic, tegen dat gelove of van ydel glorie of van toorn of van nijt of van anderen manieren. Die vleyschelike gedachten horen tot weelden ende daer sal hi hem selven in onder soken, of hi die begeert heeft in sijnre ghedachten ende of daer enich conscent geweest is of lange merringhen of genoecht, dat somtijt also quaet is als consent. Ende van al dese gedachten sal hem een mensche biechten. -

+ 139r

1) D. bewaren.

405.aant.

Voert sal hi segghen of hi ghesondicht heeft mitten leden des lichaems. Daer machmen sondigen in menighen manieren: ten eersten an thoeft, daermen dicwijl groten cost ende arbeyt om duet, als die vrouwen doen, die dat hoeft curioseliken toemaken ende verchieren slechs om idelheit of om te behagen ende om die luden an te trecken tot son-

[p. 416]

den, daer si herde zeer in misdoen, ende sonderlinge die maken so grote hoornen van haren haer of van ander menschen haer, recht⁺ als ghemeen wijven. Veel ydelheit gheschieter || omtrent den hoefde in wasschen, in kemmen, in vlechten ende oeck in spieghelen, daermen gode zeer mede vertoornt. Ende hier van en sijn niet quijt gherekent die mannen die hem so seer spieghelen ende hoer haer mit cracht willen schoen maken of doen crullen, op datsi enen schonen croock sullen hebben, dat een teyken is van quaetheden; ende dustanighe

+ 139v

406.aant.

ydelheit salmen biechten. - Voert salmen gaen totten vijf sinnen¹⁾ daermen dicke in sondighet, als mitten oghen, in ydelheit mit ghenoechten aen te sien; of mitter oren, ydelheit gaern te horen, als dese sanghers of speelres²⁾, die sproken sprekers, loghenaers, achter sprakers ende menich ander ydelheit; of mitten monde, als dwaesselic te spreken, te veel teten of te drincken; of mitter nosen, in menigherande roken; of mit dwaesselic ende oneerlic te tasten hem selven of sijn wijf, of mit een ander, dat argher is, het sij man of wijf. Aldus sal hem oeck een biechten van overtallicheit van cleder ende van yuwelen ende van alle ander ghebreke die hi heeft. Aldus is die biecht gheheel, als een mensche al sijn sonden seit groot ende cleyn teffens enen priester.

1) D. vijf sin || sinnen.

2) D. speelrers.

407.aant.

Die vijfste³⁾ condicie die inder biechten wesen sal, die is, datmen biechten sal oetmoedelic. Want als die sondaer biecht, soe spreect hi tot god, die sijn hert siet; want die biechtvader en is niet anders⁺ dan dat oer gods, ende dat hi hoert || en weet hi niet als een mensche, mer als god. Daer om sal hem die mensche also zeer veroetmoedigen voer god als hi can ende mach ende segghen die sonden mit groten anxt. Ende hi sal sijn herte gheheel uut storten⁴⁾ voer hem recht als water uut eenre cannen, soe datter ymmer niet in en blijve die verwe, als van den melc; noch dien rooc, als vanden wijn, noch die smaec, als vanden honich. Aldus en sal die mensche niet inhouden vanden sonden, hi en salt al segghen inder biechten. Ende als hi gebiecht heeft, so sal hi die quade manieren laten die hi ghehad heeft, als in quaet geselscap te volghen of in aensien of in spreken,

3) D. wijfste.

+ 140r

4) D. stort-||ten.

408.aant.

of in anderen dinghen die quaden schijn hebben. - Voert sal hi laten die smaec der sonden. Die hout die smaec der sonden, die om die sonden denct, die hi gedaen heeft, ende hem des verblijt ende in dien gedachten een behagen heeft. Mer een mensche sal dencken om sijn sonden mit groten anxt ende mit groter scaemten ende rou, ende hem selven lasteren ende versmaden hem selven voer gode, ende maken een vast opset, dat hi nymmermeer tot dien sonden weder keren en sal, al soutmen hem ontleden. - Voert sal hi pijnen

[p. 417]

om te verdrijven dien roke der sonden. Sommige menschen laten die sonden, mer si horen daer gaerne of spreken; mer die recht berou heeft, die en sal niet spreken van sijnen sonden of horen spreken, hi en sals hem zeer scamen.

409.aant.

Die seste condicie vander biecht is, dat men dicwijl sal biechten,⁺ om veel redenen. Eerst || om te vercrigen meerre gracie ende om meer ghereynicht te wesen, ghelijc als die dwael wit wert van dicke te wasschen. - Voert om die daghelixe sonden, daer een mensche seer dicke in valt; ende die hem dicke vuyl maect, die sal hem dicke wasschen, recht alsmen dat scip dicwijl moet oesen, om datter dicwijl water in coemt. - Voert om den duvel verre van hem te veriaghen. Dat voghelkijn vliecht gaern van daen, daermen dicwijl sijn nest breect ende daermen hem sijn eyer neemt. - Voert om dat een sal leren biechten. Want die ghewoente maect hem meester, alst wel schijnt in anderen ambochten. - Voert want een dicwijl sijn sonden vergheet, soe sal hijse dicwijl voert halen. - Voert om dat hij niet en weet of hij wel ghebiecht heeft of berous ghenoech ghehat heeft, soe sal hijse dicwijl overdencken op dat hi ghenoech doe. - Voert om hem te veroetmoedighen ende om te vercrighen meerre verdiente ende ghenade. Het wert eens ghevraghet enen abt, waer omme dat hij soe dicke biechte. Hij antwoerde: ‘Om dat mij dunct’, sprac hij, ‘dat ic niet wel ghebiecht en hebbe, ende omme dat mij oeck dunct, dat ic sommighe dinghen vergheten hadde; voert, want als ic mijn sonden gheopenbaert hebbe, soe vinde ic mij te oetmoediger’.

+ 140v

410.aant.

Nu hebben wi ghehoert hoe hem een biechten sal. Nu sultstu weten⁺ datter vijf dinghen sijn die die biecht beletten. - Dat eerste is scaemte; || ende dat is die duvel, die hem die scaemte voerset, om hem die mont te stoppen ende te sluten, als die dief duet, die den hont die cleyne vorsch inden mont werpt om dat hi niet bassen en sal (want die cleyne vorsch is van dier naturen, datsi den hont stom maect, als mense hem inden mont werpt). Mer die sondaer sal dencken, dat die scaemte, die hi heeft van die sonden te seggen, die is dat meeste deel vander beteringe. Voert so sal een mensche ymmer gaern liden hier een luttel¹⁾ scaemte, op dat hi ontgaen mach die grote scande die die sondaer verwachtende is in dien daghe des oerdeels, als alle menschen openbaerliken sien sullen sijn sonden die hi hier versmaet

+ 141r

1) D. lutcel.

411.aant.

heeft te biechten. - Dat ander is quaden anxt van groter penitenciën te doen. Dat seit die duvel in dat oer des sondaers ende hi seit: ‘Du en mogeste dijn oude ghewoente niet laten’. Dese menschen sijn recht ghelijc den scuwen paerde, dat anxt heeft voer die scaduwe, diet siet. Ende voerwaer, ten is niet dan een scaduwe of een schim, al dat een mensche doen mach van penitencie, bider pijnen der hellen

[p. 418]

of des veghevyers! - Dat derde is quade minne. Want die duvel heeft den sondaer also verleckert, dat hi sijne genoechten¹⁾ so seer mint, dat hijse niet laten en wil, ende in gheenre wijs en wil biechten; want hi slapet in sijn sonden als die vercken in die missche. -

1) D. gonoechten.

412.aant.

Dat vierde is hope van langhe te leven, daer hem die duvel aldus⁺ toeseit: ‘Du biste een ionc mensche, || neem dijn ghenoecht ende doch dijnen wille, du sultste noch tijts ghenoech verhalen te biechten!’ Mer hij en siet die doot niet aen, dien gripen sal voer die tijt, eer hij waent. Want god en belovet den sondaer ghenen morghen, al beloeft hi den genen die penitencie doen ontfermherticheit, als sinte Gregorius seit. Ende die duvel speelt dicwijl mit dustanighen menschen, recht als die catte mitter muys die si ghevanghen heeft, want als si daer lanc ghenoech mede ghespeelt heeft, so eet sijse. - Dat vijfste is wanhoop, daer die duvel den mensche toebrenct. Mer hi sal dencken, dat god zeer lichtelic vergheeft den ghenen, die berou hebben, ende veel bereyder is dat ewighe leven te gheven, dan wij sijn te begheren. Ende hi mach oeck dencken op veel menschen die zeer lichtelic verghiffenis ghecreghen hebben, als Ihesus self tot veel steden bewijst heeft inder ewangeliën.

+ 141v

413.aant.

Van voldoen. Nader biecht coemt voldoen. Dat is die beteringhe die een doen sal naden wille ende na raet sijns biechtvaders. Want die biechtvader sal oerdelen die beteringe nader misdaet in vasten, in aelmissen, ghebeden of in anderen dinghen, nae dien dat die sonde eyschet. Die zieke sal gaerne onderdanich wesen den meester van medicinen om ghesontheit te vercrighen ende die guede zoen doet gaerne die wille sijns vaders om oerbaer sijnre zielen.

⁺Nu hebben wi drie dinghen ghehoert daer dat || pansier of gemaect is der penitenciën, daer god sijn nyewe ridders mede wapent om te verwinnen den strijt dien si hebben ieghens die sonden. Ende wie in desen strijt verwint, die en heeft ghenen noet voer den anderen strijt, dat is voerden anderen doot, als sinte Ian seit. Die eerste doot is die doot der sonden. Die dien verwint mit penitenciën, ontgaet den anderen doot, dat is die doot der hellen, die niet versterven en mach. Dit is die eerste tacke vander vroemheit, te verwinnen desen strijt.

+ 142r

414.aant.

Na desen coemt een ander. Want als een sondaer berou heeft van sijnen sonden, so coemt hem een nyewe twyvelinge in sijnre herten, wat penitencie hi best doen sal, ende wat leven hi leyden sal. Ende veel worter in desen strijt wangelovich, want, als Ihesus onse meester inder ewangeliën seit, nu gheloven si, ende nu en geloven si niet, nu willen sij, ende nu en willen si niet; als nu hebben si een

[p. 419]

guet opset, ende als nu ist te niet. Dese sijn als die weerhaen die op die toorn staet, die mit allen winden keert. Mer als die mensche vyerich is tot god ende in gode sijn herte vast maect ende dan sijn opset is, desen strijt over te liden, dan maecten god vast ende vestichten als een pilaern in sinen tempel, dat is in der heyliger kerken, als sinte Ian seit. Dit is die victorie ende dat loon deser ander menschen.

415.aant.

Na desen comt die derde, ende is dat die mensche beclaget wert van sijns selfs vleysch ende dat vleysch murmureert, alst begint te⁺ ghevoelen die herdicheit ende die || scarpheit der penitenciën, ende vecht zeer weder om te comen tot sijn oude ghewoente. Dat vleysch is dat quade wijf, als Salomon seit, die men meer haer wille duet ende voghet, eer si quader is ende meer contrarie. Die hem van sijnen vleysche laet verwinnen, dat is alten groten vuylen eyghentscap. Dit wert ons wel beteykent bi Sampson den starcken: om dat hij hem liet verwinnen van enen wijve, so verloes hi zijn haer van sijnen hoefde, daer hem sijn starcheit in geleghen was, ende hi viel in die hande sijnre vianden, die hem sijn oghen uut staken ende deden hem scandelic die molen trecken. Aldus duet die duvel alden genen die hem van haren vleysche laten verwinnen. Die desen strijt wint, dien belooft god een wit cleet der reynicheit ende der onnoselheit, als in Apocalipsi staet.

+ 142v

416.aant.

Na desen strijt comt die werelt ende vrou aventuer mit haer rat, die anvecht ter rechter side ende ter luchter side. Dit sijn twee stercke¹⁾ striden, daer veel menschen an beiden siden in verwonnen worden, als inden souter staet. Mer die becoringe is veel stercker den ghenen die toeneemt in eren ende in rijcheden, die die duvel offert ende verleit, dan si is die iegenspuet toecomt van armoede ende van siecten, die god toesent. Ende die die eerste strijt verwint ende versmaet mitter herte voerspoedicheit der werlt, dien belovet god eer ende hoecheit mit hem inden hemel, want hi doeten maeyen²⁾ mit hem in sijnen throen, als Apocalipsis seit. Mer den genen die den⁺ strijt || verwint ter luchter side in iegenspoet deser werlt, dien belovet god die grote zueticheit ende vruechde sijnre ieghenwoerdicheit.

1) D. sterck-||ke.

2) Zie aant.

+ 143r

417.aant.

Die seste strijt is zeer starck, ende is ieghens die quade menschen die inder werelt sijn ende antekerst leden sijn. Dese bestriden die guede menschen mit haerre cloocheit, als welneer die tyrannen deden den merthelaers, die onghelovighe den kersten. Dit is die beest daer sinte Iohan of seit, die die heylighe menschen bestridet, alser gheseit is, soe datter kume yemant wesen sal die hem sal dorren beliën kersten te wesen. Die leden van deser beesten thonen hem inden princen ende in bosen prelaten, die omme hoerre groter ghyericheit vervolghen,

[p. 420]

villen ende eten hoer ondersaten, alsoe dat die guede menschen die onder hem sitten, ongheval hebben te liden ende groot verdriet. Mer diet al verduldelic neemt, als Iob dede, ende te mael in god betrouwet, die verwint desen strijt ende dien belovet god, dat hi hem macht gheven sal over sijne vianden, als sinte Ian seit in Apocalipsi.

418.aant.

Nae al dese striden coemt die laetste, die die alre zwaerste is, dat is die duvel, die alsoe scalc ende subtijl is, dat hi dien die opgeclommen is inden berch der volcomenheit ende al dese voerseide striden verwonnen heeft, bestrijt mit ydelre gloriën ende mit vermetelheit, want hi duet hem dencken dat hi zeer heylich is ende wel⁺ mit gode is, om dat hi dus veel gedaen heeft ende || gheleden om sijnen wille. Aldus valt hi dicwijl van den hoghe int lage, als Lucifer dede. Daer om ist noot dat die mensche wijs si ende voersichtich om hem te beschermen van ydelre gloriën; dese bewaert die achterhoede; want inden staert leit dicwijl dat verlies, ende bider haven bederft zomwilen dat scip. Die inder hogher zee deser werelt vaert, die moet dicwijl sijn meninghe stueren totter haven der salicheit, dat is tot Ihesum Cristum, mitten winde der vaster minnen ende mit groter begeerten tot god.

+ 143v

419.aant.

Dit is dat eynde der rechtvaerdicheit, daer wi voer of gesproken hebben, die coemt vander gave der starcheit overmits die duecht der vroemheit. Aldus, die guede vrome ridder die gheweest heeft in menighen strijt, heeft groten hongher ende dorst om te tonen sijne starcheit in tornoye of in striden om hem te vermaken. Ende voerwaer, die grote minne heeft tot god ende groten honger ende begherten tot sijnre salicheit, die verwint lichtelijk desen strijt. Want hi en begheert noch en wil in desen leven anders, dan dat geschie die eer gods ende salicheit sijnre zielen. Ende soe wie desen strijt verwint, die wint dat loon daer Iohannes of seit in Apocalipsi: ‘“Die, die verwint, sal ic gheven te eten vanden boem des levens dat is midden inden paradijs”, seit die here’, dat is: Jhesus Cristus geeft hem dat ewige leven, van welken alle heilighen eten in sijnre gloriën ende sijn alle⁺ gesadet ende vervolt. Dit is die salicheit || die god belovet inder ewangeliën sijnen gueden ridderen, als hi seit: ‘Salich sijn die gene die hongert ende dorst na rechtvaerdicheit’, dat is na gode te dienen ende te minnen, ‘want si sullen versadet worden vander vrucht des boems des levens’. Dit is dat eynde ende die volcomenheit deser duecht, die ghehieten is vroemheit, tot welke een leydet die gave der starcheit.

+ 144r

420.aant.

Die gave des raets werpt uut die sonde der giericheit, ende plant ontfermherticheit.

Gheliker wijs als die heilighe gheest starcheit gheeft ende macht grote dinghen an te nemen, alsoe gheeft hi oec raet bi welken een

[p. 421]

daer mede coemt ten gueden eynde van dat hi aen ghenomen heeft. Dit is een grote gracie ende hiet die gave des raets, ende een mensche heeft daer bi grote voersienicheit ende grote vriheit, in dien dat hi an neemt, dat hij dat niet te haestelic aen en neemt, want, als die philosooph seit: ‘Grote dinghen sijn ghedaen niet met starcheit des lichaems of der wapenen, mer mit gueden raet’; ende Socrates seit, dat vanden dwasen raet heeftmen na berou; ende Salomon seit: ‘En docht niet sonder gueden raet, want het soude di berouwen nader daet’.

421.aant.

Dese gracie toent haer inden mensche in drien manieren. - Ten eersten: gaern te zoeken gueden raet. Alsoe ryet Thobias sijnen zoen ende seide: ‘Sone, zoekt altoes raet anden wijsen mannen’. Salomon seit: ‘Daer genen gueden raet en is, misvalt den volc ende daer is⁺ altoes confuse; mer salicheit geschieter || daer veel guets raets is’. ‘Mer sich wel toe’, seit die scrift, ‘datstu di ymmer wachtes voer quade raders, ende en beraet di niet mitten dwasen, want si en nemen niet dan dat voer hem dient ende niet dat god behaecht’. Dus salmen raet soeken anden ouden ende niet anden iongen, die niet geprooft en sijn inden dinghen, want die oude hebben gesien ende geprooft die dingen ende in hem is sin ende raet. Om dat Roboam, Salomons soen, versmade den raet der ouder wiser mannen ende volchde den raet der iongeren, so verloes hi dat meeste deel van sijnen conincrike. - Voert, wie dese gave heeft, die ondersoect die raden diemen hem geeft ende overleytet mit groter naersticheit ende voersichticheit, of men hem trouwelic ende wel radet; niet lichtelic den raet te gheloven eens menschen of twee, hoe heymelic si hem sijn of hoe grote vrienden. Seneca seit: ‘Onderzoeke die rade; ende en gelove niet lichtelic. Want wie lichtelic gelovet, vint dicke den ghenen dien bedriecht’. - Voert, die dese gave heeft, die is gehoersaem den gueden rade als hien vint, want te vergheefs soect hi raet, dies niet gheloven en wil; daer Salomon of seit: ‘Hi gelijct den dwasen, die uten rechten weghe gaet. Mer die wise hoert den gueden raet, die die dwase versmaet’.

+ 144v

422.aant.

Die besten ende oerbaerlicsten raet diemen hebben mach, dat is dien raet die onse guedertieren meester Ihesus Cristus ons ghebrocht heeft vanden hemel, die die wijsheit sijns vaders is, daer alle guet⁺ of coemt, die is die || enghel des groten raets, als die scrift seit. Dat is den raet die hi ons geeft inder ewangeliën daer hi seit: ‘Wiltstu volcomen wesen, ganc ende vercoop al datstu hebste ende gheeft den armen ende volcht mi na, so sultstu vinden groten scat inden hemel’. Sich an ende denc, wie desen raet gheeft! Want het is, als voerseit is, die wijsheit gods des vaders, die enghel des groten raets, die ghecomen is inder aerden om di te raden ende te wisen den wech ende den toepat, te gaen inden ewigen leven. Het is wel waer, men mach wel mit anderen weghen salich wesen, als inden weghe der

+ 145r

[p. 422]

gheboden gods, of in echtscap, of in weeduwscap¹⁾, of in rijcheit der werelt, alsmense wel gebruyct; mer die heylige geest overmits die gave des raets leydt ende styert ons veel rechter ende zekerliker doer den toepat der waerachtiger armoeden, bi welken een versmaet ende set onder die voet die werelt ende al hoer begheerte om die minne gods.

1) D. weedwiscap.

423.aant.

Dese gave rodet uter herten die sonde der ghiericheit ende der begheerlicheit ende plant enen schonen boem, dat is die duecht der ontfermherticheit, dat is te hebben druc ende medeliden mit ander lude quaet of iegenspuet. Dese boem heeft zeven graden, als die ander doen, mit welken hi wast ende toeneemt; dat sijn seven dingen die den mensche trecken tot ontfermherticheit ende medeliden te hebben mit ander lude verdriet. - Dat eerste dat een mensce trecken soude⁺ tot ontfermherticheit, is natuer. || Want, alser ghescreven staet inden boec der naturen vanden beesten: ‘Gheen vogel en eet dat ander, dat van sijnre naturen is’. Voert staeter in dat selve boec, dat een merrye voedet dat voelen eenre ander merryën die gestorven is. Voert is dicke ghesien ende gheproeft, dat die coye voedet die ionghen, die wech gheworpen waren, ende bescuddense van anderen beesten²⁾. Daer om soude een mensch billix ontfermherticheit hebben ende medeliden van dat verdriet eens anders die sijns ghelijc is inder naturen, want wi sijn alle van éénre natueren, van éénre formen ende ghemaect nae énen beelde, als voerseit is.

+ 145v

2) Zie aant.

424.aant.

Dat ander dat den mensche trecken soude tot medeliden eens anders verdriets, is gracie. Want wi sijn alle leden ééns lichaems, dat³⁾ is der heiligher kerken, bi graciën, ende dat een lit heeft ymmer van rechter naturen medeliden mitten anderen. Voert sijn wi alle ghecocht mit énen loon, dat is dat waerde duerbaer bluet ons liefs heren Ihesu Cristi, dat hi so mildeliken uut stortte anden cruce om ons te copen ende te verlossen vanden ewighen doet. Want die zoen gods so guedertieren ende ontfermhertich gheweest heeft tot ons, so souden wi billix guedertieren wesen ende medeliden mit malcander hebben ende hulp ende onderstandicheit malcander bewisen. Voert sijn wi alle bruders ééns vaders ende éénre moeder bi graciën, want wi sijn alle zonen gods ende der heyliger kerken, ende die een brueder soude ymmer⁺ den anderen || in sijnen noot te hulpen comen, want inden noot sietmen wie vrient is.

3) D. dats is.

+ 146r

425.aant.

Dat derde is dat gebot der heiliger scriften, die raet ende ghebiet die werken der ontfermherticheit boven allen anderen werken. Als die wise Salomon seit: ‘Sich dat dijn hoeft niet en is sonder olie’. Bider olie, die dat vier voedet inder lampen, verstaetmen bi ontferm-

[p. 423]

herticheit, die altoes in dijn hoeft wesen soude, dat is in dijn herte; ende recht als die olie boven gaet inder lampen alle ander vuchtichheit, also gaet ontfermherticheit boven alle ander duechden; ende recht als die olye voedet dat vyer inder lampen, ende als die olye ontbrect, so gaet dat vier uut, also als die ontfermherticheit ontbreect, so ontbreect oec die minne gods. Als sinte Ian seit: ‘So wie siet dat sijn brueder noot ende gebrec heeft, ende hem die doer sijnre herten sluyt, dat is die geen medeliden mit hem en heeft, ende hem niet en helpt als hi mach, hoe is daer die minne gods in?’ of hij seggen wilde: daer en machse niet wesen, want die olye der ontfermherticheit

426.aant.

gebreect in sijnre herten. Voert die guede Thobias wijsde sijnen soen ende seide hem: ‘Sone, wes also ontfermhertich altstu mogheste. Hebtstu overvloedelike, gheeft mildeliken. Hebtstu luttel, van dien gheeft blijdelic’. Onse here Ihesus seit inder ewangeliën: ‘Ganc, vercoop al datstu hebste ende geeft den armen’. Dit is die duecht die die heilige scrift int ghemeen prijst alre meest, wantse god meest behaecht, ende onse here seit doerden propheet: ‘Ic wil ontfermherticheit⁺ ende niet offerhande’. || Sinte Augustijn seit: ‘Geen dinc en maect de mensche minliker dan guedertierenheit’. Veel menschen doen gode offerhande van vasten, van pelgrimaedzen ende van herden leven, mer aelmisse te geven sijn si traech ende vrec. Veel menschen heeft god gegeven overvloedicheit¹⁾ van aertschen guede, ende si en offeren daer gode niet of, mer si offerent gaern den duvel of der werlt, dat is dat sijt qualiken verteren in ydelheit, in overvloedicheit ende om lof of prijs of eer der werelt; mer om god en geven si niet of zeer weynich, want si sijn daer toe hert als een dyamant. - Des gelijcs dan als die ontfermherticheit gode zeer wel behaget, also mishaget se den duvel, want het is die rechte wapen, daer hi eerst mede verwonnen is, als een glose seit opten souter, want hi en mach dien soeten rooc van dier salven niet ruken, recht als die slange niet ruken en mach den wijngaert. Desen roec ende mocht Iudas niet verdragen, doe Magdalena ons liefs heren hoeft salfde, want hem dochte dattet een verloren dinc was, mer om sijnre ghiericheit hadde hi liever dat gelt daer of in sijnre boersen gehat. Van desen volcke is een duvel een meester, die hiet Sluteboers, die van een heremijt gesien wert, dat sijn ambocht²⁾ was der gieriger boersen te sluten, dat si geen aelmissen geven en souden.

