Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 76]

Ron Elshout
Stau, de zee en de vrouw

Jan Jacob Slauerhoff heeft zozeer de naam een ‘dichter van de zee’ te zijn, dat een aan hem gewijde tentoonstelling plaats vond in het maritiem museum. Niet in de laatste plaats heeft dit uiteraard te maken met zijn professie als scheepsarts, zodat er een aardige selectie foto's bijeen te brengen is, waarop Slauerhoff in uniform tegen de achtergrond van een stuk van een schip geposeerd heeft. Zijn beroepsmatige bezigheden hebben de mythe gevoed dat Slauerhoffs in zijn literaire werk beleden romantische verhouding met de zee ook in werkelijkheid bestond. Men suggereert dan dat hij vanwege die romantische verhouding met de zee scheepsarts geworden zou zijn. Lezing van Slauerhoffs biografie maakt duidelijk dat die keuze een veel pragmatischer reden had.

Wie Slauerhoffs Verzamelde gedichten leest op zoek naar ‘zeegedichten’, vindt dan ook vooral in het begin verbazend veel gedichten waar landrotten van allerlei aard in figureren. De zee wordt wel eens genoemd, maar nauwelijks geëvoceerd - eigenlijk ‘doet’ Slauerhoff er relatief weinig mee. Hij stuurt er eens een piraat of spookschip overheen, laat er eens een bark in zinken, kent er eeuwigheidswaarde aan toe (‘De zee, het enige leven dat strekt / van begin tot einde’) en bezingt ‘De vliegende Hollander’ en ‘Het narrenschip’. Verder is in dit stadium van zijn dichterlijk oeuvre de zee niet veel meer dan een eindeloze vlakte waarvan de horizon dezelfde functie heeft als ‘den hoek van de straat’ uit ‘L'archi-belle’ altijd wordt dáár de vervulling van het verlangen naar ‘wat ik [...] eenmaal mocht aanschouwen’ verzwolgen. In vroege gedichten preludeert Slauerhoff op een beeldentaal die hij later volop zal exploreren: van vrouwen, golven en boten beweert hij dat zij bondgenoten zijn, die door een vertrouwelijk verlangen aaneengesloten zijn: het mannelijke geweerd. Vrouwen en de zee zullen in Slauerhoffs poëzie de strijd met elkaar aangaan en uiteindelijk het onrustige, mannelijke, lyrische ik uit zijn gedichten altijd afwijzen én door het ongedurige lyrische ik beurtelings afgewezen wórden.

Slauerhoffs poëzie was in die zin autobiografisch dat de verschillende omgevingen waar de dichter vertoefd heeft het decor van de gedichten bepaalden. De samenstelling van sommige bundels werd er sterk door beïnvloed, Yoeng poe tsjoeng (van geen nut) is Chinees, Soleares is Spaans en Zuid-Amerikaans georiënteerd.

De frequentie van zeegedichten neemt toe in de bundels met de maritieme titels Eldorado en Een eerlijk zeemansgraf. Men stuit daarin op een aantal fikse tegenstellingen; Slauerhoffs verhouding met de zee was een paradoxale.

[p. 77]

De onderwaterwereld is een spookachtige, die niet zonder walging en een huiverend gevoel voor horror opgeroepen wordt: ‘langs lange slierten / wier trekt walm op van ontbinding’, ‘reeds gezonken drenkelingen / drijven uit hun onderholen / los’ en bestaan uit de onderzeese verrotting van vermolmd vlees. Maar evenzogoed is er het verlangen: ‘Ik wou nu liever zinken, gelaten neer op 't zand, / onder de lome deining van 't diepe waterwoud.’

In weerwil van dit zwart-romantische, verticale doodsverlangen is Slauerhoffs begeerte meestal letterlijk horizontaal gericht. Zijn personages zoeken menigmaal naar een onbereikbaar geluk dat achter de kim gelegen zou moeten zijn en dat dus - door die plaatsbepaling - per definitie onbereikbaar is. Dat lijkt de wens tot ‘eeuwig dóórvaren’ te vervullen, maar ook dat beeld is vervuld van elkaar opheffende tegenstellingen. Enerzijds wordt het alsmaar kunnen dóórvaren ‘in een waan van ruim’ beschouwd als ‘een geluk’, anderzijds wordt dat terecht bijna in één adem afgedaan als een ‘havenloze reis’. In een rake formulering zegt Slauerhoff dat het schip ‘het leven ontzeild’ heeft, terwijl het zich door de eeuwigheid stuurt. Goed beschouwd is dat niet van tweeën één, of één van de twee, het is per saldo niets.

Het lijkt erop dat ook de beurtzang tussen vrouw(en) en de zee uiteindelijk niets oplevert. In ‘Outcast’ formuleert de dichter het zó:

Ons blijft 't vernederend smachten naar de ree.
Geen oceaan heeft onze drift geblust,
en niets op aard, ook zwerven niet, geeft rust,
en de enige toevlucht de prostitué.

