Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 19]

Graa Boomsma
Branding achter Schoorl

Het moet bijna avond zijn, want de zon geeft de Noordzee zo'n zilverachtige glans dat hij bezig lijkt een reusachtige ribbelglasplaat over het zoute water te leggen. Op de foto bij tegenlicht krijgt de gestalte in de branding, op de lichtgebogen rug gezien, donkere contouren.

Daar sta ik, tot mijn knieën in het water, met mijn handen langs mijn zij. Ik staar over de zee, de aanrollende golven lijken mij terug te willen duwen naar het strand, tegelijkertijd wil de onderstroom me tot voorbij de branding trekken. Mijn voeten zakken weg in het zand.

Ik weet niet wie mij, een zesjarige jongen met vakantie in Schoorl, in die houding gefotografeerd heeft. Mijn moeder, vermoed ik, omdat mijn vader staat te vissen op de uiterste punt van de pier en zij de strandspullen al in het inpakken is. In welke tas past het fototoestel? Dan ziet ze mij staan.

Heeft ze me gevraagd waarom ik daar zo stil stond, wat ik dacht? O nee. Was het de laatste vakantiedag? Voelde ik de pijn op mijn verbrande rug? Zag ik op tegen nóg een nacht in het houten vakantiehuisje?

Juni 1959, Gerard in zee. Het staat met potlood achter op de zwart-witkiekje geschreven als ik die uit mijn fotoalbum haal. Ik herken het handschrift van mijn moeder. Achter op de foto staat een gestempelde code, 667E, in vervaagde paarse inkt.

Nou, wat dacht je toen, zomer 1959, uitkijkend over de deining terwijl de avondzon de zeevlakte liet oplichten? Het water kabbelde rond mijn knieën. Wat ik nog wel heel goed weet: dat ik doodsbang was voor water. Kopjeonder durfde ik niet. Ik zag op tegen de zwemlessen die ik vanaf augustus moest nemen. Nog steeds ben ik het schoolvriendje dankbaar dat me een jaar of wat later in het zwembad ruw onder water duwde en me zo bevrijdde van mijn watervrees.

Wat kon die zesjarige jongen, die nog moest leren schrijven, in godsnaam denken of mijmeren toen hij bij vroege avond stond te staren over de Noordzee? Wat staat hij ver van me af, en hoe dichtbij is hij nog met zijn weggedreven zeegedachten: zijn kinderadem strijkt langs mijn vijftigjarige wangen. Mysterieuze metamorfose.

Noem het nostalgie, dat verlangen naar wat nooit meer terugkomt of opklinkt, naar alles wat is verdwenen. Goed, maar met zo'n vaag overkoepelend begrip ben ik er niet, kom ik niet waar ik per se wil zijn.

Medea weet in Ovidius' Metamorphosen niet alleen een oude man tot jongeling om te toveren, zij beheerst ook de wereldwateren: zij maakt een wilde zee weer kalm en een kalme wild met haar toverzangen.

[p. 20]

Hoe krijg ik beweging in die foto?

Ontneem het woud zijn mysterie en er staat alleen timmerhout. Ontzeg de zee haar raadselachtigheid en er blijft alleen deinend zout water over.

Er moet meer zijn.

Wat schreef de profetische dichter een jaar voordat hij, op de vlucht voor de Blitzkrieg-Duitsers, per boot naar Engeland vluchtte maar verdronk in de Noordzee? Wie schrijft, schrijve in de geest van deze zee of schrijve niet.

Na Marsman ging de laatste roker met zijn blafhoest veertig jaar later nog veel verder toen hij het hunkerverhaal ‘Aan de Noordzee’ schreef. Meer dan de helft van het aardoppervlak wordt door de zee in beslag genomen, een omarming door een kolossale vloeibare poliep. Niet Marx of het kapitaal waren baas op aarde maar de zee, die de aardbol vasthield met een hand van kokend glas. Dixit Hermans. En de zee lachte de mensen uit en lag klaar om ze te verzwelgen als ze te dichtbij kwamen. Niemand wist wat er in de volgende grote oorlog allemaal zou worden vernietigd, maar niet de zee. Alleen op de kok- en zilvermeeuwen, die krijsten en traag over de golven zwierden, had de zee geen vat.

Leviathan was elders. De zesjarige jongen in de avondlijke Noordzeebranding was onbekend met zulke monsters. Hij zag de streep die zee en lucht scheidde, een scheidslijn die impressionistische schilders na Turner negeerden, die vogels onder water lieten zwemmen en vissen vliegen.