+ 146v

1) D. oueruloedichē.

2) D. amhocht.

427.aant.

Dat vierde dat den mensche soude verwecken tot ontfermherticheit, dat is die grote gracie ons liefs heren, die hi soe mildelic gheeft een⁺ yghelic nae dat sij sijn, als sinte Iacob seyt, || ende doet sine sonne lichten op die goede ende op die quade, als hi seit inder ewangeliën, dat hi soe milde tot ons is ende ons gheeft al dat wi goets hebben.

+ 147r

[p. 424]

Wij souden milde ende hoesch wesen tot malcander ende die ene den anderen helpen. Dat ghebiet ons god inder ewangeliën, als hi seit: ‘Weest ontfermhertich’. Die sone soude gheliken sinen vader, anders mocht hien versaken. Daer om seit die scrift: ‘Weest ontfermhertich ende guedertieren den weesen, alsof ghij haer vader ende moeder geëcht waert; also sult gi wesen sonen des oversten, dat is gods’.

Dat vijfste, dat enen verwect tot ontfermherticheit, is die ere gods. Salomon seit: ‘Die eert onsen here god, die goet doet den armen’. Want datmen den armen doet, dat doetmen gode, als hi selve seit int ewangelium¹⁾: ‘Dat ghi enen duet van minen minsten, dat doet ghi mij’. Die arme sijn dat cleyn gesin ons heren; die die eert mit wercken der ontfermherticheit, die eert god: want wie dat ghesin eert, die eert den here, ende die tgesin scande doet, die doet den here scande. Hier of hebben wij exempel van sinte Maertijn, dien god openbaerde inder nacht, doe hi sinen mantel om gods willen ghedeelt hadde, ende seide tot sinen enghelen: ‘Maertijn heeft mi ghecleet mit desen clede’.

1) D. int ewangelien.

428.aant.

Dat seste, dat een mensche seer trect tot guedertierenheit, is anxt des oerdels. Want oerdel sonder ontfermherticheit sal gescien den ghenen, die hier niet en doet die wercken der ontfermherticheit.⁺ Want god sal || sijn oren stoppen voerden ghenen die nu haer oren stoppen voerden armen, als gescreven staet int ewangeli vanden riken man, die weygerde den armen Lazarum die aelmis om god: daer om wort hem weder geweygert een dropel waters inder hellen. Des gelijc vanden dwasen maechden, die geen olye en hadden in haren lampen; daer om sloot hem die doer des brulochts ende seide: ‘Ic en ken u niet’; also bleven si buten. Alsoe sal god doen den ghierighen ende vrecken inden daghe des oerdels, die niet en hebben dat gheleide der ontfermherticheit, die daer gheleidt die zielen inden paradise ende maect hem haren wech om te comen tot god, als die scrift seit, recht alsmen den wech maect ende gaern op doet den ghenen die scone presenten brenget. Voerwaer, te recht sal hij vermaledijt wesen, die vander guedertierenheit niet gheleidt en wort inden dage des oerdels, als die vervaerlike sentencie ghegeven sal worden, die so mitter gherechticheit vereent sal wesen, datmen nemmermeer appelleren

+ 147v

429.aant.

en sal. - Dese gherechticheit sal hi doen als een coninc. Ende dan sal hi doen sijn grote ondersokinge ende verbanninge, als een overste bisscop ende een overste paeus, want hi is coninc ende bisscop, als die scrift seit, ende hi nam sijn menschelike natuer van coninghen ende van bisscoppen. - Dat ondersoeck ende verbanninghe sal gheschien ende geworpen worden op die gene die ter⁺ luchterziden wesen sullen. Niemant en salre uut genomen worden, ||

+ 148r

[p. 425]

want god die quade vermalediën sal ende segghen: ‘Gaet, ghi vermaledide, int ewighe vyer, inder stinkender hellen, in die onverdrachelike duusternisse, dat bereit is den duvelen ende u die haer ghesellen sijt, want ghi haren wille ghedaen hebt!’ Ach, al is dese sentencie cort, si is seer bitter ende zwaer, want si sal die sondaren iagen uut dat hemelsche geselscap! Hoe seer is te ontsien dese herde verscheydinghe!

430.aant.

Dat sevenste¹⁾ dat een mensche trect tot ontfermherticheit, is die vrucht die wast anden boem, die haer toent in veel manieren. Eerst want ontfermherticheit heeft die brieven vanden oflaten, als onse here seit inder ewangeliën: ‘Salich sijn die ontfermhertige, want hem sal ontfermherticheit gheschien’. Voert seit die selve here: ‘Ist dat wi onderlinge vergeven, god sal ons vergeven, anders niet’. Voert is ontfermherticheit dat goede coepwijf, die altoes wint ende nemmermeer en verliest. Want, als sinte Pouwels seit, ‘goedertierenheit doecht tot allen dingen’. Dat soude een costelic steen wesen, die tot allen dingen dochte of goet waer! Dit is ontfermherticheit, want die geestelike gueden wint si ende ewige gueden ende oec titelike gueden. Salomon seit: ‘Eer god van dijnre richeit ende gif hem van dinen guede ende hi sal vervollen dijn scuyeren’. Doch guet vanden dinen, niet van eens anders, als die ghene die aelmisse doen van dien, datsi genomen hebben of gewoekert hebben mit quader comantscap of anders mit quaden saken gecregen hebben; uut ander lude leder⁺ sniden sij || brede riemen; mer van dijn eygen guet geef aelmissen, dats dattu wel ende gerechtelic gecregen hebste. Eer god vanden dinen, want dat eens anders is, bistu sculdich weder te geven. Voert seit hi: ‘geef²⁾ den armen, niet den riken mer den genen dies behoeftich sijn, ende god salt di wedergeven’, als hi inder ewangeliën seit: ‘Ontfermherticheit is een saet dat vruchtbaerre is in een mager aerde, dan in een vette aerde’.

1) D. vijfste.

+ 148v

2) D. geef ons den.

431.aant.

Hoe ontfermherticheit vermenichvoudicht die titelike guede, daer hebben wi veel schoenre exempelen of, daer icker hier een luttel of vertellen wil.

Men seit dat sinte Germein, doe hi quam van Romen, int uutgaen van Melanen vraechde sinen dyaeck of hi enich gelt hadde. Hi antwoerde dat hi mer drie penningen en hadde, want sinte Germeyn hadt alden armen gegeven. Daer beval hi datmen noch die drie penningen den armen geven soude om gods willen, want god vermocht wel hem te verleenen daer si dien dach of ghevoedt soude wesen. Die dyaec mit groter murmuracie ende grote arbeit gaf die .II. penningen ende behielt den derden. Daer si haers weechs gingen, quam een rijc ridders knecht ende brocht hem van sinen here .CC. pen-

[p. 426]

ningen. Doe riep hi sinen dyaeck ende seide hem dat hi den armen genomen hadde .C. penningen, want had hi den derden mede den armen gegeven, die ridder souder hem .CCC. gesent hebben.

432.aant.

Men seit in dat leven van sinte Ian¹⁾ aelmisghever, die alsoe heete om die aelmissen die hi dede, dat een edel rijc man was beroeft vanden moordenaren, alsoe dat hem niet gebleven en was, ende quam⁺ claghen || totten voerseiden sinte Ian ende seide hem sijn geval. Sinte Ian hads grote medeliden ende geboet sinen scaffenaer dat hi hem gheven soude vijftien pont gouts. Die scaffenaer en gaffer mer vive om sijnre ghiericheit. Niet lange daer na quam een edel rijcke weeduwe ende sende sinte Ian vijf hondert pont gouts. Doe riep hij sinen scaffenaer ende vraechde hem, hoe veel hij dien beroefden man gegheven hadde. Hi antwoerde: ‘Vijftien pont gouds’. Die heilige man seide, dat hier mer vijf gegheven hadde. Doe hi dit vernomen hadde vanden ghenen diet ontfanghen hadde, seide hi tot sinen scaffenaer: ‘Hadstu hem vijftien pont gegeven, als ic di bevolen had, onse here god had ons ghesent doer den gueden wijve vijftien hondert pont gouts’. Ende sinte Ian vraechde den gueden wive, hoe veel si ghemeent hadde te geven. Sij antwoerde, dat si eerst had doen setten vijftien hondert in haer testament, ende soude hem die gesent hebben, mer daer na, doe si haer scrift besach, vant si die thien hondert of gedaen, ende dat guede wijf meende dat onse here god niet meer en woude gesent hebben dan vijfhondert pont.

1) D. sinte Ians aelmisghever.

+ 149r

433.aant.

Item so vertelt sinte Gregorius, dat sinte Bonifacius, doe hi een kint was, was hi so guedertieren ende ontfermhertich, dat hi dicwijl gaf sinen rock ende sijn hemde den armen, soe dat hem sijn moeder daer om sloech. Het gheviel op een tijt, dat dat kint sach veel arms volcx ende verwachte dat sijn moeder uut was; doe liep hij op die⁺ solre ende al dat sijn moeder vergadert hadde dat iaer, gaf hi den || armen. Doe sijn moeder dit vernam, woude si te mael ontsinnen. Dat kint bede onsen here, also dat die solders weder vol worden.

Voert was een arm man, alsmen seit, die en hadde mer één coe, ende hoerde op een tijt vanden priester inden sermoen, dat god seit inden ewangeliën, dat hi hondertvout weder vergout, datmen den armen gaf. Die guede man bi raet sijns wijfs, gaf die coe den priester ende hoopter .C. voer te hebben. Doe hi lange tijt gewacht hadde nader beloftenisse ende niet weder en creech, meende hi datten die priester bedrogen hadde, ende docht, dat hien dootslaen soude ende stont op des nachts om dat te volbrengen. Daer hi inden wege quam, vant hi enen groten hoep gouts ende docht dat hem god dat gesent ende gegeven hadde ende vervolt sijn beloftenisse ende keerde weder te huys ende was in vrede.

+ 149v

[p. 427]

Voert van enen anderen, want hi had horen seggen inder ewangeliën, dat god hondertvout weder gaf, aldus gaf hij enen riken priester een coe. Die priester namse ende sendese tot sinen anderen coeyen. Ende doet quam ten avont, die coe des goetsmans quam thuus, ende lede mit haer alle die coeyen, die die priester hadde, tot honderden toe. Doe dit die guede man sach, docht hi dattet die beloftenisse vander ewangeliën was, ende datse hem god weder gegeven hadde. Dit quam voerden bisscop, ende si worden den guede man toegewijst.

434.aant.

Dese exempelen ende veel ander bewisen ons dat ontfermherticheit is een guet coopwijf, want si vermenichfoudicht titelic guet. Voert so⁺ vercrijcht si geestelic goet voer god ende dat ewige goet, || van welken sinte Pouwels seit, dat si doecht tot allen dingen: want si geeft leven der graciën iegenwoerdich ende dat leven der gloriën in dat leste. Daer om seit David wel inden souter, dat god mint ontfermherticheit ende goedertierenheit, want bi haer geeft hi gracie inder werelt ende glorie namaels. Voert bewaert si den mensche ende verlosten van allen periculen ende vanden geesteliken doot ende van sonden; ende oec vanden lichaemliken doot, want veel doden sijn verwect overmits die werken der ontfermherticheit die si gedaen hadden, daer veel exempelen sijn inder scriften in dat leven der heiligen; ende vanden ewigen doot, dat is vanden doot des levens, daer of seide Thobias sinen sone: ‘Sone wes ontfermhertich mit al dattu moechste, want aelmisse verlost van allen sonden ende vanden doot ende bescermt die siel, dat si niet en coemt in die helsche dusternisse’.

+ 150r

435.aant.

Die geestelike wercken van ontfermherticheit.

Nu hebste gehoert die graden des boems der ontfermherticheit, daer sij mede wast ende toeneemt. Nu so moetmen sien die telgen van desen boem, daer hi hem mede ontspreidet. Dese boem hevet meer telgen dan die voerseide boem, want hi spreidet hem verre, ende heeft telgen ter rechter ende ter luchter ziden. Ter rechter ziden sijn die gheestelike goede werken der ontfermherticheit ende ter luchterziden die lichaemlike. Ter rechterziden heeft desen boem .VII. tacken. Die eerste is goeden raet te geven den genen dies behoven puyrlic om gods willen; niet om giericheit of om gewin, als dese⁺ quade advocaten doen, die over beide han-||den nemen ende geven dicwijl veel quaets raets om gelts willen of om die eer eens riken mans; mer die god voer ogen hebben ende raden den sondaer uten sonden te comen, of die uten sonden sijn, die te raden hoe si doen sullen, als sculdich sijn te doen biechtvaders ende prelaten ende ander guede menschen, van wat staet dat si sijn. Dese doen teerste geestelic werc der ontfermherticheit. Dits die eerste telge der rechterziden.

+ 150v

[p. 428]

Die ander is, wel te raden die gene, die een te regeren heeft, als guede prelaten haer ondersaten, die si sculdich sijn te voeden mit gueder leringe ende guede exempelen, recht als een meester sijn discipulen in consten ende in gueden zeden. Dus souden oec vader ende moeder haer kinder bewaren van sonden ende makense gewoen wel te doen, dat si hem wachteden van liegen, van sweren, van quaden spele, van quaden geselscap, ende sonderlinge souden riker lude kinder bet gestuyrt wesen in gueden zeden. Want tkint wil altoes sijn eerste vouwe houden als dat cleet ende die scoe doet; daer om salment insetten ende stuyerent tot gode ende tot doechden.

436.aant.

Dat derde is berispen ende te castiën die bose ende quade vander quaetheit. Dit behoert toe sonderlinge den prelaten ende den princen, die sijn sculdich te berispen haer ondersaten, als si weten dat si misdoen, want als si hengen die sonden, die si beteren mogen, so sijn si mede deelachtich. Geen prince, prelate of guetman soude hengen enige quaetheit ontrent hem, daer hijt wist; ende en duet hi des niet ende verhentet: dats een teiken dattet geen guet man en is.⁺ Men pleecht te seggen: Sulc || here, sulc ghesin, want naden here beledet hem tghesin, ende dicke gescietet dat die here is tseens mitten wive¹⁾ om des quades ghesins wille. Ende daer om, noch om lief, noch om leet, noch om dienst der persoenen en sal een here laten te verdriven die sonde omtrent hem, want hi is meer sculdich te ontsien ende te minnen gode, dan den mensche. Men sal die persoen minnen, mer die sonden haten. Ende die prelaten ende princen sijnt sculdich te weten, want onwetentheit in desen saken en maect geen ontscult. Si sijn sculdich te weten, hoe hem haer volc regeert beneden hem, ontrent²⁾ hem in haren husen, ende sullen daer ondersoken mit gueden getrouwen menschen, die gode ontsien. Si en sulle daer mede niet quijt wese inden dage des oerdels, te seggen: ‘Ic en wists niet’.

+ 151r

1) Zie aant.

2) D. ötrent.

437.aant.

Die vierde telghe is te troesten die drovige ende die in wederstoot sijn mit sueten woerden, dat si niet en mishopen of dat hem therte niet en ontbreke. Aldus dede sinte Pauwels, daer hi seit: ‘Vertroost die gene die weec van herten sijn’. Die cranc van herten is, verblijdt hem inden gueden woerden. Want als hij selve seit: recht als hem dat herte verfroyt inden zueten roke, alsoe ghevoelt die ziel grote zueticheit in gueden woerden ende in gueden raden. Dat is een waerachtich vrient, die den anderen alsoe mint in ieghenspoet als in voerspoet, want inder noot sietmen wie vrient is. - Du sultste weeten dat vier dingen seer vertroesten den genen die bedruct is of⁺ in tribulaciën³⁾ || is. Dat eerste is te peynsen om die pinen der hellen, die so scarp is, dattet overdraecht bi al datmen liden mach inder

+ 151v

3) D. tribulacciën.

[p. 429]

werelt. Sinte Augustijn seit: ‘Here verbrande mi of ontleedt mi liever, dan gi mi ewelic verdoemt’. Tis guet te liden die roede der castiinge, op dat men ontgaet die grote roede die ewelic slaet, dat is die doot der hellen, die niet sterven en mach. God bewijst grote teyken der minnen, als hi sent titelic iegenspoet. Want als die scrift seit: ‘Ic castie die gene die ic minne’. Den os dien men slaen wil, dien mestmen, ende niet den genen dimen houden wil. Groot teiken der minnen ende grote eer waert, dat die coninc sinen cop yemant sende daer hi uut drinct. Die cop daer onse here uut drinct dats tribulacie deser werelt. Dit is die eerste sauce diemen eten sal tot deser spisen, als: te dencken op der pinen der hellen; dats een saus

438.aant.

van edick, die verdrijft den smake vanden gueden wijn. - Dat ander, dat den mensche seer troost in tribulacie, is dat een mensche denct op dat loon des ewighen levens. Sinte Gregorius seit: ‘Het licht seer den arbeit, als een hoopt groot loon te hebben’. - Dat derde is te dencken op die passie ons heren Ihesu Christi, die hij gheleden heeft om onsen wille. Gheen dinc en maect tribulacie soe suet, als die pine ons heren Ihesu Cristi te overdencken. Dit is ons beteykent inder scriften van die kinder van Israhel, daer si quamen tot een water, dat so bitter was, dat sijs niet drincken en mochten.⁺ God gaf Moyses een roede, ende doe || hi die int water stac, doe wortet zuet. Dat bitter water sijn tribulaciën der werelt; die roede diese zuet maect is dat cruce ons heren Ihesu Cristi. Want wie denct om sulchen druc, als Cristus doechde inden cruce, daer en is pine noch iegenspoet, druck noch tribulacie, hi en salse lichtelic mogen

+ 152r

439.aant.

draghen. - Dat vierde is te peynsen om die doecht ende dat guet dat iegenspoet ende tribulacie doet den genen diet verduldelic liden. Want die tribulaciën beproven den ridder goods. Die ridder en kent sijn stercheit niet, ten si dat hi inden drang gheweest heeft. Sinte Pauwels seit: ‘Lijdsaemheit beproeft den mensche tot god’. Ende die engel seide tot Thobyas: ‘Wantstu gode genaem waertste, so wast noot dat dij becoringe proefde’. Na tribulacie sijn medecinen, die den sieken gesont maken. Want als die scrift seit: ‘Die grote siecte des lichaems maect den mensche sober, so dat die ziecte som wilen een verdriet is’. Daer of seit sinte Gregorius: ‘Laedt dij niet herdt wesen, datstu lijdste inden lichaem van buten, altstu daer mede ghesont wortste vander siecte der sonden van binnen’. - Voert so hebben tribulaciën ghewonnen die cronen der gloriën, daer of seit sinte Gregorius: ‘Salich is die ghene die becoringhe lijdt, die lijdet ende volherdet in die slaghen. Want als hij gheproeft is, soe sal hij hebben die croon des levens’. - Dese vier ghedenckenissen voerscreven⁺ vertroesten seer den ghenen die in ieghenspoet sijn. ||

+ 152v

440.aant.

Die vijfte telge der ontfermherticheit is dat een vergeeft dat hem misdaen is. Want als sinte Gregorius seit: ‘Wie sijn aelmissen geeft

[p. 430]

ende hatich is op sinen even mensche, dat en baet hem niet ende god en ontfaet die gaven niet vanden handen, also lange als hadt ende nijt is inder herten; mer god ontfaet die gave nader meninge of naden goeden wille. Daer om seit onse here god inder ewangeliën: ‘Ten si dat gi malcander vergeeft, u vader, die inden hemel is, en sal u niet vergeven’. Hier in schijnt dattie gene die niet vergeven en wil, bidt iegens hem selven, als hi sijn pater noster spreect, want hi bidt dat hem god also vergeve, als hi enen anderen vergeeft, dat hem misdaen is. - Men seit vanden keyser Theodosius, dat hijt nam voer alte groten goetheit, datmen hem dede, alsmen hem badt dat hi vergeven soude, ende hoe hi toorniger was, hoe hi liever vergaf ende haesteliker; mer hi woude die menschen meer na hem trecken mit doechden ende mit minnen, dan mit vresen.

441.aant.

Die seste telghe is te hebben guedertierenheit ende medeliden mit den sondaren ende den ghenen die in druc sijn, in armoede, in ieghenspoet. Want dat een lit is sculdich te draghen die siecte des anders lede. Waer of sinte Pouwels seit: ‘Soe wie sieck is, daer ben ic mede sieck’, ende sinte Gregorius seit: ‘Alsoe volmaect is die mensche, als hij ghevoelt in hem selven den druck eens anders’.

Die sevende telghe is te bidden niet voer sine vrienden alleen, want⁺ onse here || gebiet int ewangelium: ‘Bidt voerden genen, die u quaet doen, so suldi wesen sonen uwes vaders, die inden hemel is’, of hi seggen woude: anders en sidi geen sonen gods, ende so en moechdi niet crigen van sinen erve. Soe ist dan groot aelmis ende groot oerbaer, te bidden voer die sondaren ende te bidden voer sijn vianden. - Dit sijn die seven telgen van desen boem ter rechterziden.

+ 153r

442.aant.

Van die wercken der ontfermherticheit lichaemliken. Gheliken als dese boem telgen heeft ter rechterziden, die die ziel bewaren, als voerscreven is, also heeft hi telgen ter luchterziden, die dat lichaem bewaren, ende sijn die seven werken der ontfermherticheit. Die eerste is te spisen den armen. Hier toe worden wi vermaent tot veel tiden. Eerst als Thobias seide tot sinen soen: ‘Eet dijn broet mitten genen dies behoeftich zijn, ende die van honger sterven’. - Ende Salomon seit: ‘Ist dat dijn viant honger heeft, geeft hem teten; dorst, geeft hem drincken’. Ende onse here seit inder ewangeliën: ‘Altstu werscap maecste, so rope die arme ende die sieken, die blinde ende crepelen, ende du sultste salich wesen; want si en mogen di niet wedergeven, mer god salt di wedergeven inder verrisenisse’. Dit is seer iegens die rike menschen, die daer maken grote overvloedicheit van spise om prijs der werelt, ende en hebben ghene guedertierenheit opten armen. Mer sij moghen wel duchten, dat hem ghescien sal als den riken gulsighen man, daer onse here of seit inder ewangeliën, dat hij altoes at genoechlike ende

[p. 431]

⁺overvloedelic || ende liet sterven den armen Lazarum van hongher voer sine poerte; mer na dat sterven haerre beider geschiedet zeer contrary: want die Lazarus wort gebrocht in Abrahams scoot int paradijs, mer die ghierige gulsiche wort begraven niet in eniger ghewieder aerden, mer inder hellen, daer hem geweighert wort een

+ 153v

443.aant.

dropel waters sijn tonge mede te vercoelen. Och armen, al hadde al dat water vander zee op sijn tonge gelopen, ten had hem niet vercoelt inden ewigen helschen vyer, dat niet uut gedaen en mach worden; wat soude hem van een dropel waters gebaet hebben? Hier om ist groot orbaer¹⁾ den armen te voeden, want een ontgaet daermede die pinen der hellen ende wint daer mede die ewige glorie, als die scrifte seit. Hier of sal onse here segghen inden daghe des oerdels: ‘Coemt, ghi gebenedide mijns vaders in hemelrijc, want ic heb honger ende dorst gehadt, gi hebt mi eten ende drincken gegeven; want wat ghi den armen gedaen hebt, dat hebdi mij gedaen!’

Die ander telge is te cleden den armen naecten, dat is dat een hem geve cleder ende scoen diet vermach. Aldus leerde Thobias sinen sone ende seide: ‘Bedecke die naecte mit dinen clede’, ende Ysayas die prophete: ‘Alstu sietste den armen, soe bedecken’. Overmits dit werc verwecte sinte Pieter dat guede wijf die Dorcas heete, want si clede den armen, als die scrifte seit. Hier hebben wij een scoon exempel of van sinte Maertijn, als voerscreven is. Den rock, die een⁺ den armen gheeft is een ghehoechnis-||se den armen dien neemt, voerden ghenen die gegeven heeft.

1) D. ist groot den a.

+ 154r

444.aant.

Die derde telghe is te leenen den armen, alst noot is, ende hem haren scult quijt scelden, als sise niet betalen en moghen. Ten is niet alleen aelmis te geven, mer het is groot aelmis, te leenen sonder woker ende sonder quade meninghe, mer puyrlic om goods willen salmen vergheven ende quijtscelden die scult, alse die arme niet betalen en mach. Dit geboet onse here god inder wet, daer hi seit: ‘Ist dat dijn broeder valt in armoede, du en sultste dijn hant niet beswaren noch verherden noch van hem trecken, mer dijn hant opdoen den armen ende hem leenen dat hi behovet’. Ende onse here seit inder ewangeliën: ‘Leen den genen dies behoven ende dies op di begeren, sonder hope titelicx gewin, ende god salt di vergelden’.