Bij haar die achter iedre haven wacht
- altijd een andre en toch steeds dezelfde -
wordt ons heimwee tijdlijk ter dood gebracht.

Tijdelijk ter dood gebracht! Dat is heel wat anders dan de eeuwige vergetelheid die blijkbaar gezocht werd en waarmee het verticale én het horizontale verlangen eigenlijk gelijkgeschakeld worden. Wordt in ‘Outcast’ uit Eldorado tenminste het heimwee nog tijdelijk bij een vrouw, ook al is dat een prostitué, geblust, in ‘De albatros’ uit Een eerlijk zeemansgraf is de keuze gemaakt, zo lijkt het:

De wolkenhorden, langgerekte baren
omgorden een heelal, ledig en grauw.
De onzichtbre wind, de diepten openbaren
mij meer geheimen dan de diepste vrouw.

[p. 78]

Altijd roept de zee, zoals in ‘Zeeroep’ waarin de ‘willige lijven’ van ‘wat langer voortgekuste vrouwen’ langzaam zo vertrouwd werden ‘als vroeger vaak bezeilde kusten’. De lichamen van de vrouwen worden dus in nautische termen vergeleken en zodra de najaarsstorm opsteekt, klinkt het dakhout als een ‘kreunend want’ en is er onmiddellijk het ‘wanhopig klaar beseffen / dat ik weer scheep zal gaan, voor 't eind van t jaar.’

De vrouw en de zee vormen geen optelsom, want in ‘Het einde’ maakt Slauerhoff onbarmhartig de balans op:

Vroeger toen 'k woonde diep in 't land,
vrat mij onstilbaar wee;
zoals een gier de lever, want
ik wist: geen streek geeft mij bestand,
en 'k zocht het ver op zee.

Maar nu ik ver gevaren heb
en lag op den oceaan alleen,
waar zelfs Da Cunha en Sint-Heleen
niet boren door de kimmen heen,
voel ik het trekken als een eb

naar 't verre, vaste, bruine land...
Nu weet ik: nergens vind ik vree,
op aarde niet en niet op zee,
pas aan die laatste smalle ree
van hout in zand.

Hij vraagt zich onmiddellijk in het daaropvolgende gedicht retorisch af: ‘Zal ik nu eindelijk, vergaan, vergeten, / verlost zijn van verlangen en berouw?’ Nee natuurlijk, niet zolang je leeft.

Met Slauerhoffs ontdekkingsreizigers liep het meestal beroerd af. Zij vluchtten, zoals Columbus in het gelijknamige gedicht, in een waan van ruim en maken zichzelf wijs dat de wereld níet rond is, ook al hebben ze zojuist het tegendeel bewezen, want dat zou betekenen: op dezelfde plek terugkomen. Of zij zullen, zoals ‘De ontdekker’ uit Eldorado tot 't eind der wereld voor de blinde muur van lege zeeën en steile en doodse kusten blijven kruisen. Een eerlijk zeemansgraf bevat een gedicht met dezelfde titel:

Hij had het land waarvoor hij scheepging lief,
lief, als een vrouw 't verborgen komende.

[p. 79]

 

Er diep aan denkend stond hij dromende

 

voor op de plecht en als de boeg zich hief

 

 

 

was 't hem te moede of 't zich reeds bewoog

 

onder de verten, waarin 't sluimerde,

 

terwijl 't schip, door de waterscheiding schuimende,

 

op de aanbrekende geboort' toevloog.

 

 

 

Maar toen het lag ontdekt, leek het verraad.

 

Geen stille onzichbre streng verbond hen tweeën.

 

Hij wilde 't weer verheimelijken - te laat:

 

Het lag voor alleen bloot. Hem bleef geen raad

 

dan voort te varen, doelloos, desolaat

 

en zonder drift - leeg, over lege zeeën.

Door maritiem en prenataal woordgebruik te vervlechten schept Slauerhoff in het octaaf een vergelijking tussen een zwangere vrouw die naar de geboorte van haar kind verlangt en de ontdekker die naar het te ontdekken land verlangt. In het octaaf draait het om de overeenkomsten, maar het in het sextet komen de verschillen dramatisch aan het licht en de conclusie is, gegeven de opeenstapeling van wanhopig stemmende woorden, niet minder rampzalig.

Eén van de laatste zeegedichten die Slauerhoff schreef, is een titelloos kwatrijn. Het staat in de bundel met de veelzeggende titel Al dwalend:

Waar zal ik wezen als ik zestig ben:
in diepzee rottend of in zand begraven,
of zal ik staren stilstaand aan een haven,
de hand gestrekt, zoals ik velen ken...

Hij heeft het niet meer meegemaakt en lag reeds in de klei begraven, maar ik vraag me steeds opnieuw af: waarnáár strekte die hand zich dan toch uit? Verlossing of toch de zee, de zee...

Ron Elshout (1956) is dichter, essayist en redacteur van BZZLLETIN.