Op de foto is evenveel lucht als water te zien. De horizon in het midden is scheef en loopt enigszins af van links naar rechts omdat mijn moeder haar camera niet recht houdt.

En dan pas zie ik de zeevogel die recht boven mijn hoofd hangt. De vogel vormt een zwevend dakje boven mijn jongenshoofd Hij ziet Larus Canus niet. Het komt niet bij hem op om, Proust parafraserend, te denken dat áls die meeuw de Kop van Noord-Holland in zou trekken en afzakken naar de hoofdstad, dat een voorbode van zwaar weer betekende, laat staan dat hij Albertines ontboezeming over haar verblijf in Amsterdam, waar ze veel meeuwen zag (ze ruiken de zee, ze komen er de zeelucht opsnuiven door de straatstenen heen), op waarde weet te schatten.

Het alfabet is nog een gesloten boek voor de jongen. Hij weet niets van verloren tijden die je kunt zoeken in de oneindige woordzeeën van de bedlegerige, besnorde schrijver.

Hij duwt zijn rechterhand onder water, roert zijn vingers heen en weer en ziet luchtbelletjes opstijgen.

Ik laat de jonge Gerard vooroverbuigen. In een flits ziet hij zijn eigen kindergezicht vervormd in het deinende wateroppervlak. Maar de liefde is vooralsnog een begrip waarin hij verdrinkt, nimfenzoon Narcissus blijft nog jaren

[p. 21]

een onbekende en geen echo is te horen.

Bespiegelingen en water zijn met elkaar verbonden. De oude Perzen verklaarden de zee heilig. In de Edda heet de zeereus AEgir (bijnaam Gymir). De Grieken gaven haar een eigen Poseidon, alias Neptunes met zijn verwaaide haren, zoon van Kronos en Rheia, de jongere broer van Zeus die aanvankelijk heerste over de aarde en de aardspleten en die met zijn drietand het water net zo woest kon maken als zijn eigen uiterlijk.

Narcissus kon zijn kwellende spiegeling niet grijpen en verdrinkt in eigenliefde: Wat te verzinnen, Ovidius? Moet ik hem in de waterspiegel roepen? Of moet hij mij aanroepen? En wát dan te roepen? Wat ik verlang is hier, bij mij, maar mijn bezit maakt arm. Wat een vreemde minnaarswens: wegwensen waar je naar verlangt.

Water - liever zout dan zoet want zout strooi je in de wond die tijd heet - verbeeldt de ongrijpbare schim die leven heet, en die schim, kleine jongen op foto in 1959, vormt de sleutel tot die bespiegelingen.

Laat ik dat spook of zeemonster, die Leviathan-achtige waterdraak of druipende hersenschim, Moby Dick noemen, de albino-walvis die in Meivilles meesterwerk Moby-Dick, or the Whale (1851) in alle zeeën en oceanen rondzwerft en dik bloed spuitend opduikt, ‘reusachtig als een drijvend eiland’. De door kapitein Achab opgejaagde witte walvis dobbert ‘als een sneeuwberg tegen de lucht’ rond in de ziel van de verteller (‘Call me Ismaël’), die zich meldt aan boord van een walvisvaarder om een depressie van zich af te schudden en zijn geldgebrek te bestrijden.

Kapitein Achab is bezeten van de jacht op Moby Dick, wiens sikkelvormige kaak hem een been heeft afgebeten. Zijn bemanning bestaat uit afvalligen, kannibalen en verworpenen der aarde. Stuk voor stuk raken ze in de ban van het reusachtige zeezoogdier, die wit is als een lijkwade, met een sneeuwwit gerimpeld voorhoofd en een hoog oprijzende, piramidevormige witte rug-bult. De kop van deze Leviathan, dit welhaast oud-Bijbelse monster, is schedelkundig bezien een grote misleiding. Van de hersenen is geen spoor te bekennen. Als machtig beest is zijn hele voorkomen een fantastische façade. Moby Dick is een sfinx. Onder kapitein Achab jaagt Ismaël - de half-Egypische zoon van Abraham en Hagar die de woestijn is ingedreven - in woeste wateren op een monster met vele gedaanten. Net als Osiris is Achab op zoek naar zijn verminker, naar het monster Typhon dat in het oude Egypte een zinnebeeld van de oceaan vormde, in Ovidius' Metamorphosen een Gigant (Typhoeus), een van de honderdarmige of - koppige reuzen en zonen van Moeder Aarde, door Jupiter getemd en onder de Etna gevangen gezet, maar bij zijn verschijning vluchten en vermommen zich zelfs de

[p. 22]

goden, totdat hij wordt verpletterd door Sicilië en dat zware, vulkanische eiland hem neerdrukt ‘omdat hij zijn hoop had durven stellen op een plaats in 't hemelrijk. Hij spartelt vaak nog tegen, wil zich dan naar boven vechten als een woedende walvis. Typhon: alles wat de mens kwaadaardig gezind was.