445.aant.

Dits openbaerlic iegens die wokenaers, die altoes gewin willen hebben van den gelde dat si leenen, anter an ghelde of an diensten of an anderen dinghen. Mer god ghebiet den armen puyrlic te leenen om goods willen ende hi sal betalen den woker. Ende ist dat die arme, dien du gheleent hebste, niet betalen en mach, soe sultuut quijtschelden. Aldus seit onse here int ewangelium: ‘Ist dat ghij die een den anderen niet en vergheeft, god en sal u niet vergheven’. Hier

[p. 432]

of set hij een exempel vanden bosen knecht, dien sinen here al sinen scult vergheven hadde. Om dat hi niet quijt scelden en woude den⁺ ghenen die hem schuldich was, weder riep sijn || heer alle die guetheit die hi hem gedaen hadde ende deden inden kerker legghen, ter tijt toe dat hi al sinen scult betaelt hadde. ‘Aldus sal iu vader iu doen, ist dat ghi die een den anderen niet en vergheeft’.

+ 154v

446.aant.

Die vierde telghe is te visiteren die zieken, dits een werk dat gode seer behaghelic is, meer dan vasten of lichaemliken arbeit. - Hier of vintmen inden vaderen leven, dat een heremijt vraechde enen ouden vader welc dat meeste verdient was, te vasten vijf dagen in die weke, of te arbeiden of enich ander manier van hantwerck te doen, of te dienen den sieken. Die oude vader antwoerde, dat die gene die arbeiden of vasten, dat hem die zenen kraecten, en waer niet te gelikenen biden genen die die sieken dienden. - Dit is een nut werck om die sonden quijt te worden. Daerom seit Job: ‘Visiteer dijn ghelijc, dats den sieken die mit di ghelijc sijn inder natueren, want hij is een mensch alstu biste, ende aldus en sultstu niet sondigen, want god sal di dan bewaren van sonden. Ende sinte Iacob seit: ‘Het is een heilige religi te visiteren die weesen ende weeduwen in haren druck’. - Men seit van enen groten sondaer, die over tmeer voer ende settede hem in een gasthuys den armen te dienen ende den sieken. Het gheviel dat hi walghinge hadde van enen sieken die hi sine voeten ghewasschen hadde. Rechtevoert ieghens sijnre herten, dranck hij sijn keel vol van dien voet watere, ende doe hi gedroncken hadde, so gevoelde hijt soe seer zoet ende bequame ende wel⁺ ru-||kende boven alle salve, ende dat was een teiken, dat hem sijn

+ 155r

447.aant.

sonden vergheven waren. - Overmidts desen werc criget men grote volcomenheit des levens, daer die wijse man of seit: ‘Laet di niet verdrieten te visiteren den sieken, want daer mede sultstu ghevesticht worden inder minne gods’. Voort so heeftmen daer groot loon of, als dat ewangelium seit. - Men seit van eenre vrouwen, die gheheten was Maria van Oegines, die was een seer heilich wijf, so dat si.... ende haer here die haer geselle geweest hadde in oetmoedelic te dienen den sieken, soude haer gheselle wesen in die hoecheit der gloren. - Hier of gheeft ons exempel onse here Ihesus Cristus inder ewangeliën, daer hi an tastede die melaetsche ende maectse ghesont. ‘Die knecht en soude hem niet scamen noch verdriet hebben te visiteren den siecken ende hem te dienen, als die here der hemelen ende der aerden is ghecomen inder werelt om te visiteren ende te dienen, daer hi an genomen heeft die forme des knechts’, seit sinte Pouwels, ‘om ons te dienen, die sieck waren overmits sonden’.

448.aant.

Die vijfte telge is te herberghen die arme pelgrims, die geen herberghe en hebben. Dit is een vanden wercken der ontfermherticheit, dat gode alte wel behaget, als wel schijnt in veel exempelen die wij

[p. 433]

daer of hebben inder scriften. - Eerst van Abraham die die enghelen ontfinc in ghelikenis eens pelgrims, die hem beloefden, dat sijn wijf⁺ Sara, die onvruchtbaer was, soude || ontfanghen een kint. - Loth, om dat hi ontfinc die pelgrims ende herberchdese, ontfinc hij die enghelen dien verlosten vanden anxt van Sodoma. Ende daer om seit sinte Pauwels: ‘En laet niet te herberghen, overmids welc menich guet mensche gode heeft behaecht, soe dat si enghelen als peregrinen ontfanghen hebben’. Ende ten is geen wonder, dat dustanighe menschen ontfanghen onsen here, als hij seit inder ewangeliën: ‘Die mijn armen ontfanghet, die ontfanct mij, want watmen den armen doet dat doetmen mij’.

+ 155v

449.aant.

Sinte Gregorius vertelt van enen gueden man, die zeer guedertieren ende ontfermhertich was ende gaern ontfinc die arme in sijn herberghe. Op een tijt ontfinc hi een deel arme luden in sijn huus, als hi ghewoenlic was, ende hij haelde hem water om haer voeten te dwaen; ende doe hi hem omme keerde, ende waende enen van dien, die daer mede was, sijn voeten dwaen, was hien quijt, ende en wiste niet waer hi was of waer hi voer; des hem zeer verwonderde. Corts daer nae openbaerde hem onse here, ende seide hem, dat hi hem op anderen tiden ontfanghen hadde in sine leden, mer op die tijt ontfinc hi hem selven in sinen persoen.

450.aant.

Voert so is herberge beter, dan abstinencie of ander arbeit, van welken men vint in dat leven der vaderen, dat in Egipten was een heilich vader, die ontfinc die arme ende gaf hem blideliken van dien⁺ dat hij hadde. Het gheviel dat een man || van groter abstinenciën mit hem wort gheherbercht ende en woude niet eten, hoe veel dat hem die ghene badt, dien gheherbercht¹⁾ hadde. Ende hi seide tot dien die hem gheherbercht hadde: ‘Laet ons gaen, lieve broeder, onder desen boem die hier buten staet, ende bidden onsen here, dat hi den boem bughe tot den genen die god best behaecht’. Doe si haer ghebet aldus te samen deden, neychde hem die boem totten genen die die armen pleech te ontfanghen, ende niet totten ghenen die abstinencie dede. - Veel ander schoonre exempelen vander herberghinge sijn gescreven, mer si waren alte lanc te vertellen.

+ 156r

1) D. gheherberct.

451.aant.

Die seste telge van desen boem is te visiteren ende te vertroesten die ghevanghen sijn, recht als een mensche woude datmen hem dede, of hi mit hem gevanghen waer. Aldus dede Thobias: die ginc tot alle die gene, die in die vangenis waren ende vertroestese mit zueten woerden. Ende Salomon seit in Proverbijs: ‘Verlos die ghene die ter doot gheleit worden’. Aldus verloste Daniël die prophete Susannam vander doot ende onse here verloste dat wijfkijn, die begrepen was in overspel, diemen ghesteent soude hebben nader wet. Niet alsoe,

[p. 434]

men en sal al tijt recht doen vanden quaden, mer onse here woude hier in bewijsen, hoedanich dat die rechters sculdich sijn te wesen ende hoe dat sy ander luden oerdelen sullen. - In dit exempel bewijst hi vier dinghen, die een rechter bewaren soude inden rechte.⁺ Dat eerste is grote voersienicheit || ende groten raet, van welken Iob seit: ‘Die sake, die ic niet en wist, heb ic naerstelick ondersocht’. Dits te verstaen, dat onse here, doe die Ioden dat wijf besculdicht hadden, doe screef hi inder aerden mit sinen vingher. Hier in verstaen wij onderscheit: hi en gaf niet rechtevoert die sentencie. -

+ 156v

452.aant.

Dat ander is rechte meninghe ende recht opset niet te bughen om beden noch om ghiften; dit verstaetmen daer in: na dien dat hi gescreven hadde, rechtede hi hem ende stont recht op. - Dat derde is guet leven, want die ander lude oerdelt, die sal wesen van gueder conscienciën, want is hi anders, so mach hi wel ontsien die sentencie, die onse here seit inder ewangeliën: ‘Sulc oerdel altstu oerdelste, sal over di geoerdelt worden’. Ende sinte Pauwels seit totten quaden rechter: ‘In dien datstu enen anderen oerdeltste, veroerdeltstu di selven, want du duetste dat, daer du enen anderen of oerdeltste’. Ende dit wort ons bewijst in dien dat onse here seide doe hi opgestaen was: ‘Die van u sonder sonde is, die werp den eersten steen’. Doe si dese sentencie hoerden, doe ghingen sij alle wech die een voerden anderen, want si waren sondigher, dan di

453.aant.

geen die si veroerdelen wouden. - Dat vierde is guedertierenheit ende medeliden dat die rechter hebben sal mitten genen, die hi oerdelen sal, want hi soude meer geneycht wesen genadicheit te bewisen, dan rechtvaerdelic te veroerdelen. Rechtvaerdicheit sonder ontfermherticheit⁺ is wreetheit, ende ontfermherticheit sonder || rechtvaerdichheit is slapheit. Ende hier om ghesellen hem dese twee duechden mit malcander. Nochtan seit die scrift, dat ontfermherticheit boven gaet die rechvaerdicheit. Ende sinte Ian Guldemont seit van ontfermherticheit te doen, dat inden daghe des oerdels beter sal wesen, reden te gheven van ontfermherticheit te doen, dan van herdicheit ende gherechticheit. Ende sinte Iacob die seit: ‘Oerdel sonder ontfermherherticheit sal ghedaen worden den ghenen, die gheen ontfermhertichheit en doet’. Daer om neychde onse here ter aerden, doe hi hem op gerecht hadde, ende verloste dat wijfkijn. Want die rechter sal hem bugen overmids medeliden totten ghenen die hi oerdelen sal. Want ist dat hi qualic oerdelt, hi sal veroerdelt worden in den daghe des oerdels. - Dus ist grote aelmis te visiteren die gevanghen, ende die te verlossen. Daer om woude onse here neder dalen ter hellen ende verlossen die zielen der heilighen al daer.

+ 157r

454.aant.

Die sevende telghe is te begraven die doden. Dit werc is seer gheprijst inder scriften, want Thobias die doden begroef ende liet sijn eten. Ende onse here loefde zeer Magdalenen vander salve die si

[p. 435]

storte op sijn hooft, daer hi of seit dat sijt dede in beteykenisse sijnre begravinghe. Hier of staet, dat Ioseph eyschede dat lichaem ons heren Ihesu Cristi ende begroeft mit groter naersticheit. Die oude waren seer naerstich om haer begravinge ende hadden groot aensien⁺ tot die heilicheit || haerre vaderen. Daer om so wouden si begraven wesen mit hem. Daer om seide Iacob tot Ioseph, sinen sone: ‘Begraeft mi niet in Egipten, mer mit minen vaderen’. Ende daer om ist guet te legghen mitten heilighen gueden menschen, om te hebben haer gebeden. Tot desen werck soude ons verwecken natuer. Wantmen leest inden boec der natueren vanden beesten, dat die doffinen, als si enen doden doffijn hebben, vergaderen si ende dragen inden gront vander zee ende daer begraven sien. Verwect natuer ende guedertirenheit hier toe Joden, Sarasinen ende ongelovigen, billix¹⁾ souden ons verwecken dit te doen goedertierenheit ende vast kersten ghelove, dat welcke ansiet dat die lichamen sullen verwect worden ende gheloent mitten zielen. Hier om: soe wie sinen even mensch mint, die sal minnen sinen lichaem, ende doen dien nader doot nader menscheit al dat hij mach.

Nu hebben wi ghehoert die telghen des boems der ontfermherticheit lichaemlic ende gheestelic. Mer om dat veel menschen verliesen haer aelmissen ende ander doechden die si doen, om dat sise niet te recht en doen, daer om wil ic cortelic bewisen, hoe een mensche sijn aelmis doen sal, dat si gode behaechlic sij.

+ 157v

1) D. bilix.

455.aant.

Hoemen aelmis doen sal.

Die aelmisse doen wil, die sal drie dingen aensien. Ten eersten, waer of dat hi aelmis doet; dat sal wesen vanden sinen ende niet van eens anders, van dien dat hi wel ende gherechtelic vercreghen⁺ heeft. God en acht die ongherechtighe || gaven niet. Aelmis die van eens anders guet ghedaen wort of van ghenomen guede, van roef of van woeker of van qualiken ghewonnen guede en behaecht gode niet. Die scrifte seit: ‘Du en sultste ghene ossen offeren of scapen, die besmet sijn, want god versmaet alsulcke offerhande, diemen duet vander armer guet’. Hi doet recht als die ghene, die den sone dodet in ieghenwoerdicheit des vaders. Sinte Augustijn seit: ‘Wat gave is dat, die een neemtse blidelic ende die ander verliestse screyende!’ Aldus soudemen sien, waer of datmen aelmis gave.

+ 158r

456.aant.

Ten anderen salmen sien wie hijse doet, daer die scrift seit: ‘Sich wien du guet duetste, doch duet²⁾ den genen, die du meentste dat guet is, ende niet den quaden of den sondaren’. Dat is te segghen: du en sultste niet geven den quaden om die sake haerre quaetheit, als die ghene die gheven rybauden of ander verraders om hoer quaet-

2) D. guet.

[p. 436]

heit. Ende soude hem yemant also geven, dat waer alte grote sonde, als die heilighen segghen. Mer die hem gheeft om goedertierenheit ende medeliden haerre armoede, haerre wive of kinderen, vader of moeder, of om ander redelike saken, of om van haren sonden te trecken, die doet wel. Men soude die aelmis gheven den armen ende meer den genen die waerachtelic arm sijn van herten ende van wille, die ghelaten hebben om gods willen al dat si hadden ende so van guede te niet gecomen sijn, dan den genen die niet arm van wille⁺ en sijn, || mer van node; nochtan salmen hem gaerne gheven ende sonderlinghe den scamelen armen, den weduwen ende weesen ende anderen mismaecten ende sieken menschen, alsmen seit dat sijs behoven ende men dat vermach. Men is sculdich te gheven den vreemden voer die ander. Ende men is verbonden tot vader ende moeder, als si out sijn ende hem selven niet helpen en moghen. Die natuer leert ons dat wij sculdich sijn vader ende moeder guet te doen, ende die dat niet en duet, is onnatuerlic ende sondicht ieghens natuer ende ieghens god, die gebiet te eren vader ende moeder. Daer om ist recht, dattet misvalt den genen die vader ende moeder misdoet, als dicwijl gheschiet is.

+ 158v

457.aant.

Ten derden sal hi sien, hoe hi die aelmis doen sal ende hoe die manyer van gheven wesen sal. Vier dingen salmen daer in aensien. - Dat eerste is datmen gheven sal mit blider herten, want god ansiet meer dat herte dan die handen. Sinte Gregorius seit: ‘God en siet niet an die grootheit der dingen diemen geeft in sinen offer, mer mit wat herten’. Dit wort ons wel openbaert inden wive die mer twe penninghen en hadde ende offerde die inden tempel, daer onse here dat ghetuuch of gaf, dat si meer gegheven hadde dan alle die ander, die nochtan grote gueden gegeven hadden. Want het is gode somtijt genamer, dat een arm mensch een luttel blidelic geeft, dan dat een rike man gave hondert merck mit nadencken ende bedructheit sijns herten. Ende daer⁺ om seit || die wise man: ‘Make di goets moets ende verblide di in dijn geven’, ende sinte Pauwels seit, dat god mint den bliden gever. Sommige luden sijn soe wreet den armen: alsmense om aelmis bidt, te hants antwoerden si hem wredelic, ende hetense truwanters ende boven, ende segghen hem soe veel wreder woerden¹⁾, eer sij hem yet gheven, dat sijt hem wel zuyr maken, dat si hem gheven. Dustanige aelmis en behaecht gode niet. Daer om seit die wise man inder scriften: ‘Neyghe dijn ore totten armen sonder drovicheit, ende antwoerde

+ 159r

1) D. woedē.

458.aant.

hem guedertierenlic. - Ten anderen salmen aelmisse geven goedertierenlic ende haestelic. Hier of seit Salomon: En segghe niet tot dinen vrient: ‘Ganc ende com morgen weder ende ic salt di gheven, alstuut te hant geven mogeste’. Ende op een ander stede

[p. 437]

seit hi: ‘En ververre niet dine gaven den behoeftigen’, dat is: en duetse niet toven, altstu rechtevoert geven moechste. Dits iegens die rike lude, die die arme veel doen ropen ende moeten so lange beiden, ende bidden, ende vervolgen eer sij hem gheven, dat sijt hem alte duyer vercopen, dat sij van hem hebben. Seneca seit: ‘Gheen dinc en is soe duyer ghecocht, als datmen vercrijcht mit bidden’. Daer om pleechtmen te seggen: hij coop te duyer die eysschet. Aldus salmen haestelic wel doen, te wijl dat hi leeft ende ghesont is voer

459.aant.

sijn ziel. Die wijse man seit: ‘Doch dij selven guet, op datstu hebste waer of, ende doch gode waerachtighe offerhande¹⁾ altstu leefste,⁺ want die doot en sal di niet verbeiden’. || Op een ander stede seit hi: ‘Doch guet dinen vrient voer sinen doot, dats dinen geest, dien du sculdich biste guet te doen’. Dijn trouwe vrient is Ihesus Cristus, dien bistu sculdich guet te doen voer dijnre doot in aelmissen te doen, om hem, sinen armen. Want datmen den armen gheeft, dat gheeftmen hem, als hi inder ewangeliën seit. Die aelmis diemen inden leven gheeft ende in ghesontheit, die is alsoe veel beter dan die gedaen wort nader doot, als die lantaerne diemen voer enen mensche draecht bet licht dan die achter enen mensche ghedragen wort. Daer om vermaent ons sinte Pouwels, dat wi guet doen sullen die wyle dat wij tijt hebben. Als een rijck mensche comen sal in een stede of dorp, so sent hi sijn boden voer om die herberghe te beslaen; anders mocht hi wel missen van goeder herberghen. Die guede foriers, die die herberghe des paradijs beslaen, zijn die aelmissen die si ghedaen hebben in haren leven. Die aelmissen nader doot sijn, als een knecht ontfangen wort, die te laet ter herbergen coemt, so dat sijn heer

1) D. ofofferhāde.

+ 159v

460.aant.

dicwijl qualic gheherbercht wort. - Die derde condicie, die hoert ter aelmissen, is dat een mildelic gheven sal nae sinen vermogen, daer die wijse of seit: ‘Gheef gode na dat hi di ghegheven heeft’ ende Thobias seit: ‘Gheef nae dinen vermogen, wes mededogende ende ontfermhertich; hevestu veel guets, soe geef mildelic; hebstu luttel, geef blidelic, mildelic ende gaern’. Dus sal een ygelic geven⁺ na || sinen staet ende na dat hem god gegheven heeft. Men vint van enen coninc die een arm man badt om enen penninc ende die coninc seide: ‘Alsoe cleynen gave en betaemt enen coninc niet te gheven’. - Ende van Alexander leestmen, dat hi gaf enen knecht een stede, ende die knecht ontseidse, om dattet hem was te groten dinck te nemen, ende Alexander seide tot hem: ‘Ic en sie niet an wat di

+ 160r

461.aant.

betaemt te nemen, mer wat mi betaemt te gheven’. - Ten vierden salmen die aelmis doen oetmoedelic ende devotelic, so dat een daer niet in en soke ydel glorie, ende dat hi niet en lake den armen dien hise geeft, ende dat een si buten dootsonden, anders en coomt die

[p. 438]

aelmis niet tot salicheit. Sommighe menschen, als si aelmis doen, soe willen si dattet een yghelic wete. Mer die wijse man seit, datment verhuyde die aelmis in die scoot der armer. Want, als sinte Gregorius seit, het is genoech den gueden mensche, dattet die ghene siet, daer hi dat loon of verwacht. Daer om seit onse here inder ewangeliën: ‘Altstu aelmisse duetste, so en laet dijn luchterhant niet weten, wat dijn rechterhant doet, op dat dijn aelmis si ontfanclic voer dinen hemelschen vader’, dat is: alstu dijn aelmis doen sultste, sich dat ydel glorie, diemen verstaet bider luchterhant, daer niet mede en si ghemenghet, mer dat si ghedaen wort uut rechter meningen,

462.aant.

diemen verstaet bider rechterhant. Ic en seg niet, men en mach somtijt wel guede werken doen int openbaer voerden gueden menschen⁺ || om guet exempel te gheven ter eren gods. Ende aldus seit onse here, dat wi onse guede wercken doen sullen voer die menschen, om datter god of geëert ende gheglorificeert wort, niet om lof der menschen, als die ypocriten doen. Die guede knecht en soude hem niet scamen sinen here te dienen voerden menschen, om hem te cren. Als onse here seit inder ewangeliën: ‘Soe wie hem mijns scaemt voerden menschen, dies sal ic mi weder scamen voerden enghelen’. Dits teghens die gene die laten guet te doen int openbaer, om dat mense niet houden en sal voer ypocriten. Daer om seit sinte Gregorius, dat een alsoe doe sijn guetwerc int openbaer, dat sijn meninghe si

+ 160v

463.aant.

recht van binnen. - Voert, wie sijn aelmis wil doen, die salse doen dat si niet en mishage den genen die hijse doet. Daer om seit die propheet: ‘En versmade dijn vleisch niet’, dat is den armen, die dijns gelijc is van natueren, van vleysch¹⁾ ende van bloede altstu biste. Som menschen versmaden den armen ende veronwaerden mit hem te eten of te spreken, of si spreken hem also wredelic of hovaerdeliken toe. Die heilige man Iob en versmade niet die pelgrims omdat si naect waren, mer hi gaf hem cleder ende eten. Dese heilige man, al was hi een coninc, hi en scaemde hem der armer niet, als nu sommighe grote heren doen, die wel den armen aelmis doen, nochtans hebben sijse in onwaerde om haerre armoeden. Ende waren sij⁺ recht oetmoedich, si souden meer minnen tgeselscap || der gueder menschen, die arm sijn om goods willen, diese mochten stichten mit gueden exempelen ende mit gueden woerden, dan veel riker menschen die si bi hem hebben, daer niet in en is dan flacteren, ghiericheit ende ydelheit, ende raden hem dat quade te doen ende

1) D. vleych.

+ 161r

464.aant.

benemen dat guede. - Voert sijn sommige menschen die veel aelmissen doen, mer si bliven in groten sonden. Alsulcke aelmissen en sullense niet salich maken, want sterven si in dien staet, haer aelmissen en souden hem niet baten, si en bleven verdoomt. Dese

[p. 439]

menschen sijn als die gene, die haer huus timmeren an die een side ende brekent an die ander zide. Daer om, wiltstu gode behaghen, hebbe guedertierenheit ende medeliden mit dijnre zielen. Want die quaet ende ontrouwe is hem selven, wien sal hij guet ende ghetrouwe wesen? of hi segghen woude: hi en mach enen anderen niet guet ende ghetrouwe wesen, die hem selven quaet is. Sinte Augustijn seit: ‘So wie aelmis doen wil, die salt eerst beghinnen an hem selven, want hij sal sijn siel meer minnen dan enen anderen, behalven god. Nyemant en soude segghen dat hi guedertieren waer ende ontfermhertich, die geen medeliden en hadde mit sijnre sieker zielen. Aldus en seg ic niet, dat die gene guedertieren is, die gene guedertierenheit en heeft zijnre sieker zielen, als hij weet dat si siec is, dat is in dootsonden.

465.aant.

Nu heb ic di ghenoech bewijst vanden boem der ontfermherticheit, van sinen graden ende van sinen telgen, die vrucht die daer of⁺ coemt || in dese werelt ende in die ander. Van deser vrucht ende van desen boem spreect alte seer wel David inden souter. ‘Salich sijn si die hem verstaen opten sieken ende armen’, dat is: die niet so langhe en beit, dat hem die arme bidt, mer die hem geeft eer hi bidt. Die gene duet wel, die den armen gheeft eer hij bidt, ende die is salich, want hi seit: ‘God sallen verlossen inden quaden dage van sinen vianden, dats inden dage des oerdels, die hart ende quaet sal wesen den genen, die verdoomt sullen wesen, want si die werken der ontfermherticheit niet gedaen en hebben, daer die rechter dan toe seggen sal: ‘Gaet, gi vermaledide, in dat ewige vyer! Ic heb honger ende dorst gehadt, ghi en hebt mi niet eten ende drincken gegheven. Ic was sieck, ende ghi en visiteerde mi niet!’ ende voert die ander wercken der ontfermherticheit, die sal hij hem verwiten, die sij niet ghedaen en hebben. Daer om sullen sij ghelevert worden haren vianden, dat sijn die duvelen der hellen; mer die ontfermhertighe ende die verstaen opten armen, sullen wesen in besittinghe des hemelrijcx, als onse here Ihesus Cristus seit inder ewangeliën: ‘Coemt, ghij ghebenedide mijns vaders, ontfanct dat rijck, dat iu bereit is van beghinne der werelt! Want wat ghij den armen ghedaen hebt,

+ 161v

466.aant.

dat hebt ghij mij ghedaen!’ Grote eer sal hem god doen, als hijse dancken sal vanden wercken der ontfermherticheit ende sal hem⁺ geven ewich leven. Daer om seit hi int ewangelium: || ‘Salich sijn die ontfermhertighe, want si sullen ontfermherticheit hebben, om dat si verlanct hebben dat leven der armer mit aelmissen’. Soe ist met recht dat hem god gheeft langhe leven, dats dat ewich leven, dat sonder eynde is. Ende om dat si ontfermherticheit ghehad hebben den leden Cristi inder aerden, ende hebben die onderdanich gheweest ende vertroost in haren wederspoet, soe ist wel reden, dat hij hem

+ 162r

[p. 440]

inden eynde ontfermherticheit bewise ende dat hijse verlost van alle iegenspoet ende van alle verdriet. Ende also sal hi doen, als hi hem geeft die ewige bliscap, daerse ontfermherticheit geleiden sal ende herbergen.

