Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 101]

Ron Elshout
De zee? Volkomen ongrijpbaar
Over De hydrograaf van Allard Schröder

Op de keper beschouwd schreef Allard Schröder met De hydrograaf een ouderwets boek, dat vrijwel naadloos past in de traditie van de literatuur uit het fin de siècle. Naturalistische elementen zijn er dan ook niet vreemd aan: erfelijkheid en milieu bepalen grotendeels het karakter van de hoofdpersoon Franz von Karsch-Kurwitz.

Nadat de verteller bij wijze van opmaat beweerd heeft te zullen trachten Von Karsch' leven niet in ‘het koor’ maar solo te laten opklinken, doet hij dat weliswaar, maar Schröder schrijft zijn protagonist met de vaste hand van een naturalistische auteur het verval, de nutteloosheid en de ondergang tegemoet.

Gezien de plaats van handeling - de viermaster ‘Posen’ - en de bezigheden van Von Karsch (het woord ‘beroep’ zou te veel eer zijn) als hydrograaf is het logisch dat de karakters van de personages getekend worden in relatie met de zee.

Marcellus Emants gebruikte in Op zee de plaats van handeling vooral om zijn personage gevangen te zetten. De strekking daarvan verdubbelde zich in de roman doordat de hoofdpersoon door zijn karakter aan boord óók geïsoleerd was.

Iets dergelijks doet Allard Schröder ook. De gebeurtenissen aan boord - of het gebrek daaraan -, de weersgesteldheid en uiteraard de zee treden nergens nadrukkelijk als ‘symbool’ op: de beschrijvingen blijven altijd concreet en op eerste gezicht bijna uitsluitend van toepassing op de ondernomen reis. Maar wat er over de zee verteld wordt, zegt tevens veel - zo niet alles - over de personages.

Schröder zet na de optimistische opmaat (om maar even bij zijn muzikale terminologie aan te sluiten) vrijwel meteen de toon van het verhaal met een zeegezicht:

Een flauwe, soms aflatende wind zorgde af en toe voor een lome rimpeling in de zeilen en golfjes klotsten mopperig tegen de scheepswand. Zo lusteloos was de zee dat Fransz von Karsch, die zich zonder reisbestemming had ingescheept, maar meevoer om wetenschappelijke waarnemingen te doen, zijn camera en meetinstrumenten in zijn hut had gelaten toen hij ter hoogte van Kaap Finistère na een middagslaapje met lichte hoofdpijn aan dek kwam.

[p. 102]

Je moet als lezer wel van een heel naïef soort zijn, als je niet inziet dat de betekenis van woorden als ‘loom’, ‘mopperig’ en ‘lusteloos’ ook afstraalt op Von Karsch, van wie ten overvloede nog vermeld wordt dat hij ‘zonder reisbestemming’ ingescheept is. Je hoeft niet eens gestaald te zijn door het werk van Flaubert, of te onzent W.F. Hermans, om vanaf deze bladzijde, de tweede van de roman, te beseffen dat Von Karsch geen enkele kans (meer) maakt. Aanvankelijk lijkt het er nog even op dat Von Karsch zijn ‘werk’ als hydrograaf serieus zal nemen, hij heeft althans allerlei messing instrumenten bij zich waarmee hij van plan lijkt te zijn ‘zeegang, wind en golven te meten en stromingen [te] bestuderen.’ Maar al snel ontspint zich een gesprek tussen Von Karsch en de ook aan boord vertoevende salpeterhandelaar Moser, die in de roman ‘de nieuwe tijd’ vertegenwoordigt. Hij gelooft uitsluitend in feiten, beweert hij, en deze ‘heraut van de vooruitgang’ snakt naar de eerste wereldoorlog, want: daarna zal alles anders zijn. Von Karsch is eerst aan het woord:

‘Deze [trochoïden] theorie geeft inzicht in de relaties tussen de afzonderlijke dementen van de golfbeweging. [...] De wetenschap heeft een formule ontworpen die de dynamiek van de golfbeweging onder verschillende omstandigheden beschrijft. Het is mijn doel met mijn waarnemingen aan te tonen dat deze theorie correct is.’ [...]
Moser keek naar de zee alsof hij haar voor het eerst zag. Enige tijd volgde hij de bewegingen van de golven, waarbij zijn hoofd lichtjes meedeinde met de deining. Uiteindelijk haalde hij verwonderd zijn schouders op. Hij had niets opmerkelijks gezien. [...]
‘Alles wat er zich voor uw ogen afspeelt, gehoorzaamt aan natuurkundige wetten,’ legde hij de salpeterhandelaar uit, en hij vond dat hij pedant klonk. ‘Het is zelfs theoretisch denkbaar dat alle bewegingen van de zee in één alomvattende formule zouden kunnen worden beschreven, maar zover zijn we nog niet.’
Moser wilde weten waarvoor dat goed was.
Wrevelig haalde Karsch zijn schouders op. ‘Het te weten.’
Moser was teleurgesteld. ‘Meer niet?’
Nee, niet meer dat ‘het te weten’. Dit antwoord was correct, deze nobele dooddoener gaf zin aan alle wetenschap. In werkelijkheid waren er maar weinigen - de frikken daargelaten - die het ook werkelijk afdoende vonden. In hen gingen andere antwoorden schuil, visioenen van een kosmisch uurwerk, van het stille, lege oneindige - al konden die woorden onderling verwisseld worden - van de fondanten Hand van God de Schepper, van nog mystieker dromen over ondergang en opstanding van de wereld, alles vergezichten die ze geen van alle het daglicht gun-

[p. 103]

den; hun geloof of hun nihilisme hielden ze liever voor zich.

De hand van de verteller in De hydrograafis aanmerkelijk minder fondant, want die steekt zijn nihilisme niet onder stoelen of banken. Het is vrijwel onmogelijk om zo'n discussie te lezen, zónder los te komen van de toon die Schröder op bladzijde acht gezet heeft en iedere weldenkende lezer snapt al lang dat Von Karsch beslist niet tot het soort wetenschappers behoort dat kosmische visioenen heeft. De verteller heeft Von Karsch bij zijn strot en knijpt beetje bij beetje de lucht uit zijn slachtoffer. Het echec van Von Karsch’ leven wordt steeds, zoals het bij een hydrograaf betaamt, geformuleerd in relatie tot de zee. Luttele bladzijden na het gesprek met Moser wordt het idee dat de zee een natuurkundig te verklaren dan wel te begrijpen fenomeen is, in één zin op zeer losse schroeven gezet:

Karsch keek naar buiten, waar zijn ‘feiten’ rustig deinend hun gestalte alweer verloren hadden zodra ze er goed en wel een hadden aangenomen.

Schröder varieert een paar bladzijden later op het motief waarbij hij een vergelijking inlast met een medicijn tegen syfilis. Dat is een geraffineerd ingevlochten vooruitwijzing, want Von Karsch zal later in de roman zijn teloorgang nog enige luister bij zetten door in een bordeel de genoemde geslachtsziekte op te lopen:

Terwijl hij in de verte tuurde, naar de flonkerende watervlakte en de donkere windvlagen die de wind er overheen joeg, bedacht hij ineens hoe weinig vertrouwd de zee hem nog was, na al die jaren van studie. Al die blikkerende golfjes vormden de ringen van een ondoordringbare maliënkolder, een pantser van kwikzilver dat hoogstens voor syfilislijders heilzaam was, maar gif voor elk ander. Het was niet meer dan een verblindende buitenkant, die haar ondoorgrondelijk innerlijk beschermde, want achter al dat weerkaatste licht verschool zich niets dan duisternis. Zo was ze alleen maar blauw omdat de hemel dat was en grijs omdat de wolken dat waren... Gelaten vroeg hij zich af waarom hij dit toch zo graag in een net van formules wilde vangen, als het water toch steeds vrij door de mazen wegstroomde.

Inmiddels is het de verteller die in als golven schitterende formules vangt hoe Von Karsch leven vrij door de mazen wegstroomt. Franz vraagt zich af: ‘Kon het zijn dat het weinige dat hij in zijn carrière had nagestreefd geen betekenis had gehad?’ Dat moet een retorische vraag zijn, want in één adem

[p. 104]

door laat de verteller Von Karsch zelf de onbarmhartige conclusie trekken:

De zee was het enige deel van de wereld dat nog niet uitputtend was beschreven, wie dat op zich wilde nemen was nog vrij, hij mocht zijn intuïtie volgen, zijn fantasie gebruiken om er de weg vrij te maken voor volgende generaties. Voor dat alles had je een schitterende geest nodig en die had Karsch niet. Degelijke middelmaat was zijn klasse. In niets uitzonderlijk, altijd een aanvaardbaar gemiddelde: dat zijn leven zich daar nooit van los zou kunnen maken wist hij al lang.