Moby Dick is het onderwaterkwaad, of zoals mythomaan en meesterverteller Melville het zegt: ‘de gebalde vleeswording van al die verderfelijke krachten welke bepaalde diepe denkers in zich voelen vreten, totdat ze met een deels weggeknaagd hart en op een halve long verder moeten leven’.

Dat innerlijk gevecht, die strijd tegen de strekenrijke Moby Dick in al zijn vormen, speelt zich voornamelijk af in de Stille Zuidzee, de Grote Oceaan waaraan Melville in zijn monsterroman een heel hoofdstuk wijdt. De uitgestrektste aller oceanen is hem dierbaar. In zijn jeugd verlangde hij al naar die zee der reuzenzeeën: ‘nu dan deinde daar die klare wereldzee in duizend mijlen blauw oostwaars [voorbij de Batan-eilanden - GB] voor mij uit’. Verteller Ismaël snuift een ‘zoete geheimenis’ op die rond deze wateren hangt, en onder het oppervlak lijkt een verborgen ziel te spreken. Melvilles lievelingszee omvat bijna de hele aardbol en verenigt alle kusten tot één baai. Het water vormt zeeweilanden, weids rollende watersteppen. De Grote Oceaan is voor Ismaël/Melville het getijdenkloppende hart van Moeder Aarde én zo groot als verleidersgod Pan.

En daar woedde al anderhalve eeuw geleden, ver voor Freud en Jung, de strijd in het onderbewuste: ‘want hier liggen miljoenen vermengde schaduwen en schimmen, verdronken dromen, slaapwandelingen, luchtkastelen; hier ligt al wat levens en zielen heet voor immer dromend te dromen; te woelen, gelijk sluimeraars in hun slaapstee; de eeuwig voortrollende baren, slechts van hún rusteloosheid het gevolg’.

Er moest en zou meer zijn.

De zee volstorten met symbolen, spoken, goden, monsters en metaforen op leven en dood. Een belachelijke poging om een foto van bijna een halve eeuw oud tot spreken te brengen. Stop hem een koekje in zijn hand dat hij meteen in een aanrollende golf doopt en...

Ik kijk hem op zijn kinderrug en weet welk verleden hij voor zich heeft.

Zijn vader vist onverstoorbaar door.

Daar staat de jongen van zes nog steeds met lege handen in de Noordzee-branding. Tijdens die strandmiddag heeft hij een zandkasteel met onderaardse gangen en torens met schelpdaken gemaakt, een bouwsel dat wordt omspoeld door de eerste vloedgolven en instort. Misschien kijkt het zesjarig kind verlangend naar zijn vader, die met kaplaarzen aan voorbij de punt van de pier met zijn werphengel op schol, schar en knorhaan vist en niet omkijkt.

[p. 23]

De zee geeft, de zee neemt.

De zee, symbool voor wat dan ook, voor alles en voor niets. Het blijft gewoon de zee, een gigantische bak vol zout water deinend in welbespraakte onrust.

De zee, ze druipt van de romantiek in boeken vol drama, dood en verderf, ze is het woelige symbool van duizenden dichters, ze is de machtige grijze lieve oermoeder die niets geeft om beledigingen, zij is de overspelige geliefde, en hier (in 2004) en daar (in 1959) strekt ze zich uit en blijkt er niets van te kloppen. Ze is onbegrensd en staat onverschillig tegenover goed en kwaad, hoop en angst, leven en dood. Ze blijft haar eigen kleur behouden, zwartgrijs in woest weer, donkerblauw als de hemel onbewolkt is. Ze is geen spat veranderd in al die duizenden jaren dat de mens haar bevaart, onder al die starende blikken waaronder ze onbekommerd doorgolft. De zee, ze deint op de desinteresse voor de voorbijgaande tijd en neemt alles en iedereen moeiteloos op.

De zee geeft niet, de zee neemt niet. Zij is.

Graa Boomsma (1953); recente publicaties: Maanvuur (roman, 2003), Stadsvlucht (roman, 2001), Adam in Amerika (essays, 2000), Laagland (roman, 1999). In voorbereiding: De schrijver als terrorist (verhalen).