467.aant.

Die gave des verstants werpt uut die sonde der oncuysheit ende plant weder reynicheit.

Die heilige scrift toent ons twe manyeren van leven, daermen bi comt ten ewigen leven. Dat eerste is geheten werkelic, om dattet is in arbeit gueder werken, die een doet om profijt sijns selfs ende sijns even menschen. Dat ander is geheten volmaect, om dat een is in ruste van werken van buten, ende en acht niet dan op gode te kennen ende te minnen ende hij is ledich van becommernis van buten, recht als in slape, mer wacker van binnen, te dencken om god ende begheren ontbonden te wesen vanden sterveliken lichaem, om te wesen altoes mit Ihesum Cristum, als sinte Pauwels seit. Dat eerste is in enen camp of strijt der gueder wercken, daer hem⁺ die ridderen in beproven of toemaken; dat ander is || te rusten mit gode in die camer der reynre conscienciën. Dat eerste begheert god te voeden van die spise der gueder werken; dat ander volt ende bezadet mit gode in waerachtigher gheesteliker vertroestinghe. Dat eerste wort ons beteykent bi Maerthen, die sorchvoudich¹⁾ was onsen here te voeden, als dat ewangelium seit; tander is beteykent bi Mariën, die sat totten voeten ons heren Ihesu Cristi ende hoerde sine woerden. Dat eerste is een inganc ende een wech totten anderen, want men en mach niet comen tot volmaecten leven, men moet geproeft wesen int wereltlic leven, als sinte Gregorius seit.

Die gaven ende doechden, daer wi voer of gheseit hebben, horen totten eersten leven; die twe laetste, daer wi nu of spreken willen bider hulpen des heiligen geestes, dat sijn die gaven des verstants ende der wijsheit ende behoren totten anderen, dats totten volmaecten leven.

Dit leven leit in tween dingen, als voerscreven is: dats in rechte kennisse gods, ende in volmaecte minne. Die gave des verstants leidet tot rechter kennis ende die gave der wijsheit die leidet tot rechte minne.

+ 162v

1) D. sochuoudich.

469.aant.

Nu sullen wi eerst segghen van die gave des verstants, na dat ons die heilighe gheest wisen sal. Dese gave des verstants en is anders niet, als die meesters segghen, dan een licht ende claerheit der graciën dat die heilighe gheest sendet in dat herte, daer dat verstant bi verheven wort te kennen sinen scepper ende die gheestelike⁺ dingen, diemen lichaemlic || niet sien en mach, ende alle dinghen die horen tot salicheit der zielen, die bi natuerlike reden of verstants

+ 163r

[p. 441]

sijns selfs niet comen en mach. Dese gave is gheheten een licht, want si reynicht dat verstant des menschen vanden vlecken ende duusternisse der sonden. Want recht als een uutwendich licht verdrijft die duusternis ende maect claer te sien uutwendige dingen, also reynicht dit licht tverstant des menschen, soe dattet claerlic mach verstaen in desen sterveliken leven god ende sinen scepper ende gheestelike dinghen, als enghelen, zielen ende die dinghen die horen tot salicheit der sielen; dat zijn die twaelf articulen des gheloves, daer wi langhe voer of ghesproken hebben in een tractaet op hem

470.aant.

selven. Dese kennis en is nerghent dan in een reyne consciencie ende eerbaer. Want recht als dat zieke oghe of dat zepelende oge niet wel sien en mach die claerheit, also en mach dat verstant, alst van hem selven is, niet sien noch verstaen gheestelike dinghen, ten si dattet wel ghepurgeert si van allen vlecken der dwalinghen ende vuylnessen bi waerachtigen ghelove dat die herten purgeert, als die scrift seit. Mer die gave des heilighen gheests daer wij hier of spreken volmaect dese purgacie ende dese reynicht inder herten daer toe, dattie heilighe siel, die ghepurgeert is ende verlicht mitten lichte des verstants, dattet mach kennen ende verstaen god ende dat hem noot ende nut⁺ is tot sijnre sielen salicheit. || Dits die salicheit daer hi of seit inder ewangeliën: ‘Salich sijn die reyne van herten, want si sullen god sien ieghenwoerdich, overmids dat gheilige ghelove, ghereynicht ende ghesterct mitter gave des verstants; ende nader doot int paradijs sullen si hem openbaerlic sien van aensicht tot aensicht’, als sinte

+ 163v

471.aant.

Ian seit. Dese gave verdrijft alle vuylnissen des herten ende reynichtet ghehelic van allen vlecken ende sonderlinghe van allen dootsonden ende bi sonden der oncuysheit. Want wie mit deser vlecken besmet is, is blint ende heeft sijn oghen verloren, dats reden ende verstant, also dat hi sinen scepper niet kennen en mach, noch dinghen die dienen tot salicheit sijnre sielen, mer hi is als een beest, die sin noch reden en heeft, als David inden souter seit. Die mensche die god so groot eer ghedaen heeft, dat hi hem ghemaect heeft na sinen beelde ende ghelikenis, daer hi gode mede kennen mach ende minnen, die is ghelijc gheworden den dommen beesten die gheen verstant en hebben. Die sonde die den mensche gelikenen doet den dommen beesten, dats die sonde der onsuverheit, daer wi langhe hier voer of ghesproken hebben inden tractaet vanden sonden. Die gave des verstants, die contrarie is deser vuylnessen, rodet uter herten die sonde der oncuysheit ende setter in puyerheit ende reynicheit. Daer of wast een alte sconen boom, dat is die duecht der reynicheit, mit welker een coemt totter salicheit die god beloeft hevet⁺ den genen || die reynicheit bewaren, daer hi seit: ‘Salich sijn die reyne van herten, want si sullen god sien’, om dat si die oghen wel gereynicht sullen hebben ende verlicht mit die gave des verstants.

+ 164r

[p. 442]

472.aant.

Van reynicheit.

Desen boem wast ende toeneemt, als die ander voerscreven, oec mitten seven graden, dat sijn seven dingen diemen behoeft tot te bewaren reynicheit. - Die eerste graet is reyne consciencie. Gheen ander reynicheit en behaecht gode. Dese reynicheit ende puerheit eyscht, dat een bewaert therte van quaden gedachten, dat een niet en consenteer enighe quade begheerten sijnre herten, want hi en waer niet reyn, hoe wel hij hem wachte der daet; want om dat consent alleen soude hij verdoomt wesen, storve hij also. - Drie dinghen sijn seer nut om reynicheit te bewaren. Dat eerste is gaern te horen die woerde goods ende die sermoenen, daer onse here of seit inder ewangeliën tot sinen discipulen: ‘Ghi sijt alle gereynicht over mids die woerden, die ic u gheseit hebbe’. Dat woert is gheliken enen sconen spieghel, in welken men siet die vlecken des herten.

473.aant.

- Dat ander is waerachtige biecht, dat is een lavoer daer hem een dicke in sal wasschen. Inder Coningen boec staet gescreven, dat Helyzeus, die propheet, geboot Naäman Syrus, die malaetsche was, dat hi hem sevenwerf wasschen soude in die vloet der Iordanen om gereint te worden van sijnre siecten, ende also wort hi gereint ende⁺ ghesont. De vloet der || Iordanen is soe veel gheseit als een anxt des oerdels, dat beteykent ons biecht, daer hem een soude oerdelen mit groten druck ende mit berouwe des herten, so dat die goten der tranen liepen doer die conduten der oghen. Ende so wort die malaetsche gesont ende ghereynicht. Want ist dat hem die sondaer seven werven wasschet, dat is van alle sinen sonden, si worden hem vergheven. Sint Bernaert seit: ‘Minne biecht¹⁾, wiltstu schoonheit

+ 164v

1) D. bichet.

474.aant.

hebben’. - Die derde is gehoechnis der passiën ons heren Ihesu Cristi. Want gene quade gedachten en moghen toven int herte, dat dicwijl overleidt ende penset omden doot ende passie ons heren Ihesu Cristi. Want het is die wapen die die duvel meest ontsiet, als die daer hi mede verwonnen is ende sijn macht verloren heeft. Dit is ons alte veel beteikent inden scrifte biden metalen serpent, dat Moyses naden gebode goods hadde verheven also hoech, dattet alle luden sien mochten, ende alle diet saghen worden gesont vanden bete der serpenten. Dat verheven serpent beteikent dat lichaem ons heren Ihesu Criste gehangen inden cruce. Dat was dat serpent sonder venijn, daer die dryakel onser salicheit of ghemaect wort. Soe wie dan geslegen of gesteken wort vanden venijnden serpent der hellen, dats des duvels, die sie an mit ghewaren berouwe dit metalen serpent, dat is die gehoechnisse der passiën ons heren Ihesu Cristi; thans wort hi gesont vander becoringen des viants.

475.aant.

Die ander graet daer desen boom mede²⁾ wast, dats te bewaren || den⁺

2) D. boom wast.

+ 165r

[p. 443]

mont van onnutten woerden, die trecken moghen tot onsuverheit, want mit sulcken blaesbalch ende mit sulcken wint wort venijnt dat vyer der onsuverheit. Die scrift die seit, dat die woerden vanden ghemeen wijven zijn als een barnende vyer, ende sinte Pauwels seit: ‘Quade woerden verderven goede seden’. Daer om ist noot die ghene die reynicheit bewaren wil, dat hi hem hoede voer sulcke woerden. Diese gaern hoert ende daer na luystert, het is een teyken dat hi niet reyn en is, want uten vate en comt anders niet dan daer in is. Dese woerden sijn vuyl ende ontamelic ende uut overvloedicheit des herten spreect die mont, seit onse here int ewangelium, daer om sijn si een teyken des onreynen herten.

476.aant.

Die derde graet is wel te bewaren die vijf sinnen des lichaems: die ogen van dwasen gesichte, die oren van dwasen woerden te horen, die hande van dwasen tasten, die nose niet te seer te verbliden van bequamen roke. Dit sijn vijf poorten der stat des herten, die vijf vensteren van desen huse, daer die doot dicwijl in gaet totter herten, als die propheet seit. Veel groter heiligher mannen hebben gegrepen geweest ende verwonnen, om dat si dese poort niet wel en bewaerden. Wiltstu hier of exempel hebben, denc dat nyemant stercker en was dan Sampson; wie was heiliger dan David, wiser dan Salomon? Dese vielen nochtant overmids den wiven; hadden si die poorten wel bewaert, die duvel en hadde dese stercke sloten niet gewonnen.⁺ Sinte || Iheronimus seit: ‘Die toorn des herten en mach niet gewonnen worden, ten sij dat die poorten open sijn totten here des duvels’. Die oude philosophen vlogen in verren steden, om dat sij niet sien noch gevoelen en souden genoechlike dinghen, dat haer hert mocht gecranct hebben ende haer reynicheit verloren. Die ander, die niet becommert en waren te dencken op die philosophie, staken haer ogen uut, omdat si niet sien en souden, daer si of becoort ghewest hadden. Die sinnen des lichaems sijn als een hollende paert dat altoes loopt sonder eynde, dat dicwijl sinen meester doet snevelen ende ofwerpt, mer dat reyne herte houtse inden breidel der redelicheit.

+ 165v

477.aant.

Die vierde graet is te setten dat vleysch onder die voet, dat den geest contrary is, als sinte Pauwels seit: ‘Die uut wil doen dat vyer der oncuyscheit, die sal ofdoen dat hout ende die dingen die dat vyer ontsteken’, dat sijn wellusten ende gemac des lichaems, die ontsteken dat vyer des duvels ende verderven die reynicheit, als sinte Baernaert seit: ‘Die reynicheit vergaet in die wellusticheit’. Daer om, wie hem wil wachten dat hi niet en berne, sal dit vyer of doen mit abstinenciën ende scerpheit sijns lichaems. Hier of leestmen, dat die kinder die gevoedt waren mit grover spisen ende niet en gebruycten die spisen des wellusten, bleven ghesont inden oven van Babiloniën, daer ons bi beteykent is sonde der oncuyscheit, die uutgedaen is mit scerpheden ende mit abstinenciën; mer die soete

[p. 444]

spise ende die stercke wijn ontstekense ende voedense, recht als hoy ende hout ontsteect ende sterct dat vyer.

478.aant.

⁺Die vijfte || graet is te vlien quaet gheselscap ende die oersaken der sonden. Veel luden sijn ghevallen in sonden, die niet ghevallen souden hebben, dan bi quaden geselscap, dat quetst die fame der menschen. Een verrotte appel onder ganse appelen verderft die ander appelen, is hi langhe daer onder. Een bernende cool ontfunct een grote hoop colen, is si langhe daer onder, alsmense daer onder leit. David seit: ‘Du sulste mitten heiligen heilich wesen ende mitten verkeerden verkeert’, of hi seggen woude: wiltstu dijn reynicheit bewaren, so volge dat geselscap der gueder, want volchstu die quade, du sultste gelijc worden. Aldus moetmen scuwen dat gheselscap der quader ende oersake der sonden, als heymelic te spreken mit wiven in onbetameliken steden, want stede ende stonde te hebben, dat geeft dicwijl een sake tot sonden. Hier om lesen wi inder Coningen boeck, dat Amon, Davids soen, want hi sijn suster alleen had inder camer, vercracht hise; Josephs vrouwe, doe si hem alleen hadde, woude si hem mit haer doen sondighen, mer hi vloe van daen als die wise. Als sinte Pouwels seit: ‘Vliet die oncuysheit’. Daer om seide die enghel tot Loth, dat hij gaen soude uter stat van Sodoma ende van haren eynden, want het en is niet ghenoech dat quade gheselscap te laten, noch die sonden, mer men moet laten oersaeck der sonden. Men pleecht te segghen: also langhe gaet die cruke te water, dat si breect; also lange vliecht dat cappellekijn om die kaerse⁺ dattet || hem bernt. Aldus machmen so langhe soken die saken der sonden, datmen daer in valt. Die dan niet bernen en wil, ververre hem dan van aldustanighen vyer.

+ 166r

+ 166v

479.aant.

Die seste graet is onledich te wesen in gueden becommernissen. Want ledicheit duet een mensche lichteliken snevelen in sonden, daer die scrift of seit, dat ledicheit is te segghen verghetenheit ende traecheit guet te doen ende meestresse van veel quaets. Daer om seit sinte Pauwels: ‘En gheef gheen stede dinen viant’, dat is: en wes niet ledich, op dat die viant niet en vinde sake di te becoren, want die ledich is van gueden werken, die geeft den viant een stede hem te becoren. Sinte Iheronimus seit: ‘Doch altoes wat guets, op dat di die duvel onledich vinde’. Die ledich is, en mach hem niet langhe onthouden, hi en valt in sonden. Daer of seit die propheet: ‘Dit was die sonde van Sodoma: Hoverdie, satheit des broets ende ledichheit’, dats te segghen dat si aten ende droncken ende niet en deden. Daer by so vielen si in soe vuylen sonden, dat si niet te nomen en is. Aldus doen veel menschen die verliesen haren tijt in ydelheden ende in overtollicheden van eten ende drincken, in ydelen spelen, in dwaser genoechten, in onnutten liedekijns, in dwasen woerden ende in veel quaden anderen genoechten, ende in dustanighe dinghen

[p. 445]

verliesen si ende overbrenghen haren tijt ende vallen lichtelic in veel vuylre sonden ende inden put der hellen. Iob seit: ‘Si leiden haer⁺ leven in gueden ende || in genoechten ende also dalen si neder ter hellen ende sterven dus den ewighen doot, dat sijs niet waer en nemen’.

+ 167r

480.aant.

Van bidden.

Die sevende graet is ynnich gebet, dat seer nut is om die sonden te verwinnen, ende sonderlinge die sonde der oncuyscheit, daer sinte Ambrosius of seit: ‘Dat ghebet is een goet scilt iegens die vuerige scutten des viants’, ende Ysidorus seit, dat dat is die boete iegens alle becoringe der sonden, te lopen tot gebede also vroech alst herte bestooct¹⁾ wort, want tgebet heeft van kostumen, dattet of leit alle bestokinghe der sonden.

Tghebet is machtich voer god, alst mit vier dingen onderscoort is, als mit vier voeten. - Dat eerste is recht gelove, daer onse here of seit inder ewangeliën: ‘In al dat gi begeert in uwen ghebede, hebt guet ghelove ende hope in god, ende ghi sult hebben dat ghi begeert’. Ende sinte Iacob seit, dat een begeren sal tot gode in vasten gelove sonder twivelen. Want die twivelt is ghelijc den vloede der zee, die de wint leidet hier ende daer; daer om, die twivelt, en crijcht niet van gode.

1) D. bestoort.

481.aant.

Dat ander dat inden gebede²⁾ hoert, dats hope te vercrigen dat een bidt, daer David of seit: ‘Heb gueden hope in god ende hi sal doen dattu begeerste’. Daer om seit hij op een ander stede: ‘God, weest mijns genadich, want mijn ziel betrouwet in di’. Groten hope geeft hi ons te betrouwen in hem, die gene die niet en bedriecht inder belovinge als hi seit inder ewangeliën: ‘So wie eyschet die⁺ ontfanct, ende die soect die vindt, ende die clopt || dien doet god op’, dat is: so wie eysschet wiselic ende wie dat soket naerstelic ende soe wie cloppet volherdelic, soe hoert hem god haestelic. Wiltstu dan ghehoert wesen, so bidde wiselic. Veel menschen bidden, die niet ghehoert en sijn, want si bidden te onrecht. Hier of seit sinte Iacob: ‘Ghi eyschet dicwijl van gode, mer ghi en ontfanget niet,

2) D. gebode.

+ 167v

482.aant.

om dat ghi niet bidden en cont’. - Sommige menschen eysschen veel hoger dingen, dan hem betaemt, als die twe apostelen deden, sinte Ian ende sinte Iacob; die baden onsen here, dat die een soude sitten ter rechterhant ende die ander ter luchterhant int rike ons heren. Si en baden niet wiselic, mer het scheen grote vermetelheit. Daer om antwoerde hem onse here ende seide: ‘Gi en weet niet wat gi bidt’. Die gode dan wiselic bidden wil, die sal hem wachten van vermetelheit, dat hi niet en bidde grote dinghen van hem selven, als die Pharizeus dede, die hem in sinen gebede beroemde ende

[p. 446]

versmade den anderen. Men sal gode wiseliken bidden ende een sal hem selven oerdelen voer gode, die alle herten kent, want hi siet onse siecten ende weet bet wat ons noot is, dan wij selve doen. Merct op dese arme truwanters, hoe sij tonen haer siecten ende gebreken om die lude tot hem te trecken in medeliden. Aldus soude een voer gode tonen oetmoedelic sijn ghebrec ende sijn sonden ende

483.aant.

die overdencken om verghiffenisse ende gracie te vercrighe. - Die⁺ ander sijn die niet bidden en connen || dan snode dinghen ende titelic guet. God wil dij veel groter dinghen gheven, hi en wil di niet betalen mit een appel, alsmen die kinder doet, mer hij wil dattu hem grote dinghen eyscheste, die dij oerbaerlic sijn tot salicheit dijnre zielen, als sijn gracie ende glorie; want wie van gode bidt rijcheit of eerbaerheit tijtelic of den doot sijnre vianden, die sent tot god ydel ghebeden ende hi en wort niet ghehoert. Daer om seit sinte Augustijn: ‘En houde dat niet voer¹⁾ grote dingen, die goeden die god so wel sendet den quaden als den gueden; daer om gheeft hij se den quaden, om datse die guede sal leren versmaden’; want hi wil segghen, datmense niet en sal houden voer grote dingen, als sinte Augustijn seit. ‘Altstu dan gode bidste’, seit sinte Ambrosius, ‘eysche grote dingen, dat sijn die ewelike duyeren, ende niet verganclike dinghen, want sulc ghebedt en coemt niet voer god’. Hier om leert ons onse guede meester wijselic te bidden ende formeert onse ghebet, als hij seit: ‘Ist dat ghi bidt minen vader enich dinc in minen name, hi salt u gheven’. Die bidt inden name ons heren Ihesu Cristi, die om salicheit sijnre sielen bidt. Ende wat dinghen wij bidden sullen, toent hi inder ewangeliën, als hi seit: ‘Soect eerste dat rike goods ende sijn rechtvaerdicheit ende alle ander dinghen

+ 168r

1) D. woer.

484.aant.

suldi hebben overvloedich’. - Men pleecht te segghen: totten meesten oerbaer salmen altoes lopen. Wi hebben ghetoont van tween⁺ dingen, vanden || lichaemliken guede ende vanden geesteliken, ende daer om sullen wi eerst ende principalic bidden om dat gheestelike guet, ende god sal ons te voren gheven die ander gueden, dat sijn die lichaemlike gueden. Wij sullen van die ander niet maken die principaelste, als die ghierighe doen, die anders geen leven en soken dan dit, dat hem ontgaen sal, weder si willen of niet, mer dat rike²⁾ goods ende sine rechtvaerdicheit, dat is: doet guede wercken, bi welken men mach comen totten conincrike sonder eynde. Ende die dus doet, god geeft hem tijtelic goet overvloedich. Want hi geeft hem na sijnre gewoenten genoech, als die scrift seit. Mer die gierige der werlt, hoe si meer hebben, hoe hem meer breect. So wie meest gesins heeft, dien gebrect meest spisen, ende wie meest paerden heeft, gebreect meest paedzen. Sinte Iheronimus seit: ‘Wie tguet

+ 168v

2) D. ricke.

[p. 447]

heeft, ontbreect dat hi heeft ende dat hi niet en heeft’. Nu pine di dan te bidden ende te eyschen wijselic, naerstelic ende volherdelic, ende hi sal di gheven al dat di noot is tot salicheit dijnre zielen.

485.

Dat derde dat inden gebede wesen sal, is ynnicheit des herten, dats dat herte tot gode te hebben sonder anders yet te denken, daer onse here of seit: ‘Altstu bidden sultste, inganc in dijn slaepcamer’, dats in dijnre herten, ‘ende sluut die dore nae di’, dat is: set uut dij alle ghedachten vleyschelic, vuyl ende wereltlic, ende aldus bidde dinen vader vanden hemel in rusten. Sinte Cyprianus seit, dat hem⁺ een || sal ofscheiden van allen ghedachten vleysschelic ende wereltlic, die gode bidden wil. Waentstu dat dij god hoort, altstu di selven niet en hoertste? Ysidorus seit: ‘So bidden wi waerachtelic, als wi anders sins niet en dencken’, ende sinte Augustijn seit: ‘Wat baet datmen veel die lippen roert, als dat hert stom is?’ Sulc onderscheit als is tusschen dat caf ende dat coren ende tusschen de semelen ende die blomen ende tusschen dat vel ende die beest, sulc onderscheit is tusschen dat lesen ende tbidden ende die devocie des herten.

+ 169r

486.aant.

God en is gheen hert noch hinde met blade te voeden. Want god vermaledide den boom, die niet dan bladen en droech; also dat ghebet, dat is in bladen der woerden sonder devocie des herten, en behaecht gode niet, mer hi keerter sijn oer of ende hoerts niet, want hij en verstaet sulcke sprake niet. Wie god bidt sonder ynnichheit, spreect tot god tsamen rabbelende, recht als die ghene die daer half duutsch spreect ende half walsch, want hi spreket¹⁾ tot gode mitten monde, mer therte spreect al ander tael alst elwaer denct. Die aldus bidden, schinen god te bespotten, recht als die ghene, die met een sot spotten of folen wil, roert sijn lippen of hij sprake, mer hij en seit niet. Tot dustanich volc maect god sijn oren doof. Mer dat ghebet datter coemt uten gronde des herten, dat hoert god, als hij seit inder ewangeliën: ‘God is een geest, ende daer⁺ om, die van god ghehoert wil wesen, || moet bidden inder gheest ende inder waerheit’. David leert ons bidden devotelic inden souter daer hij seit: ‘Mijn ghebet si op gherecht voer gode als wyeroeck’. Dat wyeroec, alst opten vyer is, soe ruyctet seer wel; also is dat ghebet, alst comt uut vyeriger herten, dat ruyct wel voer gode.