Nota bene: we zitten dan op bladzijde 39 van de tweehonderd bladzijden tellende roman! Het slotakkoord laat dan nog enige tijd op zich wachten. Op driekwart van het verhaal knijpt de verteller de laatste lucht uit Von Karsch als deze definitief berust:

Niet langer wilde Karsch begrijpen, niet langer tot inzicht geraken, geen nobel innerlijk leven koesteren, knikkebollend wijsheid over ondoorgrondelijkheid van de zee om zich heen verspreiden.

Het is dan bij na vanzelfsprekend dat ook de zee uit zicht raakt, deze golft, klotst of kabbelt niet meer, zelfs als spiegel functioneert ze niet meer, ze wordt zo goed als onzichtbaar, want ... het mist. Het laatste deel van de roman speelt op de plaats van vertrek: het vasteland.

Von Karsch is een volbloed romanticus, want hij vlucht uit onvrede met zijn volkomen vastgelopen bestaan op het vasteland de zee op. Dat hij juist die keuze maakt, wordt in de roman verklaard door een passage over zijn jeugd. Wanneer Franz een huidziekte heeft, moet een bezoek aan de zee genezing bieden. Hij baadt met het kindermeisje in zee en inderdaad geneest hij. Het ritueel heeft niet alleen veel weg van een doop, een zuivering, er gaat tevens een onmiskenbaar erotische spanning van uit die opgeroepen wordt door het lichamelijke contact met het kindermeisje. Wanneer Franz genezen is, bezoekt hij voor het vertrek nog eenmaal de zee - en krijgt de lezer een voorecho gepresenteerd van de latere vormeloze ongrijpbaarheid van de zee:

Op de dag dat ze naar Kurwitz zouden terugkeren, ging hij nog eenmaal naar de vloedlijn en streek met zijn vlakke hand over de golfjes die op het strand doodliepen, alsof hij ze vriendelijk wilde stemmen, maar voor hij ze had kunnen aanraken, hadden ze hun vorm al weer verloren. Ten slotte gaf hij zijn pogingen op, tot hij vijfentwintig jaar later voor het eerst met zijn instrumenten scheep ging om te doorgronden wat hem had genezen.

[p. 105]

Plotselinge narrigheid deed Karsch opveren. Er bestond geen verband tussen de reis naar Rügen en zijn keuze voor de hydrografie.

Niet alleen de zee is voor Von Karsch onbegrijpelijk, zijn eigen psyche is hem blijkbaar ook vreemd, want natuurlijk is het door hem ontkende verband er wel. Niet alleen zijn nutteloze poging de zee ‘aan te raken’ is verbonden met zijn latere, even nutteloze pogingen de zee te doorgronden, ook het kindermeisje blijkt een voorafkondiging te zijn.

Aan boord van de ‘Posen’ bevindt zich de mysterieuze Asta Maris, die de begeerte van de mannelijke passagiers opwekt. Te vermoeden valt dat de schrijver zich à la W.F. Hermans verkneukeld heeft, toen hij haar opvoerde. Een tijd lang lijkt het er namelijk op dat deze ‘sterre van de zee’ Von Karsch uit zijn lethargie kan lokken en dat zij eenzelfde reinigende werking op hem zal hebben, maar het blussen van de ontwaakte erotische gevoelens in een bordeel levert hem een geslachtsziekte op. Daarnaast blijkt Asta door gebruik van opiaten voornamelijk in de mist te vertoeven. Met grimmige ironie voorziet de verteller haar van onbeschrijfelijk smerige voeten.

De reinigende werking van de zee, de ontluikende erotische gevoelens - het vermoeden is er dat Von Karsch zijns ondanks daarnaar op zoek is, maar dat hij dat niet eens weet. Halverwege de roman staat: ‘Zelfs als hij precies zou weten wat hij [...] zocht, hij zou het waarschijnlijk nooit vinden. Misschien was het er niet eens.’ Zó diep zinkt Von Karsch - dat hij zelfs gaat geloven dat ‘het’ er niet was. Waarschijnlijk is ‘het’ er allemaal wel: de zee, de vrouw, de erotiek, maar door hun ongrijpbaarheid herkent hij niets meer en op den duur verliest hij zijn interesse er voor.

En de zee intussen? De zee, in de woorden van één van de passagiers, bestaat uit ‘Al die almaar oplichtende dovende glinsteringen. Alsof ze leeft, met ons de wereld deelt, maar steeds volstrekt onverschillig jegens ons is.’

Ron Elshout (1956) is dichter, essayist en redacteur van BZZLLETIN.