1) D. sprekect.

+ 169v

487.aant.

Anders en coemtet niet voer hem, ten si dattet coemt recht als een bode, die gheen brief en heeft noch kennisse, die en gaet niet lichteliken totten coninc. Ghebet sonder ynnicheit is die bode sonder brieven. Wie sulcken bode te hove sendt, dats qualic sijn dinc. Want alsmen ghemeenlic pleech te segghen: ‘Die enen dwaes uut sent, die verwacht enen dwaes’. Die dan waerachteliken gode bidden wil, sal ropen ghenade vanden gronde sijns herten, als David dede, seggende:

[p. 448]

‘Here, hore mijn stemme, want ic rope uten gronde mijns herten’. Die vuericheit vander minnen is dat ropen des herten. Sinte Augustijn¹⁾ seit: ‘Dustanighen stemmen ende ropen behaecht hem wel ende hij en wort van dustanighen horen niet balhorig’. Sinte Gregorius seit: ‘Waerachtelic gode te bidden ende te minnen, suchtende, mit beweghinghe ende berouwe des herten uutstorten tot gode is guet; niet mit menichfoudicheit der woerden’. Dit ropen veriaecht die moerdenaren, dat sijn die duvelen die ons beroven willen. Daer om sullen wij dicwijlen ropen tot gode om ghenade, dat hi ons beware van

1) D. Angustijn.

488.aant.

⁺desen moerdenaren. Aldus souden || wi stadelic ropen tot god ieghens dat vyer der begheerlicheit ende der oncuysheit, dat hi ons gheve water der minnen om te blusschen dit vyer, dattet onse herten niet en berne. Alsoe souden wij oec ropen ieghens die vloeden der quader ghedachten, die dicwijl vloeyen over therte dattet herte niet en verdrenct bi consent. Dus riep David inden souter ende seide: ‘Here, bescermt mi vanden anxt der wateren die inghegaen sijn in mijn herte!’ Ende doe die discipulen ons heren saghen die onstuyricheit der zee, riepen si: ‘Here, helpt ons, want wi verderven!’ - Om dese drie dingen voerscreven salmen dicke ropen tot gode, dat hij ons bescerme van desen drien periculen: vanden rovers der hellen, van dat vyer der begheerlicheit ende vanden vloeden der quader gedachten ende der becoringhen.

+ 170r

489.aant.

In allen tiden ende in allen steden machmen god bidden, mer sonderlinghe salmen ynnichliker bidden inder kerken op sonnendaghe ende in hoechtiden, die gheset sijn om gode te bidden ende te loven. Ende daer om rustmen dan van uutwendigen werck om te bet an te dencken om god ende om gheestelike dinghen. God gheboet so sterckeliken inder ouder wet den sabboth te vieren, dat hi enen mensch dede steenen voer dat volc om dat hi opten saterdach een luttel houts gegaert hadde; wat sal hi dan den ghenen doen, die des sonnendaghes grote sonden doen ende op die hoechtiden,⁺ die haren tijt overbrenghen in ydelheden ende dwaesheden ende || argher doen in hoechtiden dan in anderen daghen? Sij sullen voerwaer meer ghepijnt worden hier namaels, dan die ioden die haren saboth braken, want die sonnendach is veel waerdigher dan

+ 170v

490.aant.

die sabboth. Also mede die hoechtiden, die ghesticht sijn inder heiligher kercken om gode te bidden ende te loven ende te dancken. Als die heilighe kerke ghehoechnisse heeft in den hemel hoechtiden²⁾, als: Kerstdach, hoe hi gheboren wort vander reynre maghet Mariën; te Paesschen, hoe hi verres vander doot; Asscencioens dach, hoe hi opclom ten hemel; te Pijnxter, hoe hij den apostelen den heilighen gheest sende - des ghelijc sijn ghesticht die hoechtiden der heilighen,

2) Zie aant.

[p. 449]

om gode te loven ende sinen heilighen vanden miraculen die hi doer hem gedaen heeft, om onse ghelove te stercken. Aldus sullen wi die hoechtiden der heilighen vyieren en bidden hem, dat sij ons helpen voer onsen here, diese soe seer eert inden hemel ende inder aerden. Dus sondicht hi seer, die die hoechtiden niet en viert, want hi breect

491.aant.

tghebot goods ende der heiliger kercken. Mer sommighe luden mochten segghen: ‘Men en mach altoes in die kerke niet wesen om god te bidden. Wat quaet ist, dat ic wat gae spelen ende mi vermake? Als ic gae wanderen ende spelen, soe en denc ic gheen quaet’. Ic antwoerde: ‘Alle den tijt die du besteedste in spelen, in ydelheden⁺ ende in onleden, die niet tot god ghescict en is, verliestu ende || sultstu houden verloren’, seit een heilich man. Dats te segghen: altstu niet en dencste dan om ydelheden ende niet om dingen die geschict sijn tot gode in menigher maten. Ende voerwaer, hi verliest grote dinghen, seit Seneca, die sinen tijt verliest: hi verliest dat guet, dat hi op die tijt ghedaen soude hebben ende hi verliest so veel tijts, als hi overbrenct in spelen ende in ydelheit. Ende ten is sonder sonde niet, den tijt toe te brengen in quader ghewoenten, want god sallen di eysschen inden dage des oerdels, seit sinte Ancelmus. Daer om soude een den tijt wel bestaden, want die tijt is cort, seit die scrift, ende nyemant en weet, hoe langhe hi leven sal ende hoe hij sterven sal. Die hem dan wil wachten van dinghen die gode mishaghen ende sinen heilighen, bestede sinen tijt wel in gode te beden, hem te loven ende te dancken van sinen guede ende hore die sermoenen ende wese onledich in goeden wercken.

+ 171r

492.aant.

Wat men inder kercken doen sal¹⁾.

Als een dan is inder kercken, sal hi hem hebben seer eerbaerliken ende bewisen eer ende reverencie gode ende den heiligen. Want die stede is heilich ende ghesticht om gode te bidden, niet om te ghecken om om te lachen, noch om die clappaedse te houden. Ende daer om seit onse here Ihesus Cristus: ‘Mijn huus is een bedehuys, ende daer en salmen anders niet doen, dan daer om dattet ghesticht is’. Sinte Augustijn⁺ seit: ‘Die voer den coninc comen sal inder camer om enich dinc || te vercrighen, die wacht hem te seggen enich dinc dat den coninc mishaecht. So soude hem wachten die gene die coemt inder kerken, dats die camer, te doen ende te segghen voer god ende voer sinen engelen dinghen die hem mishaghen’. God en wil niet datmen van sinen huse make marct of halle, want hi uutiaechde diegene die cochten ende vercochten uten tempel, om dat hi niet en wil datmen enige martinge daer in doet, mer alle guet. Daer soude een wederropen sijn herte tot hem selven ende settent buten alle wereltlike

1) In D. rood onderstreept.

+ 171v

[p. 450]

sorchvoudicheit ende van allen quaden gedachten ende dencken om sinen scepper ende om dat guet, dat hem god ghedaen heeft ende noch daghelix doet, ende overdencken sijn sonden ende sine ghebreken, ende veroetmoedighen hem voer god, ende bidden hem ghenade, te wachten van sonden ende voertganc in gueden leven tot inden

493.aant.

eynde. Daer in souden die grote heren ende vrouwen vergheten haer ydel glorie, haer macht ende moghentheit, ende dencken, dat sij daer sijn voer haren rechter, die hem reden eysschen sal van al dat guet, dat hi hem ghedaen heeft, hoe sij dat ghebruyct hebben, ende sal hem lonen na haren verdienten. Aldus souden sij hem daer veroetmoedighen ende niet verheffen van haerre macht of hoecheit noch van haren sconen cledinghen, naden exempel coninc Davidts, die vergat sine waerdicheit, doe hij gode badt, ende hem selven versmade,⁺ doe hij seide: || ‘Ic bin een worm ende gheen mensche’. Aldus aendocht hi sine cleinheit, sijn armoede ende sijn snootheit. Want als die worm is een cleyn vuyl dinc ende groeyt naect uter aerden, alsoe is die mensche van hem selven een snode vuyl dinc ende arm. Als hi ingaet inden slijc deser werelt en brenct hi niet ende niet en sal hi van daen dragen; naect comt hi daer in, naect

+ 172r

494.aant.

sal hi daer uut sceiden. Sinte Baernaert seit: ‘Wat is die mensche dan vuyl saet, een sac vol drecxs, een spise der wormen? Hi heeft een seer vuyl saet in sijnre ontfanghenis, een sac vol misschen in sinen leven¹⁾, een spise der wormen in sijn doot’. Des gelijcx die grote vrouwen, die comen toe ghemaect mit goude ende silver ende costelike gesteente ende cledinge. Voer god souden si exempel nemen²⁾ an die coninghinne Hester, die ofleide alle costelicheit van cledinghe ende cyerheit, doe si god bidden woude. Sij veroetmoedichde haer ende bekende haer snootheit voer gode ende seide: ‘Here, ghi weet dat ic ghehaet hebbe dat teiken der hoverdiën ende der gloriën vanden iuwelen die ic op mijn hooft draghe, ende ic hebs groot verdriet, dat ic aldus toegemaect ben om den dwasen te behaghen’. God en acht dese cierheit inder kerken niet, mer dat oetmoedighe herte ende

1) D. misschen een spise.

2) D. armen.

495.aant.

een reyne consciencie. Sinte Pauwels leert den vrouwen, hoe sij hem chyeren sullen als sij comen om gode te bidden, ende seit, dat sij eerbaer habijt sullen hebben sonder overtallicheit, na dien dattie persoen⁺ || is. Want dat te veel is inden enen persone, dat en is niet te veel inden anderen, ende dat overtallich is in eens poerters wijf, dat en is niet te veel in een vrouwe. Hi leert oec hoe datsi van simpelen ghesichte wesen sullen, niet mit glinsterenden³⁾ voerhoefden, als die ghemeen wijven, die mit uutgherecten halse gaen, als een hert inden velde, ende sien overdwers als een wilt paert. Voert en sal si niet curioes wesen van thoeft, te cyeren mit goude, mit silver of mit

+ 172v

3) D. glinsteren.

[p. 451]

dierbaer ghesteente, ende hij wil dat sij inder kerken thoeft ghedect hebben, op datter nyemant bi onghesticht en si ende op datsi gheen zake en gheven te dencken quaet den ghenen diese sien; mer si sullen wesen gheciert als guede vrouwen die die duecht haerre herten tonen mit gueden werken. Sinte Ambrosius seit: ‘Die ghehoert wil wesen in sinen ghebede, sal van hem doen alle teyken der hoverdiën ende sal hem nederbughen tot god mit oetmoedigher herten om god te neyghen tot ghenaden’ ende: ‘Mit hovaerdich habijt en verkrijchtmen niet voer gode ende gheeft een saeck, quaet te oerdelen op dien diet draecht’.

496.aant.

Nu heb ic di bewijst drie dinghen die inden ghebede wesen sullen: ghelove, hope ende devocie; mer op dat dat ghebet volcomelic ontfanclic sij gode ende gehoert, soe moeter dat vierde toe wesen, opdattet hebbe twee vloghelen, diet voer gode draghen.

⁺Dese twee sijn vasten¹⁾ ende aelmissen te geven²⁾, anders || en mach dat ghebet niet vlieghen voer gode. Want, als sinte Ambrosius seit: ‘Dat guede leven doet dat ghebet vlieghen voer gode, mer die sonde hindertet ende trectet achterwaert’. In tween manieren wort dat gebet belet, als Ysidorus seit: als een niet en denckt om guet te doen, of als een niet en vergheeft dat hem misdaen is. Also langhe als dat yser in die wonde is, so en baet gheen medecijn. Alsoe en doet dat ghebet gheen oerbaer den ghenen diet doet, also langhe als die quaetheit inder herten is. Daer om seit die propheet: ‘Laet ons opheffen onse herten ende onse handen tot gode’. Dat doet die gene, die sijn gebet op heft tot gode mit gueden werken; ende die apostel

+ 173r

1) D. vastan.

2) D. geve.

497.aant.

leert datmen heffe puyre handen tot gode inden gebede. Die puyre handen zijn guede wercken, die ghedaen sijn in reynre conscienciën, want god en hoert niet dat ghebet der sondiger ende vuylre conscienciën, als die prophete seit: ‘Als ghij vermenichfoudicht uwe ghebeden, soe en sal icse niet horen, want uwe handen sijn bloedich’. Die sijn haer handen bloedich³⁾, die haren armen ondersaten dat hoer ontnemen. Sij hebben die handen vol bloets der armer, want sij nemen hem haer leven ende haer onderstant overmidts haerre ghiericheit ende doen daer grote overtallicheit mede ende eten die bloedighe morselen, mer sij sullen hier nae maels hier of betalen soe⁺ herden ghelach! Want god sal eysschen dat bloet der ar-||mer van haren handen. Si moetent wedergheven of hanghen! Dese en sijns dan niet waerdich, datse god hore; daer om, die van god ghehoert wil wesen, en come niet mit getoghen zwaerde, noch mit bloedighen, noch mit ydelen handen, dats in wille te sondighen, noch besmet in onsuverheden, noch ydel van gueden werken. Onse here seit inder ewangeliën: ‘Du en sultste niet voertgaen voer mi in ydelen handen’.

3) D. boedich.

+ 173v

[p. 452]

Die coemt voer gode mit ydelen handen, die hem soect sonder guede werken. Voer dese sluut hi die poorte: daer hebben wij of inder ewangeliën, dat die poorte ghesloten was voerden vijf dwasen maechden, die haer lampen ydel waren, ende hem was gheseit: ‘Ic en kenne u niet’. Want god betrouwet den ghenen die hem trouwelic dienen, ende die haer lampen vol olye hebben, als die wise maechden, dats die haer herten vol goedertierenheden hebben ende bewisen dat mitten werken; dat volc hoert hij ende doet hem die dore op.

498.aant.

Nu seg ic, dat tghebet dat onderscoort wort mit vier pijlres als voerscreven is, is seer crachtich voer gode¹⁾. Want het vercrijcht al dat noet is den lichame ende der zielen, als die scrift seit, van welken sinte Iacob seit, dattet ghebet der gueder menschen zeer waert is. Want dat ghebet, dat van ghelove coemt, doecht ghesont te maken die ziken, ende is een in sonden, si sullen hem vergeven worden. Die scrift seit dat Moyses verwan Amelech ende al sijn heer, niet mit stride, mer⁺ mit sinen ghebede. || Want, als een heilich seit, veel meer mach een heylich mensch mit bidden, dan veel dusent sondaren mit vechten. Tghebet der goeder menschen draecht²⁾ den hemel; hoe en soudt dan niet verwinnen die vianden inder aerden? Een guet leven vercrijcht meer in een ure, dan dusent ridders vercrigen souden mitten wapen.

1) D. dat tgebet onderscoort wort mit vier pijlres als voerscreven is ende crachtich voer gode.

+ 174r

2) Zie aant.

499.aant.

Daer om ist nut te vercrighen dat ghebet der gueder menschen ende sonderlinghe mannen van religiën, die vergadert sijn om gode te dienen. Deser³⁾ menschen ghebet is crachtich voer gode nader scrift. Ende dat ghebet veelre menschen en mach niet onghehoert bliven. Die ghebeden van conventen sijn eer ghehoert vanden abt, dan van énen monick. Also hoert god eer die ghene die hem tsamen diemen, als onse here int ewangelium seit: ‘Ist dat iuwer stemmen accorderen in mi, wat gij biddet minen Vader, dat sal hi iu doen’.

Nu heb ic u geseit die seven graden, daer bi opclimt ende wasset ende voertgaet die boem der reynicheit. Nu wil ic u segghen die telghen van desen boem naden seven⁴⁾ staten der menschen, die in die werelt sijn.

3) D. dese.

4) D. selven.

500.aant.

Van maechden die huyliken willen.

Die eerste staet is der geenre die geheel sijn van lichaem, die bewaert hebben haer maechdelicheit; nochtan soe en sijn si alzo niet gebonden, si en moghen wel huyliken. In desen staet salmen bewaren reynicheit des herten ende des lichaems, van welker der riker lude kinder guede⁺ bewaerres hebben souden, diese || nauwe hielden ende bewaerden naerstelick van quaden gheselscap, die die kinder seer quaet sijn, ende leren daer quaede spelen, dwase woerden ende aentastinghen, daer si mede comen tot oncuyscheit ende somwijl in sulcker oncuyscheit die ieghens

+ 174v

[p. 453]

natueren is, daer of voerghescreven is inden tractaet¹⁾ vanden sonden; daer om en wil wijs niet weder vertrecken, want ten is geen dinc veel of te spreken. Daer om salmen die kinder castiën ende leren ende nauwe houden, also lange als si ionc sijn, ende leren hem te houden die gheboden, want Salomon seit: ‘Wat tkint leert in sijne ioncheit, dat wilt oec anhouden in sijnre outheit’, ende die wise seit, dattet geen cleyn dinc en is te wennen tot guet of tot quaet inder ioncheit. Wantmen seit gemeenlic: wat forme die scoe neemt int begin, hout si altoes. Dus moet reynicheit hebben een guede waerder, anders soude si verloren bliven.

1) D. inden boeck tractaet.

501.aant.

Dander staet is der gheenre die besmet sijn van lichaem, ende hebben reynicheit verloren, mer sij en sijn niet gehuylicht noch in zulken staet si en mochten huyliken; mer si hebben berou ende zijn gebiecht van haren sonden. In dien staet salmen reynicheit bewaren. Die in desen staet is, sal hebben een vast opset ende wille nemmermeer te vallen in sonden des vleysches ende sal hem bewaren na sijnre macht, behalven dat hi huweliken mach als hi wil. Die in desen staet sijn reynicheit bewaren wil, moet vasten ende castiën⁺ sijn vleysch mit scerpe penitencie. Dits die ander telch || an desen boom.

+ 175r

502.aant.

Vander echten.

Die derde staet is der gheenre, die in echt ghebonden sijn. In desen staet selmen reynicheit bewaren, behoudelic dat werc der echtscap. Si souden haer lichaem bewaren reynlic, trouwelic, sonder onrecht te doen die een den anderen. Ende dit eysschet die oerde der echtscap, dat sij sijn één lichaem, als die scrift seit; daer om sal die een den anderen minnen als hem selven. Want recht als sij sijn één lichaem, so sullen sij één hert wesen mit ghetrouder lieften ende en sullen hem niet delen van herten noch van lichaem, al haer leven lanc. Dus sullen si haer herte ende lichaem reyn houden, behoudelic dat werc der echtscap. Daer om seit sinte Pauwels, dat die wiven sullen minnen haren man ende eren ende sullen wesen reyn ende sober, want te veel eten ende drincken ontsteken dat vyer der oncuysheit. Des gelijcx sullen hem die mannen bewaren reynlic, niet over te gaen tot anderen wiven dan totten haren.

503.aant.

Echtscap is een staet, diemen sculdich is seer reynlic te bewaren om veel reden, want het is een staet van groter waerden, want god heeften ghesticht inden aerdschen paradijs inden staet der onnoselheit, eer die mensche ye sondichde. Daer om salmen heilichlic bewaren, om datten god gesticht heeft. - Voert ist een staet van groten waerden, want god woude gheboren worden van enen gheechten wijve, dats vander reynre maghet Mariën, ende die maghet

[p. 454]

⁺Maria was die mantel, onder welke die gods || sone ontfanghen woude worden. Onder desen mantel wort verborgen den duvel die heimeliken raet onser verlossinghe; hier om salment reynlic bewaren. - Voert salment reynlic bewaren om die heylicheit, want het is een vanden seven sacramenten der heiligher kerken ende beduyt die vereninghe tusschen Ihesu Cristo ende der heiligher kerken ende tusschen god ende der zielen.

+ 175v

504.aant.

Dese staet is so heilich ende so eerlic, dattet werck dat buten echte is dootsonde is, ende in echtscap sonder sonde; ymmer het mach wesen verdienstich totten ewighen leven, ende dat in drien manyeren. - Die eerste is, als ment doet uut rechter meninge vrucht te crigen, gode te dienen; ende hier om was echtscap eerst gesticht. - Die ander is, als die een den anderen zijn sculdt betaelt, alsment eysschet. Hier toe vermaent ons rechtvaerdicheit, alsmen een yghelic sijn recht gheeft, alsment eysschet mit woerde of mit teyken, als die vrouwen die scamel sijn te eyschen sulcke dinghen. Die den anderen weyghert diet eyscht, die sondicht, want hi doet hem onrecht vanden sinen. Want die een heeft recht tot des anderen lichaems. Alst een doet in dustanigher manyeren, soe ist verdienstich voer gode, want rechtvaerdicheit vermaenten daer toe, niet¹⁾ die wellust. - Die derde is, als die man eyscht van sinen wive van dien werck om haer te bewaren van sonden, sonderlinge als hi siet datsi⁺ scamel is in sulc dinc te eyschen ende ducht dat si in souden || vallen mocht, voerquame hijts niet. Die aldus malkander haren scult betalen, die en misdoen niet voer god, want guedertierenheit verwectse daer toe.

1) D. niet mit die wellust.

+ 176r

505.aant.

Mer in anderen manyeren machmen wel sondighen mit werck des huylicx, daghelix of dotelix, sonderlinge in drien manyeren. - Die eerste is, alsmen beddescult eyschet alleen om ghenoechten. In deser maten machmen sondighen daghelix ende dootlix. Daghelix, als die genoecht niet boven en gaet die terminen der echtscap, dats als die ghenoechte onderdanich is der reden, dat is dat hijs niet doen en woude dan mit sinen geëchten wijve. Mer als die ghenoechte ende wellust soe groot is mit sinen wive, dat die reden soe verblint is, dat hijt nochtan doen soude, al en waert sijn wijf niet, soe ist dootsonde; want sulke wellust overgaet die settinghe ende die termijn der echtscap. Ende hier om wort god dicwijl toornich op dustanich volc ende geeft grote macht den duvel van haren werk, als hi dede van Sara, Raguels dochter, die namaels ionge Thobias wijf was, ende hadde seven mannen gehadt, die alle vermoert waren vanden duvel opten eersten nacht als si tsamen wouden wesen. Die engel seide tot Thobias, dat hise tot enen wive hebben soude, ende seide hem, in wat lude die duvel macht heeft: dats in-

[p. 455]

den genen, die god also setten uut haerre herten, dat sij niet en dencken dan haer wellust te voldoen, als een paert ende een mule.⁺ Daer om ontrect || hem onse here god dicwijl haer vruchte, dat si geen kinder en winnen. Noch moghen si dootlic sondighen in anderen manyeren, dats als die een den anderen toe trect ieghens die natuer ende anders dan die natuer eysschet of die wet der echtscap; die sondighen swaerliker dan die ander voerscreven. Mer die in die echtscap die vrese goods bewaren, reynlic ende tamelic, die behaghen

+ 176v

506.aant.

gode. - Die ander manier dootlic te sondighen in echtscap is als een man gaet tot sinen wijve in onbehoerliken tiden, dat is: als sij leit in kinder bedde of in ander ghebrekelike siecten; ende die sijn wijf niet en spaert als si in die stonde is, ende hijt weet, die sondicht zwaerliken. Daer om verbiedt god, dat nyemant gheselscap en sal hebben mit sinen wive in dien staet, om ghebrec der vruchten, want, als sinte Iheronimus seit, in dien staet sijn ontfangen die mismaecte, blinde, crepelen ende dwasen. Ende dat wijf ist sculdich haren man te segghen als sij is in dien staet. Des ghelijcx salmen ophouden van dien werc in heilighen tiden, als in groten hoechtiden, om te bet gode aen te dencken ende te beden. In dien tiden der vastijnghen der heiliger kercken sal men ophouden van sulc werc te doen; niet wantet sonde is dan te doen; men macht in sulker meninge wel doen; mer men salt som tijt ophouden van datmen sonder sonde doen⁺ mach, om bet te vercrighen van gode datmen bidden wil, als sinte

+ 177r

507.aant.

Augustijn seit. || Voert alst twijf in die kraem leidt, of als si na bi is tkint te crighen, sal die man ophouden van dat werck der echtscap, om tghebrec datter of comen mocht. Men vindt inden boke vander natueren der dieren, dat die eenhoren niet menghen en wil mit sijnre gade, als si ontfanghen heeft. Die mensche soude mit recht bet ghetempert wesen dan een beest. Hier om soudmen in dien tiden ophouden. Ic en segge niet dattet sonde is, dat werc der echtscap te doen in sulcken tiden om guede saken ende in gueden opset daer god die rechter of is. - Die derde manyer dat een swaerlic sondicht mijt sinen wive is in heilighen steden. Want in goods husen die ghewiet sijn om gode te dienen, daer en moetmen sulc werc niet doen omder eerbaerheit der steden; ende die dit also doet, die sondicht dootlike, want het mach sonde wesen in die een stede, dat gheen en is in die ander.

508.aant.

Vanden weduwen.

Die vierde staet is vanden ghenen die inder echt gheweest hebben, mer die doot heeftse van malcander ghesceiden. Ende die te live ghebleven is, soude hem bewaren in reynicheit alsoe langhe als hij inden staet der weduwiscap is. Dits een staet die sinte Pauwels seit ende seer prijst totten weduwen: dat sij hem in sulcken staet houden sullen, ist dattet hem ghenoecht; ende en ghenoechtet

[p. 456]

hem niet, dat sij huyliken, want sekere is te huweliken dan te bernen.⁺ Die bernt hem || die tot sonden consenteert¹⁾, want hi set sijn herte overmids wille ende begheerte int vyer der oncuysheit, ende het waer beter te huweliken dan aldus te bernen. Dats te verstaen vanden genen die sijn inden staet der simpelre weduwiscap, niet den ghenen die gebonden²⁾ sijn in sulcken staet bij beloften, dat si niet huyliken en moghen sonder dootsonde nader beloften. Nochtan in simpele loften, dat is als si gescien sonder solempniteit, al doet hi dootsonde, die daer en boven huylict, mach nochtan in der echt bliven, op dat anders geen hinder en is, mer hi sal penitencie doen vander gebroken loften. Mer als die loft ghesolempniseert is bi hande der prelaten, of mit beliinghe der religiën, of bi enighe oerde, die een ontfanghen heeft, als dyaken, subdyaken of priester, dan is die echtscap niet, mer men moetse sceiden die aldus vergadert³⁾ sijn, want si inden staet niet behouden en moghen wesen. Totten staet der weduwiscap sal ons verwecken dat exempel der tortelduven. Want als dese haren gade verloren heeft, so en versellet si mit genen anderen, mer altoes blijft sij eenlic ende scuwet dat gheselscap der ander duven.

+ 177v

1) D. cosenteert.

2) D. geboden.

3) D. vedgadert.

509.aant.

Drie dinghen horen toe den ghenen die in weduwiscap sijn. Dat eerste is haer te verbergen ende heymelic te bliven in haren huyse, niet te volghen uutwendighe gheselscap. Exempel hebben wij van Iudith,⁺ die was een weduwy ende was schoon: || dese hilt haer in haerre cameren besloten mitten maechden. Daerom berispt sinte Pauwels die ionghe weduwen, die ledich ende curioes waren te gaen ende te comen tot spelen ende tot veel sprekens. Mer si souden wesen besloten in haren husen ende aendencken guede wercken te doen, als sinte Pauwels seit. - Die ander is gode te bidden ende gaern inder kerken te wesen in ynnichheit ende in tranen, alsmen seit in sinte Lucas ewangelie, dat die guede weduwe Anna haer oefende inden tempel ende diende gode

+ 178r

510.aant.

dach ende nacht in ghebeden ende in tranen. - Dat derde is scerpheit van spisen. Want, als sinte Pauwels seit, die weduwe die in weelden is ende in wellust, die is doot overmids sonden. Want als sinte Baernaert seit: ‘Reynicheit vergaet inden weelden, recht als die ghene vergaet inden water, dier so langhe onder is dat hi die siel verliest’, dats die gracie des heilighen gheests, daer die siel bi leeft in gode. Tot desen staet behoert oec oetmoedich habijt der weduwiscap, simpel ende oetmoedich, niet hovaerdich of curioes. Men leest van Iudith inder bijblen, dat sij ofleide haer scone cledinghe ende costelike chierheit, doe haer man doot was, ende nam an habijt der weduwiscap simpel ende oetmoedich, dat meer was een teiken der screyinghe ende des drucks, dan der bliscap of ydelre gloriën. Ende want sij minde reynicheit ende hadze bewaert al haer

[p. 457]

⁺leven, toech si an een haren cleet ende vastede || alle daghe sonder die hoechtiden. Nochtan was si schoon, rijc ende wijs, mer guetheit des herten ende reynicheit dedet haer doen. Aldus soude hi leven, die reynicheit bewaren woude in desen staet. Ende dit is die vierde telge van desen boem.

+ 178v

511.aant.

Vanden maechden.

Die vijfte telghe van desen boem is maghedom, dats die vijfte staet der gheenre dien bewaren ende hebben altoes bewaert ende opgeset te bewaren al haer leven ghehelic haers lichaems om gods willen. Desen staet is seer te loven om sijnre waerdicheit, om sijnre goetheit ende om sijnre schoonheit. Om sijnre scoonheit, want hi maect dien wel bewaren ghelijc den engelen des hemels, als die heilighen segghen. Mer so veel meer hebben die maechden, want die enghelen leven sonder vleysche¹⁾ mer die maechden verwinnen haer vleysch. Ende het is groot wonder, datsi bewaren so crancken casteel, dat is haer lichaem, ieghen so stercken aenvechter als die duvel is, die altoes pijnt te nemen ende te beroven den scat der reynicheit. Van deser scat seit onse here inder ewangeliën: ‘Dat rijc der hemelen is ghelijc enen scat verborghen in den acker’. Die scat, verborgen inden acker, is die maechdelicheit, verborghen inden lichaem, dats recht als een acker diemen sayen sal overmids penitencie ende arbeit goeder wercken. Dese scat is ghelijc den rike der hemelen. Want dat leven der maechden is ghelijct bi dat leven⁺ der engelen, dat || is, bi dat leven der saligher geesten, daer onse here of seit inder ewangeliën: ‘Inder verrisenis en sal gheen echt wesen als is hier, mer si sullen wesen als enghelen inden hemel’. -

1) D. vlysche.

+ 179r

512.aant.

Voert is dese staet seer te prise om sine schoonheit, want het is die schoonste staet, die inder werelt is, daer Salomon of seit inden boke der wijsheit: ‘O, hoe schoen is maechdelicheit mitter claerheit ghemenghet!’ Si maect alte groten claerheit mitter reynicheit. Want dan is scoen maechdelicheit ende reynicheit, als sij is claer mit reynen leven. Recht als die claerheit maect scoen den dach, alsoe maect die claerheit des gueden levens scoen ende claer die maechdelicheit. Sinte Iheronimus seit: ‘Alte seer scoen ende claer is die maechdelicheit boven anderen duechden, als sij is sonder smet ende vuylheit der sonden. Want wie gheheel van lichaem is ende besmet van herten, is ghelijc een wit gracht, dat scoen is van buten ende binnen ist vol

513.aant.

stancs ende verrotheden’. Die maechdelicheit is die witten rock, daer die vlec veel leliker in is, dan in enen anderen rock. Desen rock soudemen bewaren van drien dinghen: van slijc, van bloet ende van vyer. Dese drie besmetten zeer desen witten rock. Die vlecke des slijcs

[p. 458]

is begeerlicheit der werelt, die niet wesen en soude in dat herte, die god behaghen wil inden maechdeliken staet, want niemant en mach gode behaghen ende sinen viant, seit sinte Gregorius. Ende die ghene⁺ bewijstet, dat | hi goods vrient niet en is, die die werelt behaghen wil, want si is die viant goods. Sinte Pauwels seit: ‘Woude ic behagen den volke der werelt, ic en waer Cristus knecht niet’. Die de werelt behaghen wil, dat is een teiken dat sijn herte niet alleen en is mit gode, ende die oec grote vercyeringe begeren ende curiose ommehanginge omtrent¹⁾ den lichaem, want nyemant en soude soken scone costelike cleder, woude hi niet ghesien wesen vanden menschen. Want wie seer begheert die scoenheit van buten, verliest die scoenheit

+ 179v

1) D. ōtrent.

514.aant.

van binnen, daermen gode mede behaecht. Sinte Baernaert seit vanden ghenen die begeren costeliken clederen om de werelt te behagen ende om te tonen haer cyerheit ‘die dochteren van Babiloniën’, dats der confusiën, want haer glorie sal hem verkeren in confuse ende tot ewighen scanden, ist dat si hem niet en wachten. Si cleden hem, seit hij, mit purpur ende mit sconen costeliken clederen, ende onder die scone cleder is dicwijl die consciencie naect ende arm. Si blincken van buten van dyerbaren ghesteente, van goude ende van silver, mer sij sijn binnen lelic ende vuyl voer gode mit quaden zeden’. Sinte Baernaert seit vanden genen die hem dus toemaken, meer dan haer staet eysschet: ‘Al die glorie der dochter des conincx der gloriën, als David seit, is van binnen in die heilighe consciencie ende in schoonre duecht, daer gheen begheerte en is dan

515.aant.

gode te behagen’. Aldus besmet die vlecke des slics. Aldus soude⁺ oec hem een || hoeden voer die vlecke des bloets, dat is van ghedachten ende van begheerten des vleyssches, daer sinte Iheronimus of seit, dat sulcke maechdelicheit is offerhande Ihesu Cristi, die niet besmet en is inder herten mit quaden ghedachten, noch inden vleysche van leckernyën. Want niet en doecht reynicheit des lichaems, als dat herte verderft is, recht als die vrucht niet guet en is, als is si schoen van buten, als si verrot of verwormt is van binnen. - Voert sal hem een bewaren in desen staet vanden smette die vanden vyer comt. Dat vyer verbrant ende versenget dicwijl den witten rock der maechdom. Dats in te horen die woerden die trecken mogen tot sonden. Want als sinte Pauwels seit: ‘Quade woerden verderven guede seden’. Seneca seit: ‘Wacht di van woerden die niet eerbaer en sijn’. Die dat niet en doet wort stout ende onscamel ende valt in sonden. Die dan bewaren wil den rock der maechdelicheit, moet hem hoeden sulcke woerde te horen ofte spreken, dien senghen of verbernen moghen.

+ 180r

516.aant.

Die macke katte senget haer dicke ende die wilde katte niet. Maechdelicheit is onder ander doechden ghelijct der lelie, dat een scoen

[p. 459]

witte bloem is, als onse here seit doer Salomon: ‘Mijn vriendinne is ghelijc der lelie onder doornen’. Die vriendinne, dat is die maecht. Overmids maechdelicheit vercrijchtmen alre meest die minne goods. Daer om was sinte Ian, die maecht was onder den anderen apostelen,⁺ heymelixte onsen here, ende || onse here bewijsde hem die meeste teiken der dienstachticheit alst schijnt inder ewangeliën, ende hij heete die discipel die god minde; niet, hi en minde oec die ander, mer desen alre meest om sijnre maechdelicheit. Dese lelie bewaert haer scoenheit onder die doornen der becoringhen. Want dat vleysch is een mishoep, die anders niet en ladet als hi op hem selven is, dan netelen of doornen, dat sijn quade vermaninghen, die dicke prekelen den geest. Mer die lelie der maechdelicheit en heeft gheen noet vanden doornen, als si wel ghewortelt is inder minnen goods, diese van becoringhen bescermt.

+ 180v

517.aant.

Dese blome heeft ses bladen ende drie greynen vergult van binnen. - Teerste blat deser blomen is geheelheit des lichaems, dats dat tlichaem si onbesmet van leckernyën of wellusticheit. Want al waer een maecht vercracht iegen haren wille, si en verloer daer om haer maechdelicheit niet voer gode, als sinte Lucia seide totten tyran: ‘Ontreynstu mi ieghen minen wille, die reynicheit sal mi gedubbelt worden inder gloriën’. - Tander blat is stercheit des herten. Sinte Iheronimus seit: ‘Ten doech niet te hebben maechdelicheit des lichaems, alsmen wille heeft te huyliken’. Hi spreect van den nyewen maechden, die sullen hem bewaren puyr ende reyn. - Terde blat is oetmoedicheit. Want die hovaerdige maecht en behaecht gode niet. Daer van seit sinte Baernaert, dattet is een scoen dinc, als oetmoedicheit ende⁺ maechdelicheit vergaderen, als oetmoedicheit || cyert die reynicheit ende maechdelicheit verscoent oetmoedicheit. Ende ic derf wel segghen, dat Maria sonder oetmoet gode niet en soude behaecht hebben. -

+ 181r

518.aant.

Dat vierde blat is anxt goods, want rechte maechden plaghen te wesen slecht, hoesch, scamel ende vresende. Tis grote reden, want si draghen enen costeliken scat in enen weken vate. Aldus was die maecht Maria altoes verborghen ende hadde anxt, doe haer die enghel openbaerde. Dese anxt goods is tresorier, die den scat der maechdom bewaert, datten die duvel niet en steelt. Si bewaert die poorten des casteels, daer desen scat in besloten is. Dit casteel der maechdelicheit, daer die scat in besloten is, dats therte; die poorten sijn vijf sinnen des lichaems. Dese poorten bewaert die minne ons heren, dat si den viant niet geopent en worden overmids ydele curiosicheit van sien, van horen, van spreken of van gaen in ontameliken steden,

519.aant.

want ydelic horen ende sien is dicke een wech der oncuyscheit. Men leest van Iacobs dochter, doe sij ginc ydelic wanderen om te sien die vrouwen van dien lande, wort si gegrepen ende vercracht van des princen soen van dien lande. Daer om, die maechdom behouden

[p. 460]

wil, die moet seer sijn sinnen oftrecken van ydelen sien, ende dat doetmen mitten anxt goods, als een ontsiet gode te vertoornen. Dits die sin vanden vijf maechden, daer onse here of seit int ewangelio: ‘Dat rike der hemelen is gelijc .X. maechden, daer die .V. wijs waren⁺ ende die ander .V. dwaes’. Dat rike der hemelen || is die heilighe kerke, die hier beneden is. Daer in sijn guede ende quade, wise ende dwase; die vijf wise betekenen die ghene, die haer vijf sinnen wel bewaren, daer voer of gheseit is; die vijf dwase beteikenen die ghene

+ 181v

520.aant.

diese niet en bewaren. - Dat vijfte blat is scerpheit des levens. Want wie sijn maechdom bewaren wil, die moet sijn vleysch vermagheren ende settent onder die voet mit vasten, mit waken ende mit werken. Scerpheit des levens is ghelike enen stercken tuyn om te bewaren dat hof des herten, datter die beesten niet in en comen, dat sijn die stercke vianden, die stelen willen die scat der maechdom. Daerom salmen desen scat wel besluten¹⁾ dat hi niet gestolen en worde noch verloren. Want wiese verliest, en machse niet weder crighen, recht als een lamp die ghebroken wort niet heel weder worden en mach. - Dat seste blat is volherdinge ende vast opset te bewaren, dat een god belooft heeft, daer sinte Augustijn of seit inden boeck der ioncvrouscap ende spreect totten maechden: ‘Volget dat lam, dat is Ihesus Cristus, in bewaringhe vastelic dat gi gode geloeft hebt. Doet hem coenlic al dat gi vermoecht, op dat tguet der maechdelicheit in u niet en vergae. Gi en moget niet also veel doen, dat gise weder crigen moget, ist dat gise verliest’, als wi exempel geseit hebben van der lampen. Ende sinte Baernaert seit: ‘Studeert in volherdinghe, want sij wint alleen die crone der gloriën’.

1) D. beluten.

521.aant.

Dese ses bladen voerseit versconen²⁾ zeer die lelye der || maechdelicheit,⁺ mer si moet binnen drie greynen hebben vergult, die beteykenen drie manyeren van god te minnen. Want maechdelicheit sonder god te minnen, dats recht als een lamp sonder olye. Daer om, want die vijf dwase maechden niet en volleden haer lampen mit deser olie, en ginghen³⁾ si niet mitten brudegom ter brulochten. - Die drie manyeren van god te minnen sijn beteikent biden drie greynen vander lelie, als sinte Augustijn leert: ‘Du sultste god minnen mit al dijnre herten ghehelic sonder dwalinge, mit al dinen wil sonder twivelinge, mit al dijnre memorie sonder vergeten’. In deser maten is dat beelt goods volcomen in ons nae drierhande waerdicheit der zielen, dats verstant, memorie ende wille. Als dese drie wel gescict zijn tot god in die drien, die sinte Augustijn seit, soe sijn die drie greynen der leliën wel vergult vander minnen, die gheeft schoenheit, guetheit ende waertheit allen doechden, want zonder haer en is gheen

2) D. verscone.

+ 182r

3) D. ginhen.

[p. 461]

doecht scoen, noch guet, noch costelic. Vander manier der minnen seit sinte Baernaert aldus: ‘O kersten mensche, leer, hoe du sultste minnen Ihesum Cristum suetelick, wijselick ende ghestadelic. Wiselic, datstu niet bedroghen en wordste mit laeuheit; suetelic, datstu niet vermoyt en sultste wesen in voerspoet; vastelic, datstu niet en wortste verwonnen van ieghenspoet’. Aldus is scone die blome der maechdelicheit,

522.aant.

als sij is alsoe als wij gheseit hebben. || - Ende dit is die⁺ ander reden, waer om die blome der maechdelicheit zeer te loven is, dat is om haer guetheit wille ende profijt. Want maechdelicheit is een groot scat van so groter waerden, datmense niet vol prisen en mach; daer die scrift of seit, dat geen dinc waert en is te gheliken bi een reyn herte. Dats te verstaen, dat maechdelike reynicheit boven allen staten die meeste vrucht brenct. Die in echtscap leven, als si sculdich sijn te doen, brenghen dertichvout vrucht, in weduwyen¹⁾ staet tsestichvout, mer die maechden hebben hondertvout vrucht. Onse here seit inder ewangeliën: ‘Tsaet dat in die guede aerde viel, brocht vrucht, som dertichvout, som tsestichvout ende som hondertvout’. Dat ghetal van .XXX. is van thien ende van drie, want driewerf thien maect dertich, behoert ter echtscap, daermen in bewaert

+ 182v

1) D. werduwyen.

523.aant.

die thien gheboden inden ghelove der drievoudicheit. Tgetal van tsestich is van ses ende van thien, want thien werf ses is tsestich, ende behoert toe den weeduwen staet, want si souden houden die thien gheboden mit den werken der ontfermherticheit, daer of voerscreven is. Mer tgetal van honderden, dat is tmeeste ende volcomenste ende heeft een ronde figuere, dat die scoenste ende volcomenste is van allen figueren. Want recht als in die ronde figuere dat eynde brenct tot een begin, ende maect recht als een crone, also voecht tgetal van honderden dat eynde totten beghinsel, want thienwerf thien⁺ maect hondert, dat beteykent die crone || der wijser maechden. Dats²⁾ soe niet te verstaen, men mach inden anderen tween staten wel verdienen die crone der gloriën ende meer verdienen, dan sommighe maechden. Want veel isser inden hemel, die in echtscap gheweest hebben ende in weduwiscap, die naerre gode sijn, dan veel maechden.

+ 183r

2) D. dat.

524.

Nochtan hebben die maechden een sonderlinge croen buten anderen heilighen inder gloriën, want si hadden een sonderlinge victorie van haren vleysch ende si volghen dat lam so waert gaet, dien si getrouwet sijn. Sij hebben gelaten vleyschelike brulochten om bi hem te wesen in ewigen brulochten. Daer sullen si wel toe gemaect wesen ende edeliken gecyert mit sonderlinge cierheden, so edel ende bequaem, dattet gheen tonge vol spreken en mach. Daer om en wil ic daer anders niet of segghen, dan die scrift seit, dat is: dat si singen nyewen sanc so wel ludende, die gheen ander singhen en can in

[p. 462]

enighen anderen staet. Dese nyewe sanc beteykent nyewe bliscap ende sonderlinghe loen, dat sij hebben, om dat si den staet der maechdelicheit wel bewaert hebben. Dits die vijfte staet der reynicheit ende die vijfte telghe van desen boem.

525.aant.

Vanden clercken.

Die seste staet, daermen reynicheit in bewaren sal, dats clercken staet, als subdyaken, dyaken, priesteren ende prelaten. Alle dese sijn sculdich reynicheit te bewaren om twee dinghen. Eerst om die oerden, die sij ontfanghen hebben, die -eysschet alle cuyschheit.⁺ Want dat sacrament, || dat si ontfanghen¹⁾, is soe hoghe ende soe heilich, dat si verbonden sijn reynicheit te houden. - Voert om den dienst die si hebben, want si sijn ghewiet om god te dienen in sinen tempel ende in sinen huse, ende si handelen ende bueren die heilighe dinghen, dats die heilige vaten, kelken ende corporalen, ende dat boven dat alre meeste is, dat is dat lichaem ons heren Ihesu Cristi, dat die priesteren consacreren ende handelen mit haren handen ende ghevent den anderen. Dus sullen si seer reyn wesen ende seer heilich om des heren wille dien si dienen, die soe heilich is ende haet alle vuylnis, daer hi of seit inder scrift: ‘Weest heilich, want ic bin heilich’; want sulcken heer, sulc ghesin; ende om die heilicheit der steden, daer si in dienen, dats die kerc, die

+ 183v

1) D. ontfanghe.

526.aant.

ghewiet is om god te dienen. Men vint onder die heiden, dat die priesteren die dienden inden tempel, bewaerden reynicheit. Veel reynre sonder gelijc souden wesen onse priesteren der kerstenheit, die dienen inden tempel ons heren Ihesu Cristi, die ghewiet ende gheheilicht is om gode te dienen. Noch souden sij veel reynre ende heiliger wesen om dat si dienen ter tafelen ons heren uut sinen cop, van sinen brode, van sinen wijn ende van sijnre spisen. Die tafel goods is dat outaer, sijn cop is die kelc, sijn broot ende sijn wijn is sijn eyghen lichaem ende sijn bloet. Seer heylich ende reyn souden sij dan wesen, die dustanigen dienst dan gode doen. Sinte Pauwels seit⁺ dattet noot || is dattie bisscoppen ende alle die ander, daer hij of spreect, dat sijn die dienrers goods ende der heiligher kerken, sullen reyn wesen. Dese reynicheit was onbeteikent inder ouder wet, daer god gheboot die dat lam eten souden, dat beteykent tlichaem Ihesu

+ 184r

527.aant.

Cristi, dat si opscorten mosten haer lenden. Dat gordel, daer hem die leden ons heren ende heiliger kerken mede gorden, is reynicheit, die verdruct die leckerheit van den vleische. Daer om geboet god Aaron die priester²⁾ was ende bisscop, dat al sijn kinder souden gecleet wesen mit linen rocken ende daer op gegort mit witten linen gordelen. Aaron ende sine sonen, die inden tabernakel dienden, be-

2) D. prieste.

[p. 463]

teikenen die dienrers der heiliger kerken, die gecleet sullen wesen mit witten rocken der reynicheit, die beteikent is bi dat wit; want recht als die dwael vanden vlasse, eer si wit wort, moet si wel geslegen wesen ende gewasschen, alsoe moet dat vleysch geslegen wesen mit scerpheit der disciplinen ende therte dicwijl ghewasschen van quader ghenoechten ende van quader begheerten mit biechten, eermen den witten rock der reynicheit crighen mach. Dese sal hebben daer boven een wit gordel, dats¹⁾ dat reynicheit strengelic bewaert wesen sal mit abstinenciën al so veel als reden eyschet, die daer is die

1) D. dat dat reynicheit.

528.aant.

ghesp van desen gordel. - Anders machmen segghen, dat die linen rock beteykent reinicheit der herten, dat gordel daer op is reynichheit des lichaems, die wesen sal gegort boven dat vleysch om te⁺ bewaren reinicheit der zielen. || Dit is ons oeck beteykent inden gordel ende inder²⁾ alve, die die dienrers der heiliger kerken aendoen, als si ter missen gaen. Want si sullen wesen reyn van binnen inder herten ende buten inden lichaem. Alte seer lelic is die smette der sonden ende sonderlinge der oncuysheit inden dienrers der heiliger kerken, want si sijn die oghen der heiligher kerken, want die ogen geleiden dat lichaem ende wisen hem den wech der salicheit. Recht als die smette leliker is inden oghen dan in anderen leden, also is die smette der oncuysheit leliker ende quader inden clercken ende inden prelaten der heiligher kerken, daer hem die leken in spieghelen, dan in anderen leken menschen - Voert so sijn si die spieghel der heiligher kerken, daer ander lude exempel an nemen. Mer als die spiegel vuyl is, dat sietmen al te lichtelic. Ende die hem dan daer in spieghelen en sien haers selves smetten niet, om dat die spiegel so vuyl is. Mer als die spieghel claer ende reyn is, dan mach hem een daer in spieghelen ende bekennen sijn smetten. Also, als die prelaet van gueden leven is ende van gueder maer, soe machmen

+ 184v

2) D. nider.

529.aant.

daer exempel aen nemen van gueden leven. - Voert sal hij seer reyn ende heilich wesen, om dat hij ander lude reynicht ende heilicht. Sinte Gregorius seit: ‘Die hant die vuyl is ende slickich en mach die ander niet reynighen noch schoen maken’. Dats te segghen van sinen verdienten, want dat sacrament datter gemaect is of gegeven⁺ || wort vanden handen des quaden dienrers en is niet argher in hem selven ende en is niet meer verdientelic of crachtich te heilighen die ghene diet ontfangen, dan of sijt ontfingen vanden handen eens gueden dienrers, ende die quaetheit des dienrers en verarcht niet dat sacrament, noch oec die guetheit en verbeterts niet. Nochtan mach die quaetheit des dienrers verargen ander luden mit quaden exempel ende die guetheit stichten overmids gueden leven, want si dan heilighen ende reynighen ander luden. Als si geven die sacra-

+ 185r

[p. 464]

menten der heiliger kerken, so sullen si wesen veel heiliger ende reynre dan ander lude, want sijn si quaet, si sullen meer ghepijnt worden dan die ander. Dits die seste staet daermen reynicheit in bewaren sal ende die seste telghe van desen boem.

530.aant.

Van den begheven menschen.

Die sevende telghe ende die sevende staet, daermen reynicheit in bewaren sal, is die staet der religioser. Want dese hebben gode ghelovet ende hem daer toe verbonden, datsi in reynicheit leven sullen, ende ghehouden ende verwilkoert mit sulcker beloften, dat si nemmermeer huyliken en moghen, nae datsi gheprofessijt sijn. Ende huyliken sij, dat huylic en sal niet wesen. Daer om souden sij grote naersticheit ende sorchvoudicheit hebben, haer reynicheit te bewaren, ende oec om haeren staet inder heyligher kerken ende om⁺ haer professie - want soe die staet hogher is, soe die sonde ende die || val meerre is, recht als die smet alre lelicxte is in een witten clede, ende die van hogen valt, quetst hem meest - ende¹⁾ om te verwinnen haren ieghen saeck, dats den duvel, die hem meer pijnt te becoren ende te doen snevelen die ghene van religiën ende hem meer verblijt, als hi daer een mach verwinnen, dan van enen anderen staet. Want recht als die enghelen des hemels grote bliscap hebben van enen sondaer, als hij berou heeft ende penitencie doet, also verblijt hem die duvel, als hi enen groten mensche verwinnen mach; ende hoe hi van meerre staet is ende heiliger, hoe hij hem meer verblijt, als hi een bedrieghen mach, recht als hem die visscher meer verblijt van enen groten visch, dan van enen cleynen.

+ 185v

1) D. meest om.

531.aant.

Men leest inder vaderen boeck, dat een heilich mensche vertelde, hoe hi was geworden een monick, ende seide, dat hi geweest hadde een heydens priesters sone, ende doe hi een kint was, ghinc hi op een tijt in den tempel heymelic mit sinen vader. Daer sach hi enen groten duvel sitten op een groten stoel ende al zijn ghesin omtrent hem. Daer quam een van sinen princen ende aenbeden. Doe vraechde hem die ghene die daer hoghe sat, waen hi quam. Dese antwoerde, dat hi quam uut een lant, daer hi toe ghebrocht ende beiaecht had groten twist, alsoe datter veel volcx doot bleef ende veel bloets gestort wort. De meester vraechde hem binnen hoe lange tijt hi dat⁺ gedaen had. Hi antwoerde: ‘In .XXX. dage’. Doe seide die || meester: ‘En hebstu in dus langhe tijt niet meer bedreven?’ ende heet datmen seer slaen soude ende qualic handelen. Doe quam een ander, dien oeck aenbede. Die meester vraechde hem waen hij quam. Hi antwoerde, dat hi uter zee quam, daer hi grote tempeeste ghemaect hadde, als datter veel scepen braken ende veel volcx verdranck²⁾. Die

+ 186r

2) D. verdanck.

[p. 465]

meester vraechde hem in hoe veel tijts hy dat ghedaen hadde. Hij antwoerde: ‘In .XX. dagen’. Doe dede hi hem slaen gelijc den anderen,

532.aant.

om dat hi so luttel bedreven hadde in so langen tijt. Daer na quam die derde ende seide, dat hi quam uut een stat daer brulocht was, daer had hi kyvinge gemaect ende vechtinghe, so datter veel volcx doot bleef, ende boven al hadde hi den brudegom doen doot slaen. Die meester vraechde in hoe lange tijt hi dat gedaen hadde. Hi antwoerde: ‘In .X. dagen’. Daer geboot die meester so dat hi wel geslegen wort, om dat hi so lange getoeft hadde dat te doen. Ten lesten quam een ander voerden prins ende aenbeden. Hi vraechde waen hi quam. Hi antwoerde, dat hi quam uut eenre woestine daer hi .XL. iaer gheweest hadde om te becoren enen monic vander sonde der oncuyscheit, ende had soe veel ghewrocht, dat hi hem in dier nacht verwonnen hadde ende doen vallen in dier sonde. Daer spronc die meester op ende nam hem omden hals ende custe hem ende sette hem sijn crone op thooft ende deden bi hem sitten, ende seide dat hi alte groten dinc gedaen hadde ende vroemheit gewrocht hadde. -⁺ Doe die goedeman dit gesien ende gehoert hadde docht || hi, dattet alte groten staet was, die monickscap, ende hier om soe wort hi monick.

+ 186v

533.aant.

In desen exempel machmen merken, dat die duvelen grote blijscap hebben, als si enen religiosen moghen doen vallen; want als die mensche in een oerde ghegaen is, so is hi als die ghene die in enen camp gegaen is teghens den duvel te vechten. Want doe onse here becoert wesen woude vanden duvel, ghinc hi in die woestijn. Aldus is die woestine der religiën een velt der becoringen. Religie is geheten een woestijn, want als die woestijn is een scerpe stede, ververret vanden volke, alsoe sal wesen die staet der religiosen scarp mit scarpheit des levens, dat een starcke tuyninge is ieghens die quade beesten, een sterke wapen iegens den viant. Het is die boete ieghens die sonde der oncuyscheit. So wie uut doen wil die sonde der onsuverheit, die sal ofdoen die ontstekinghe der wellust des vleysches, die die guede religiose of snyden sal van sinen vleysche mit vasten, mit waken, mit tranen ende mit disciplinen, of dat vyer sal verder¹⁾ bernen ende men en sals niet uut moghen doen. Die een stat of een casteel winnen wil, doet al sijn beste om haer te ontrecken haer spise ende dranck, om die te verhongheren, want als dat casteel verhonghert is, soe en macht niet wederhouden ieghens sine vianden. Also is dat casteel des buucx, die die stercheit des lichaem is, en mach hem⁺ niet houden ieghens den gheest alst || verhongert is mit vasten ende

1) D. sal worden bernen.

+ 187r

534.aant.

mit abstinenciën. Die staet der religiën sal ververret wesen vander

[p. 466]

werelt, want die in sulcken staet is, en ghevoelt niet vander werelt ende is als doot der werelt ende leeft mit gode, als sinte Pauwels seit. Want recht als die dode heeft verloren sijn lichaemlike vijf sinnen: zien, horen, spreken, smaken, ruken, alsoe sal wesen der religiosen doot der werelt, dat hi niet en gevoele, dat die sonde toe hoert, alsoe dat hi waerliken van hem selven seggen moghe, dat sinte Pauwels seit: ‘Die werelt is mi een cruce ende ic der werelt’, dats te seggen, dat hi die werelt hilt voer quaet ende versmaedze¹⁾, recht als die gene die gecruyst ende verdoomt is om sijnre misdaet. Aldus soude doen die inden staet der volcomenheit is. Onse wanderinghe is inden hemel, want al is tlichaem inder aerden, dat hert is inden hemel mit conversacie ende minne.

1) D. versmadze.

535.aant.

Die guede religiose en sal niet eyghens hebben inder aerden, mer hi sal maken sinen scat inden hemel, als onse hare seit inder ewangeliën: ‘Wiltstu volmaect wesen, ganc ende vercoep al dattu hebste ende gheeft den armen, soe sultstu hebben enen scat inden hemel’. Die scat der religiosen is waerachtich armoede, die comt van gueden wille, als inder Vaderen Boeck staet: ‘Die armoede heeft, die heeft dat ghelt daermen dat conincrijck des hemels mede coopt’. Daer om seit onse here: ‘Salich sijn die arme van gheest,⁺ want dat rijck der hemelen || is haer’. Voerwaer die arme van geest, dats van gueden wille, die en begeert niet in deser werelt, noch wellust noch rijcheden, noch hoecheit, mer vergetet al om die minne goods. Aldus sal doen die guede religiose, die inden berch der

+ 187v

536.aant.

volcomenheit climmen wil. Daer of seide die enghel tot Loth, doe hij uut Sodoma ghegaen was: ‘Toeft niet op die stede, die du gelaten hebtste, mer verhuyde di selven inden berch’. Want die uter werelt ghegaen is, en sal hem niet na bider werelt houden mit begeerten of mit wille, mer hem ververren also veel als hi mach, tot dat hi come inden berge der volcomenheit, daer sal hi aendencken op sine salicheit sonder ommesien. Die stede bernde daer Loths wijf uutghegaen was; sij sach omme; daer om wort sij verwandelt in een soutsteen. Loths wijf beteykent die ghene die uter werelt ghegaen sijn in enen gheesteliken staet ende keren weder omme mitten wille ende mit begheerten; die tlichaem hebben inden cloester ende therte inder werelt. Dese beteikenen dat beelt van soute, dat die ghedaente eens menschen heeft ende is cout ende hert als een steen. Aldus sijn dese menschen cout inder minnen goods ende hert inder minnen der guedertierenheit ende devociën ende en hebben niet dan dat habijt der religiën. Dat beelt van sout beteykent sin ende onderscheit in sinen wercken ende woerden. Dit beelt van sout sal⁺ gheven sin ende verstant den ghenen, die in religiën sijn ende ||

+ 188r

[p. 467]

exempel, dat si, die die werelt gelaten hebben, niet weder omme en keren, tot dat si achter ghelaten hebben. Daer om seit onse here inder ewangeliën tot sinen iongeren, dat si dicwijl gedencken souden Loths wijf, die starf om dat si ommesach tot dat si achter gelaten

537.aant.

hadde. - Onse here seit inder ewangeliën: ‘Die sijn hant an die ploecht slaet ende achterwaert siet en is niet waert dat rijck des hemels’ want als die gene die die ploech hout, alsoe sal die ghene doen die den ploech der penitenciën houdt of der religiën. Altoes sal hi die oghen des herten hebben, dats verstant ende wille, tot dat voer hem is, dats tot die ewige gueden, die wesen sullen als voer in therte; niet tot tijtliken dinghen, die achter wesen sullen, als sinte Pauwels seit, dat hi vergheten had dat achter was, dats die werelt ende haer begheerte, die hi niet en achte, ende ghinc altoes voer hem, want hi hadde altoes sijn meninghe ende begheerte inden hemel. Mer veel religiosen setten die ploech voer die ossen, want tot haren scanden minnen sij meer tijtelike dinghen, dan ewighe. Dese sijn in groten anxt haerre verdomenisse, want sij en hebben niet dan dat habijt der religiën.

538.aant.

Naden exempel van sinte Pauwels souden die guede religiosen die werelt vergheten ende laten die achter hem ende die ewighe guede hebben voerden oghen ende voert gaen in duechden, tot hij⁺ quaem inden berch der gloriën, daer hij || god claerlic sien sal ende gheheelic minnen ende ewelic hebben. Dits die salicheit, daer die gave des verstants toe leidt den genen die reynicheit bewaren wil als voerscreven is. Daer om seit onse here: ‘Salich sijn die reyne van herten, want sij sullen god sien’. Dese salicheit beghint hier, want si sijn ghereynicht vander dusternisse der dwalinge inden verstant,

+ 188v

539.aant.

vanden vlecken der sonden inden wille. Daer om seit hi: ‘god verlicht mitten gelove’. Ende die claerheit coemt van die gave des verstants, daer een mensche bi bekent sinen scepper ende al dat behoert tot sijnre salicheit sonder twivelen, sonder misdoen ende sonder snevelen inden gelove Ihesu Cristi, daer sij so sijn ghevoecht ende wel gefondeert, datsi daer niet of scheiden en sullen, noch om sterven noch om pinen. Hier om so sijn salich die reyne van herten in desen leven, want si hebben die ogen des herten, dats verstant ende wille, claer ende reyn. Want si minnen god ende sijn mit tgelove gevest ende gesekert, als wi geseit hebben. Daer om seide onse here tot sinte Thomas: ‘Wanttu mi gesien hebste, so hebstu geloeft. Salich sijn, die mij niet ghesien en hebben lichaemliken ende hebben gheloeft waerachtelic’. Mer dese salicheit is inden ewighen leven, daer die reyne van herten, die hem hier sien overmids ghelove, al ist duysterlic, sij sullen hem daer sien van aensicht tot aensicht

540.aant.

openbaerlic, als sinte Pauwels seit. Dese salicheit der engelen ende⁺ der heiligen, god te sien inden aensichte, is || te kennen enen god in

+ 189r

[p. 468]

drien personen, te sien claerlic in sulcken spieghel, daer alle dingen in blincken, daer die enghelen ende alle heilighen in spieghelen ende verwonderen ende en connen niet versadet worden van hem an te sien. Want daer is alle scoenheit, alle guetheit, alle sueticheit ende fonteyne des ewichs levens ende al dat herte begeren mach. Mer ic segghe te luttel, want die scrift seit: ‘Noch stervelic oge en mochtet sien, noch ore horen, noch menschen herte dencken, dat god sinen vrienden bereit heeft’. Sinte Ancelmus seit: ‘Vrient, boer op dijn verstant hier boven ende denck soe veel altstu moechste, hoe veel ende hoe goet ende genoechlic die vroechde is die hi hout, ende die ghenoechte van allen gueden, ende niet sulcke genoecht ende bliscap alsmen vint in creaturen, mer also veel meerre, als die scepper meerre is dan die creatueren. O’, seit hi, ‘maecsel van menschen, wat gaetstu dwalen om te soken sonderlinghe guet tot dijnre zielen, tot dinen lichaem? Minne een guet daer alle guet in is, dat god bereidt sinen vrienden, dat is hem selven, die is dat overste guet daer uut vloeyen alle ander gueden, als die ryvieren vander fonteynen’.

541.aant.

- ‘Voerwaer, hi sal salich wesen’, seit sinte Augustijn, ‘die sonder enigen decsel sal aensien die glorie ende sal wesen over geformt inden beelde der gloriën, daer hij god sien sal als hij is, welc ghesicht croont sonder eynde’. ‘Ende alle dat loon der heilighen⁺ sal weesen dat guet des menschen’, seit Hugho van sinte Victoer, || waerachtich¹⁾ mensche, die alle menschen maecte ende formde’²⁾. Want daer om woude god mensche worden, dat hi in hem alle menschen salich maken woude, in lichaem ende in ziel, om datmen sien soude mitten oge des lichaems inder menscheit ende die siel hem sien soude inder godheit. Van buten inder menscheit, dat sal wesen die glorie der menschen, dat sal wesen sijn bliscap, sijn genoechte ende ewich leven. Dat dese salighe ghesichte, dats die salicheit ghereynt die die ghene verwachten, die sijn reyne van herten ende van lichaem.

+ 189v

1) D. waerachtic.

2) Zie aant.

542.aant.

Die gave der wijsheit werpt uut die sonde der gulsichheit, ende si plant soberheit.

Die leste gave is die overste ende die hoechste, dat is die gave der wijsheit. Dats een gracie die die heilige geest geeft den scouwenden herten, waer bi hi anders niet en soect dan god te sien, in hem te verbliden ende mit hem te bliven. Dits die summe der volmaectheit ende dat eynde der contemplaciën. Die gave des verstants daer of voerscreven is, doet god bekennen ende die geestelike dingen, als mit simpelen aensien; mer die gave der wijsheit doet god bekennen overmids den smaec. Want wijsheit en is anders niet dan smakende

[p. 469]

kennisse die te smaken is in groten genoechten des herten. Mit der gave des verstants sichtmen god, recht alsmen den wijn siet scoen ende claer in een glas, mer mitter gave der wijsheit smaectmen god,

543.aant.

als die gene die den wijn drinct ende gevoelt ende smaect. Veel⁺ philosophen kenden god bider scrift ende bij creaturen, recht || als bi enen spieghel, daer si bi reden ende verstant in sien sijn moghentheit, sijn scoenheit, sijn wijsheit, zijn guetheit; want si saghen sijn creatueren, die hi ghemaect heeft, so groot, so scoen, soe guet ende so wel ghescict, bi welken sien bekenden bi simpelen aensien des verstants ende der natuerliker reden, mer nye en ghevoelden si yets guets bi smaec der rechter minnen noch bi devocie. Aldus sijn veel kerstenen, klercken ende leeken, dien wel bekennen bi gelove ende bi scrift, mer want si den smaec ongheschict hebben bi sonden, zoe en moghen sien niet ghevoelen, recht als die siecke mensch genen smaeck en heeft inder spisen.

+ 190r

544.aant.

Die gave der wijsheit, die die heilige gheest set in dat herte, purgeertet ghehelic ende reynichtet van allen vuylnissen der sonden ende verheft den gheest ende voechten inden smaec der minnen, alsoe dat hi al is mit god. Daer groeyt hi, daer voedt hij, daer wort hi vet, daer vervroecht hi hem, daer wort hi in slaep ende vergheet al sijn moynes, al sine begheerten, vleyschelic ende aerdsch, ende hem selven oec, als dat hi niet en dencket dan dat hi mint, dats van gode alleen. Dats die leste graet vander ladder der volcomentheit, die Iacob sach in den slaep, die raecte ten hemel, daer die engelen bi op ende neder clommen. Die trappen van deser ladder sijn die seven gaven des heilighen gheests, daer wij of ghesproken hebben. Bij desen seven graden climmen die enghelen op, dat zijn engelsche⁺ menschen inder aerden overmids puyer-||heit ende reynicheit, die therte inden hemel hebben overmids begheerten, als si voertgaen van

+ 190v

545.aant.

doechden tot doechden, tot dat si god claerlic sien. Mer als si gheclommen zijn totten laetsten graet, so moeten si somtijt nederdalen bi oetmoedicheit. Want als een is alre volmaecste, so is hi alre simpelste ende oetmoedichste ende min prijst hi hem selven. Ende hier om pleechtmen te seggen: Die meest van waerden is, die veroetmoedicht hem meest van werken. Die volcomen mensche sal wesen recht als die boem die geladen is mit vrucht, want so hi meer gheladen is, soe hi hem meer neder neyghet ter aerden. - In een ander manyer machment verstaen, dat die enghelen neder climmen. Want guede menschen die leiden dat leven der enghelen inder aerden bi haerre heilicheit ende als si gheclommen sijn totten oversten graet der contemplaciën, daerse die gave der wijsheit leidet, die gevoecht¹⁾ sal wesen tot god, so dat hi vergheet al dat onder god is

1) D. genoecht,

[p. 470]

om grote sueticheit, die therte gevoelt, dat alsoe verborgen is in god, dat si bovengaet alle ander genoechten¹⁾, soe moet hi somtijt neder dalen. Want van dier zueticheit ende van die rust ende vander ghenoecht die hi voelt, van die zoete borsten der vertroestinge daer hi mede ghetroest wort inder contemplaciën, daelt hi tot dat werclike leven daer of voerscreven is, daer die volcomen luden hem in sullen oefenen om die gheestelicheit ende om werckelicheit te beleven. -

1) D. genoechten ende soe.

546.aant.

Een ander reden²⁾, waer || om men moet neder dalen van soe hogen⁺ graet der contemplaciën, is want die grote broesheit des vleyschs belet den gheest, dat hi in desen sterveliken lichaem niet langhe bliven en mach in so hogen graet des scouwens, noch dese grote zueticheit ghevoelen, die bovengaet alle genoechten diemen voelen mach inder werelt, als die ghene weten diet beproeft hebben, van welken die weder wichte vanden vleysche is soe zwaer, dat sij den gheest nedertrect weder hij wil of niet. Want die grote zueticheit, die dat scouwende leven bevoelt overmids den smake der wijsheit in desen sterveliken leven, niet en is dan een cleyn smaeck daer een mensche bij voelt, hoe god suet is ende bequaem, recht alsmen den wijn smaect ende voelt, eermen sat drinct. Mer alst comen sal totter tavaernen, daer die tonne te voren wort ghegheven, dats in dat ewighe leven, daer god der vreden des bliscaps ende des solaes sal te voren ghegheven wesen, dat sijts alle versaedt sullen wesen, als David seit. ‘Alle begheerten des herten sullen vervolt weesen, als god sal doen neder dalen op sine vrienden een vyer des vredes’, als die propheet seit, daer sij soe verdroncken of wesen sullen, dat

2) D. reden is waer om.

+ 191r

547.aant.

sij alle vol sullen wesen. Van deser dronckenscap seit ons David inden souter: ‘Here, alle sullen sij droncken wesen van groter overvloedicheit uwes huses, ende ghij sult hem drincken gheven vanden⁺ vloede iuwer || zueticheit. Mit u is die fonteyn des ewichs levens, die niet sterven en mach’. Dat is god selve, want van hem vloeyen ende nederdalen die vloeden des vredes ende der ghenoechten op alle die gene die inden paradijs sijn, soe groot, dat alle die daer of drincken, die sullen daer droncken wesen. Dits die vrede ende die salichheit die wesen sal inder toecomender werelt. Om die te hebben ende te winnen so salmen soberlic leven in deser werelt, als sinte Augustijn seit: ‘Vanden vate des ewichs vredes en mach nyemant drincken, hij en wort droncken van overvloedicheit der blijscappen’; want soberheit dat is die doecht die die gave der wijsheit plant int herte iegens³⁾ overvloedicheit der gulsicheit, want wijsheit leert soberheit, als die wise Salomon seit.

+ 191v

3) D. die ieghens.

[p. 471]

548.aant.

Van soberheit.

Soberheit is een boom ende is seer costelic, want si bewaert ghesontheit der zielen ende des lichaems, als die scrift seit. Ende gulsicheit van veel eten ende drincken is een saeck van veel siecten ende somwijl vander doot. Ende die neemtse dicwijl onversienlic, alsmen den visch vanghet mitten aes, dats te seggen die brok inder kelen. Dese doecht salmen seer nauwe bewaren, want sij oerbaerlic is den ghenen diese wel bewaert. - Ten eersten nader reden ende tverstant, recht als ghij siet inden wijn, ende als een waent den wijn drincken, so drinct hem die wijn. - Ten anderen⁺ verlost si die ziel van allen || versmadeliken dienst ende vuylheit des bukes, daer niet uut en coomt dan vuylnis en versmaetheit, mer soberheit bewaert den mensche in sijnre heerscappie, want die geest sal wesen boven dat lichaem ende dat lichaem sal dienen den geest;

+ 192r

549.aant.

ende dese vuylnes voerhoet soberheit. - Ten derden bewaert soberheit die poorten ieghens dat heer des duvels, dat is die mont, die is die meeste poort des casteels des herten, die die duvel also seer bestooct als hi mach. Mer soberheit licht die poorte, dats die mont, ende als die poorte des monts open is, soe gater dat heer der sonden lichtelic in. Daer om vecht hij te vergheefs ieghens die ander sonden, die sijn tonghe niet en bewaert. - Die dese duecht heeft, die heeft heerscappie van sinen lichaem, recht alsmen dat paert vermeestert mitten toem. - Soberheit heeft den eersten strijt in dat heer der duechden ende bewaert ende bescermt die ander duechden, van welken die duvel becoorde ten eersten overmids den monde onsen here doe hi seide, dat hi maken soude vanden stenen broot. Des gelijcx bestoocte hi ten eersten mitter gulsicheit den eersten mensche ende verwannen, want hi ontsloet die poorte van sinen casteel doe hi

550.aant.

consenteerde der becoringhe. - Soberheit te houden leert ons natuer, scriftuer ende creatuer. Natuer, want onder allen dieren heeft die mensche den cleinsten mont naden lichame. Voert heeft die mensche⁺ ander dinck dubbelt, als twee oghen, || twee oren, ende en heeft mer énen mont. Daer wort ons in bewijst¹⁾ luttel eten ende drincken, want die natuer is mit cleynen dingen onthouden ende mit te veel spisen dicwijl ter neder getogen. Die scrift bewijst ons in veel manyeren ende in veel exempelen, als die ghene wel moghen sien, die scriftuere connen verstaen ende aensien dat leven der heilighen. Item alle creatueren leren ons soberheit, want onder allen creatueren heeft god rechte maet gheset, als Salomon seit. Soberheit en is anders gheen dinc dan rechte mate, die altoes dat middel hout tusschen te veel ende te luttel, nae dien dattie reden verlicht is mit graciën. In

+ 192v

1) D. bewijst dat luttel.

[p. 472]

desen titeliken gueden, dat te veel is inden enen, dat is te cleyn inden anderen, ende dat te veel is inden armen mensche, is somtijt luttel inden riken menschen, mer soberheit ende maticheit set overal mate. Des ghelijcx inden geesteliken guede, als vasten, waken, disciplinen, ende ander wercken der doechden, die ghemaect sijn om oerbaer ende om profijt der zielen, die sette sulcke mate als reden

551.aant.

wijst. - Die duecht der maticheit ende soberheit dats een duecht die bewaert redelike mate niet alleen in eten ende in drincken, mer in allen duechden, als sinte Baernaert seit, want dese duecht set alle ghedachten, alle¹⁾ wille, moynisse des herten ende die sinnen des lichaems onder die heerscappie der rechter redenen, als die wise⁺ Tulius seit, alsoe dat reden, verlicht mitter gave der || wijsheit, hout in vreden die heerlicheit des herten ende des lichaems. Ende dat is dat eynde ende meninghe van allen doechden, die therte ende tlichaem wel doen scicken tot god, so dat god alleen here si, in sulker maten, dattet al si in onderdanicheit, al datter is int conincrike des lichaems ende der sielen. Dit doet soberheit, die therte set inden wille goods, waer of sinte Augustijn seit, dat die doecht der soberheit ende der maticheit is een minne die dat herte bewaert geheelic sonder verderffenisse ende ons of trect vander aertscher minnen ende wereltliker, die dat herte turbeert en maectet onbequaem ende trect hem of die rechte kennis goods ende sijns selves, recht alsmen in een vuyl water

1) D. alle alle.

+ 193r

552.aant.

niet claer en siet. Mer die minne goods, die gepurgeert is van alle aertscher minnen ende van allen toeneyginge des vleyschs, set therte in vreden. Daer en is gheen vrede²⁾ noch bliscap dan daer onse here of seit inder ewangeliën: ‘Ghi sult verdruct worden inder werelt, mer in mij suldi vrede vinden’. Sinte Augustijn seit: ‘Here, mijn hert en mach niet in vreden wesen eert in di rust’. Dese minne en is niet vander aerden noch vander werelt, mer sij daelt van hoger steenroedsen, daer die grote stat der heiligher kerken op ghefondeert is, dats Ihesus Cristus, op wien ghesticht ende ghefondeert³⁾ sijn mit rechten ghelove die stercke castelen, dat sijn die stercke herten der heilighen ende der gueder menschen. Von deser hoger rootse⁺ daelt || die fonteyn der minnen int herte, dat gereynicht is van der minne der werelt. Dese fonteyn is so claer ende gesaet, dat dat herte bekent sinen scepper recht of hi sage in een claer gesate fonteyn.

2) D. reden.

3) D. hefondeert.

+ 193v

553.aant.

Op dese fonteyn rust hem dat herte nader moynisse der gueder wercken, als wi lesen van Ihesu Cristo onsen here, dat doe hi moede was van gaen, sat hi ende ruste op die fonteyne. Die fonteyne, daer hem dat guede herte op rust, is die minne goods. Dese fonteyne is

[p. 473]

so suet ende so smakelic, dat die daer of drinct vergeet alle ander zueticheit ende smaec. Dese fonteyne en smaect niet ouds, noch vander aerden, noch vanden zout des zees deser werelt. Ende daer om is hi suet ende bequaem te drincken. Want hoe die fonteyn min vander aerden smaect, hoe si beter ende gesonder is te drincken. Dit is die fonteyne der wijsheit ende der wel smakenheit, ende dier of drinct, die kent ende smaect die grote sueticheit die in god is. Ende dat is die overste wijsheit des menschen: te kennen ende te minnen sinen scepper. Sonder dese philosophie is alle ander wijsheit

554.aant.

dwaesheit. Desen sin set die heilighe gheest int herte, als hi hem gheeft die gave der wijsheit, die voedt dat herte gheestelic mit bliscap ende gheeft hem drinken ende maectet droncken van sijnre minnen, dat is dattie geest set sulken sin int herte wel gepurgeert, als voerscreven is inden tractaet van deser duecht. Dese sin die comt vander volmaecter minnen goods, die maect dat herte sober ende⁺ matich || ende in allen dinghen te hebben maete, also dat dustanighen hert is in vreden, also zeer alsmen mach wesen in desen leven, want in desen leven en mach nyemant wesen sonder strijt ende sonder becoringhe, die god sendet om te proven sijn redders ende om dat si connen sullen wapen te ghebruken, want anders en mocht hi gheen guet ridder wesen, als men pleecht te doen inden tiden des vredes. Mer als die guede ridder overwonnen heeft den strijt, soe keert hi weder omme thuyswaert, daer rust hi ende is blide. Aldus duet dat guede hert: alst den strijt des becoringhen verwonnen heeft, soe comtet tot hem selven ende rust in gode, die hem vertroest nader moetheit ende vergheet al sinen arbeit ende denct anders niet dan op god. Daer vintet al dattet begeert. Dits die vrucht, die die boem der soberheit draecht, die coemt vander gave der wijsheit, als voerscreven is.

+ 194r

555.aant.

Van maticheit.

Als ic voer bewijst hebbe, soe en is soberheit anders niet dan mate te bewaren in allen dinghen; mer sonderlinghe in seven dinghen, dats als een graet, daer dese boem der soberheit mede wast ende voertgaet. - Die eerste graet der soberheit is dat die mensche maet sette in sijn verstant, ende sonderlinghe inden articulen des gheloves. Die bovengaet die maet ende natuerlike reden, in dien dattet boven reden is ende boven verstant, als doen die onghelovighe luden, die⁺ tghelove meten willen nae haren verstant. Mer || men sal gheloven als guede kersten lude geloven. Sinte Pauwels seit, dat een niet wiser wesen en sal dan theilighe ghelove eysschet, mer sober nader mate des gheloven, dat ons god gegheven heeft. Ende Salomon seit tot sinen sone: ‘Sone, set in dinen sin mate’, dat is: wes niet van so eygen sinne ende so verstijft in dijnre vermetenheit, du en bugheste

+ 194v

[p. 474]

di te gheloven gueden raet, ende laet dinen eyghen sin om te gheloven enen wiseren dan du biste. Sonderlinghe inden articulen des gheloefs sal een laten sinen sin ende zijn verstant bughen ende setten ten dienst des gheloves, als sinte Pauwels seit, niet te nauwe te ondersoken natuerlike reden, daer gheen en is, als dese curiose doen of die fantastici, die geliken den ghenen die musselen soken in die gootkijns, of die dat haer soken int oge of dat vyer inden water.

556.aant.

Die ander graet is mate te setten inden gheest ende inden begheerten vanden wille, dat hem een niet soe strenghe en kenne in sijn werck of in begheerte van sinen vleysch noch in begheerte vander werelt, daer die wise man of seit: ‘En vervolle niet die begheerlicheit dijns herten ende ofkeer dinen wille, dattu die niet en vervoltste du en geveste goede reden daer of’. Want ghevestu dijnre herten sulcke begheerte, du sultste bliscap dinen vianden doen, dat sijn die duvelen; recht als een bliscap doet sinen wedersake, ieghens wien⁺ hi vechten sal, als hi hem van hem verwonnen || gheeft. Die gheeft hem verwonnen den duvel, die niet en vecht ieghen hem ende sine

+ 195r

557.aant.

quade begeerten. Daer om seit sinte Pieter die apostel: ‘Ic besweer u als vreemde ende als pelgrims, u te onthouden van vleyschelike begeerten, die striden iegens der zielen’. Die pelgrims ende die in vreemden lande zijn, daer veel moerdenaers ende veel rovers sijn die die pelgrims verspien ende wachten inden weghe, die wachten hem seer, dat si niet inden handen der moordenaren en vallen ende dencken, hoe si sekerlic gaen moghen. Alle guede menschen inder werelt sijn vreemde ende pelgrims. Vreemde, want si sijn uut haren lantscap, dat is uten paradijs, dattet lantscap ende ervenisse der gueder menschen is. Si sijn pelgrims, want si en dencken niet te doen, dan haer dachreisen ter tijt toe datsi comen tot haer erfnis, dats totter stat des paradijs, dat¹⁾ die guede pelgrim verwacht, als sinte Pauwels seit, dat si gheen erfnis en willen in deser werelt. Die pelgrims die zeker gaen willen, die setten hem onder guet geselscap ende in vast gheleide, dats ghelove ende minne. Ghelove wijst den pelgrims den wech, mer ghelove ende minne draghense, so dat hem den wech niet en verdriet. Wie dustanich gheselscap heeft, en heeft gheen anxt voerden rovers die inden weghe wachten. Dat sijn die duvelen, dien vanghen ende roven al die gheen, die dus maken⁺ willen haer begheerten ende diese setten inden handen ende inden ||

1) D. paradijs Die guede.

+ 195v

558.aant.

stricken des duvels. Ghelove ende minne ophouden thert ende treckent vanden quaden begheerten ende van dwasen ghedachten, dattet niet en consenteert, recht alsmen houdt die voghelen biden

[p. 475]

stric anden voet, datsi niet en vlieghen na haren wille. Dat hert is recht als een voghel, die na sinen wille vlieghen wil, ten si dat gehecht si mitten strick des gheloves ende der minnen. Het vliecht seer anxtelic, soe dattet hem dicwijl verliest ende valt inden stric des voghelaers vander hellen, dats die duvel, die hem seer pijnt desen voghel te stricken. Hier om, die guede menschen, die ophouden van haren wille te doen ende haer begheerten bi maticheit ende haer gedachten bi soberheit. Hier of seit Seneca: ‘Ist datstu minneste wijs te wesen ende sober ende matich, ophoude dine begheerten ende dijn gedachten ende set een breydel dijnre begheerlicheden’. Want alsmen hout dat paert biden toem, dattet niet na sinen wille gaet, also sal een sijn herte houden mitten breydel der soberheit, dattet hem niet over en gheve totten wille noch tot begheerte noch tot ydelheit der werelt.

559.aant.

Die derde graet der soberheit is te setten mate in spreken, als Salomon seit: ‘Die wise ende welgeleerde ende matighe heeft mate sijnre spraken’; ende sinte Iheronimus seit, dat mit luttel sprake is beproeft dat leven der menschen, dats te segghen: naden woerden⁺ machmen kennen den sin ende die dwaesheit des menschen, recht || alsmen dat verken kent bi sijnre tonghe alst ongans is. Daer om seit die wise man: ‘Die woerden¹⁾ der wiser sijn gheweghen inder scalen der reden ende des onderscheits, datter niet in en is te berispen. Sommighe menschen en connen niet zwighen ende en nemen niet waer wat si seggen, weder waer of logen. Die sijn ghelijc die watermolen sonder sluus, die altoes omme loopt naden lope des waters, want si hebben also veel woerden, alst water vander molen. Mer die wise setten die sluse des onderscheits, om te houden dat water der dwaser spraken ende der overvloedigher, dat si over die

+ 196r

1) D. woerdenen.

560.aant.

molen der tonghen niet en lopen. Daer om seit die wise man: ‘En laet niet lopen dat water’, dat is: ophoude dijn woerden mitter slusen des onderscheits. Salomon seit: ‘Die twater laet lopen’, dat is twater der woerden, ‘nae sijnre overvloedicheit, wort een sake der sceldinge ende van veel quaets’, dat comt vander quaeder tongen, als voerscreven is inden tractaet vanden sonden, daer wi spraken vander sonde der tongen. Die wise man seit: ‘Set dijn woerde in die scale ende in dinen mont enen gueden breidel, ende neem waer datstu niet en valtste mit dijnre tongen voer dine vianden, die die wachten ende verspyen’. Die zijn woerden niet en weecht in die scael der onder scheidenheit ende in sijn tonghe niet en hout biden breidel der redelicheit, die die tonghe of trecken soude vanden quaden woerden,⁺ valt lichtelic in die handen sijnre || vianden, dat zijn die duvelen,

+ 196v

[p. 476]

561.aant.

die over al verwachten. Als die vianden een casteel bestormen ende die poorte open vinden, so gaen si lichtelic in. Also doet die duvel, die altoes dat casteel des herten anstormt; als die meeste poorte open is, wint hi dat casteel lichtelic. Daer om seit David inden souter: ‘Ic hebbe gheset goede hoede in minen monde iegens minen viant’, dat is die duvel. Die hoede vanden monde dat is die reden ende onderscheit. Dese ondersoken die woerde eer si uten monde gaen, want het is die scale, als die wise man seit, daermen dat woert in weghen sal eerment spreect. - Merct dat waerachticheit hout dese scale. Want waerheit accoordeert een sijn meninghe¹⁾ des herten ende die woerden des monts, dat hi niet en seit dan die waerheit als si inder herten is. Dese scale en sal niet hanghen ter rechterziden noch ter luchterziden. Want om heimelike minne der personen, noch om tijtelic gewin, noch om enighen hadt en salmen laten die waerheit te seggen, alset noot is, noch loghentael noch valscheit en salmen segghen om yemants wille.

1) D. menighe.

562.aant.

Alsmen sal maet houden inden spreken, also salmen oec maet houden inden horen. Want alsoe wel sondichtmen inden horen, als inden spreken. Want die ghene die hoert missegghen of achterclap van enen anderen, is mede deelachtich ende ghezelle vanden sonden des gheens die hi hoert. Want nyemant en soude quaet segghen⁺ vanden || anderen, hi en meende dattet den ghenen behaechde diet hoert. Daer om seit een heilich man: ‘Men soude gheen quaetclappers vinden, vondemen geen diet gaern hoerde’. Dese grote rike mannen souden hem seer wachten wien si hoerden of gheloefden, wanter luttel sijn die hem die waerheit segghen, mer flacterers hebben si veel in haren hoven. Dat costelixste dat omtrent hem is, dats trouwe ende waerheit. Daer om worden si dicke bedroghen, want sij horen ende gheloven gaern die loghenaers. Seneca seit: ‘Den groten heren en ghebreect niet, dan een die hem die waerheit seit; want loghenaers ende flacterers hebben sij gueden coop, mer si souden haer oren opdoen om gaern te horen salicheit haerre sielen ende haer oren sluten totten dwasen woerden, die der sielen scadelic sijn ende niet en vorderen’.

+ 197r

563.aant.

Daer om seit die wijse man: ‘Stopt dijn oren mitten doornen ende en hore die quade tonghe niet’. Die quade tonghe is recht als dat helsche serpent, want sij venijnt die ghene diet horen, als die achterclappers doen. Jeghens dese tonghen soudemen die oren stoppen mit doornen, dats mitten anxt des heren, of mitten doornen daer onse here mede ghecroont was ende mit ghehoechnis sijnre passiën. Die die vrese goods hadde ende ghehoechnis sijnre passiën, die en soude niet gaern die achterclappers horen noch die flacterers, noch

[p. 477]

564.aant.

dwase oneerbaer woerden. - In een ander manier machmen || dit verstaen:⁺ Stoppe dijn oren mit doornen. Die doornen prekelen ende beteykenen die herde woerden ende scerp, daermen mede berispen sal die achterclappers ende doense zwighen ende doen hem te weten, datmense niet gaern en hoert. - Het is een serpent, dat in latijn gheheten is aspis, dat is van der natueren dattet dat een oer stopt mit sinen staert ende dat ander mitten aerde, op dattet den sangher niet en hore. Dese sanghers sijn loghenaers ende flacterers: dese begokelen die rike menschen. Mer soe wie stopt sijn een oer mitter aerden ende tander mitten staert, en soude gheen noet hebben begokelt te wesen vanden duvel of vander quader tonghen. Die stopt dat een oer mitter aerden, die om sijn armoede denct ende om sijn snoetheit ende crancheit, daer hi hem of soude veroetmoedighen ende cleyn achten. Dat ander oer soudemen stoppen mitten staert, dats mit ghehoechnis des doots, die hem zeer sal vervaren. Die aldus sijn oren stopte, en soude niet gaern dinghen seggen of vertellen, die gode mishaghen mochten. Aldus soude hi wel ghetempert ende ghematicht wesen in horen ende in luysteren ende dits die vierde graet der soberheit.

+ 197v

565.aant.

Van costelike cleder.

Die vijfte graet is mate te bewaren in cledinghe ende in costelike habite, daermen dicke in overtrect die mate, ende doet grote overtallicheit. Ende want dat sonde is ende dicwijl een sake der sonden⁺ in enen anderen, soe sal-||men hier mate in houden. Want en waer costelike chyeringhe gheen sonde, god en souder soe scerpelic niet of seggen inder ewangeliën ieghens den quaden riken man. Dese rike cleden hem soe dicwijl mit bonten, mit graeuwen ende mit rikelike purpur, als die rike man dede. Ende voerwaer, hi is zeer dwaes ende kintsch, die van sinen rock maect sijn bespottinghe, ende men souden houden voer dwaes, die hem daer in verhief te draghen een toe roeringhe, dat anders niet wesen en soude dan een teyken des quaets ende der scanden sijns vaders ende sijns selfs. Het is een ghewoente dat wi cleder draghen ende dat anders nerghent om, dan om die sonde ons eersten vaders, ende was een decsel van hem ende van onser confusen. Men seit: een baer wel gecyert dats een teyken datter een doot lichaem onder is. Also is dicwijl onder enen sconen rock die dode ziel overmids sonden, sonderlinge in dien menschen

+ 198r

566.aant.

die daer in gloriëren ende verheffen. Dat hem die paeu verhovaerdichde van sinen staert, of die haen van sinen sconen cam, dat en is geen wonder, want natuer heeftse hem gegeven, ende sij doen als hem die natuer leert. Mer die mensche die sin ende reden heeft ende die wel weet, dat hem natuer niet ghegeven en heeft alsulke cledinghe, hem daer om te verheffen, noch op die scone kroeck sijns

[p. 478]

hovets, dats onreden. Daer om seit die wise man: ‘En glorieer niet in dinen sconen cledinghen’. Ende sinte Pauwels seit, dat die vrouwen⁺ hem souden chyeren in || soberheit, dats in maten, sonder overtallicheit, na haren staet. Ten is voerwaer niet sonder overtallicheit, dat een persoen heeft so menich paer clederen ende van so menigerhande manyeren, dat veel arme menschen souden onthouden wesen van dat ter te veel is. Nochtan, waren si doch ten lesten den armen ghegheven, dat waer yet. Mer somtijt worden sij ghegheven den ribauden ende den loddinghen, dat grote sonde is. Ende hier in salmen maet bewaren, nae dien dat die staet des persoens eysschet, als voerscreven is.

+ 198v

567.aant.

Die seste graet der soberheit ende der maticheit is datmen bewaer guede mate ende guede manyer in sijnre consciencie ende in sinen ommeganc. Seneca seit: ‘Bistu sober ende matich, neem di selven waer, dat die moynes dijns herten ende dijns lichaems niet lelic en sijn ende onbequaem’. Sommighe sijn so kintsch ende soe slecht van manyeren, dat sij hem doen houden voer dwaes. Het is betaemlic een man van waerden ende die in gueden staet is, dat hi wel ghescict ende matich si in sinen wercken ende woerden ende van scoonre continanciën voer allen menschen, so datter nyemant quaet exempel an en neem, ende dat hi niet voer dwaes gehouden en worde noch voer kints. Als een meester seit: ‘Kints van iaren, kints van sinnen, kints van seden sijns alleens’, ende die scrift seit, dat dat kint van hondert iaren sal vermaledijt weesen voer god, ende sinte Pauwels⁺ seit: ‘Doe ic een kint || was, dede ic als een kint; mer doe ic een man gheworden was, doe liet ic mijn kintsheit’. Want wie een out mensche hout voer een kint, die houten voer dwaes; daer om seit sinte Pauwels: ‘En weest niet kintsch van sinnen, mer in quaetheden weest cleyn’. Dus ist dan een scoen ende oerbaerlic dinc, ist man of wijf, ende sonderlinghe den groten heren ende vrouwen, datsi bewaren redelike mate in haren wesen ende in haren ghevaerde, dat si wel gescict sijn voer gode ende voerden menschen. Dits die seste graet van desen boem.

+ 199r

568.aant.

Die sevende graet is in te bewaren mate in eten ende in drincken. Want hier mede doetmen den lichaem veel quaets ende der zielen, als voerscreven is. Ende onse here seit inder ewangeliën: ‘U lichaem en¹⁾ moet niet bezwaert worden van gulsicheit noch van dronckenscap’, dat is: en doet gheen overtallicheit in eten ende in drincken. Soberheit bewaert die mate in eten ende in drincken. Van overtallicheit in eten ende in drincken is voerscreven inden tractaet vanden

1) D. lichaemen.

[p. 479]

sonden, daer ic seide vander gulsicheit, welker sonde dese duecht der soberheit is recht contrarye. Daer om so en wil ic nu niet meer daer of segghen.

Dus hebstu ghehoert die graden, daer dese boem bi wast ende opgaet; ende wilt gi weten die telgen van desen boem, sich an alle die duechden, die begrepen sijn in desen boec, soe sultstu vinden over al dese duecht. Set mate in allen doechden, bi welken ic segge⁺ dat die ander doechden sijn telghen || van deser duecht. Want si toent haer in allen anderen doechden, daer om en set ic anders gheen telghen dan die doechden voerscreven.

+ 199v

569.aant.

Dese boom draecht veel scoen vruchten ende seer suete, dat is vrede van herten, als ic voerscreven hebbe. Want die dese doecht heeft, die heeft therte so versceiden vander werelt ende so verenicht mit gode in caritaten ende inder minnen goods, dat hi alle dinghen verghetet, die niet gescict en sijn tot gode. In deser maten rust dat herte in god, daert sijn vertroestinghe heeft ende sine ghedachte ende sine ghenoechte, die boven gaet alle ghenoechten. Dustanige troost ende dustanige genoecht set die heilighe gheest int herte, dat hij volmaect in deser doecht der soberheit, die welke comt van der gave der wijsheit, als voerscreven is. - Voer waer, die dese vrede des herten mocht voelen ende hebben dat hi ruste in god, twelc is dat eynde ende vervollinghe ende somme alre begheerten, die soude salich wesen in deser werelt ende in die ander, ende hi soude ghewonnen hebben die salicheit, die god belovet inder ewangeliën den ghenen, die desen vrede ghelijc bewaren daer hij seit: ‘Salich sijn die vreedsamighe, want sij sullen heeten die sonen goods’. Sinte Augustijn seit: ‘Die sijn vreedsamich, die alle moynes des herten scicken ende setten onder die heerscappie der rechter reden ende

570.aant.

onder den gheest’. Dit sijn sonen goods, want sij hebben die gelikenis⁺ van haren vader, die daer is god || des vreden ende der minnen, als sinte Pauwels seit. Die vrede ende die minne goods is die den mensche redelixste maect ende ghelijcste gode ende contrarie den duvel, die een viant goods is. Voert soe sijn si gheheten sonen goods, want si kennen haren vader van veel naerre dan die ander, want vrede ende minne volghen si ende die houtse veel naerre, dan enige ander duecht. Voert so sijn si die werken haers vaders, want god uten hemel quam, dat was om vrede te maken tusschen god ende den mensche ende hem selven. Ende doe hi gheboren wort, songhen die enghelen vrede ende verworven vrede alsoe veel als si mochten ieghens god ende haren even ghelijc. Ende in hem selven sijn si geheten sonen goods sonderlinge, want si doen die werken haers vaders. Want si dan gheheten sijn sonen goods, so sijn sij salich in

+ 200r

[p. 480]

571.

deser werelt bi sonderlinghe gracie. Mer dese salicheit sal volmaect worden, als si wesen sullen in vreedsamiger besittinghe des erfnis haers vaders, dat is des coninx van hemelrijc. Daer sullen si wesen in sekeren vrede in volmaecten vrede, daer alle begheerten vervolt sullen wesen, daer en mach comen quaet noch druck, noch wederspoet, noch ghebreck, mer overvloedicheit ende volheit van allen gueden ende bliscap ende glorie sonder eynde. Het sal wesen eerlike vrede, ghenoechtlike vrede ende ewighe vrede, die bovengaet ende⁺ boven climmet alle sinlicheit, als sinte Pauwels seit; ende want || sij bovengaet alle sinlicheit, soe bovengaet si alle spreken, want gheen hert en macht volpeynsen noch tonghe volspreken, wat die vrede is die god bereyt heeft ende gheeft sinen vrienden. Ende want icker niet of spreken en soude konnen dan al stamerende, noch volcomelic uutspreken en mach, so wil ic swighen ende mijn reden sluten ende mijn dicht eynden tot gloriën ende eren ons heren Ihesu Cristi, in wien is alle eer, dat hi ons leide in sinen gheselscap, daer ewich leven ende ewighen vrede is. Amen.

Hier gaet uut dat boexkijn, datmen heet Somme le Roy of des Coninx Somme, ende wort gheëyndt ende voldaen in die printe te Delf in Hollant, int iaer ons heren duysent vier hondert acht ende tseventich, den vier ende twintichsten dach der maent aprilis, dat was sdaiechs nae sinte Iorijs dach, ridder ende maertelaer.

+ 200v