Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 108]

Cyrille Offermans
H.C. Ten Berge - De oeroude roep van de zanger
Juryrapport A. Roland Holst-Penning 2003

De laureaat van vandaag, H.C. ten Berge, is in Alkmaar geboren en lange tijd woonachtig geweest in Bergen, de plaats waar wij vandaag bijeenkomen om hem de prijs uit te reiken die is genoemd naar de man die - zeker tot de jaren vijftig - zo niet als de beroemdste Nederlandse dan toch als de beroemdste Bergense dichter gold: Adriaan Roland Holst. Dat riekt naar literaire incest, zult u zeggen, naar handjeklap of een complot, maar ik kan u verzekeren: daarvan is geen sprake. Alle door die namen gesuggereerde overeenkomstem en betrekkingen berusten op toeval, niemand heeft zijn geboortenaam of - plaats zelf uitgekozen. En wie het werk van Ten Berge ook maar een beetje kent, weet dat dat niet, of hoogstens heel in de verte, tot dezelfde literaire familie hoort als dat van de prins der Nederlandse dichters, die tevens ereburger van deze gemeente was.

Of de prominente aanwezigheid van Roland Holst alhier iets te maken heeft gehad met Ten Berge's verhuizing naar Amsterdam, vroeg in de jaren zestig, mag onduidelijk blijven, vast staat wel dat Zeedorp, zoals Ten Berge deze rustieke plaats in een recente roman heeft omgedoopt, in de jaren vijftig het decor vormde van zijn eerste en wellicht beslissende ervaringen met de geheimen van zowel de liefde als de poëzie. Vast staat ook, blijkens een van de onverhuld autobiografische veldnotities in De honkvaste reiziger (1995), dat Ten Berge zijn eerste poëzie schreef in ‘een houten stulp’ in Bergen, al geeft de titel van zijn debuutbundel uit 1964, Poolsneeuw, al te kennen dat zijn naar aardse zuiverheid tastende dichtersziel niet genoeg had aan het onaardse, elysische verlangen van Holst.

In die eerste bundel staat een gedicht waarvoor Roland Holst min of meer model heeft gestaan’. Dat gedicht heet ‘Emeritaat’, aanvankelijk heette het ‘De oude bard’, een titel die Ten Berge ook weer voor de verzamelbundel Materia prima (1993) prefereerde. Het is niet uitgesloten dat genoemde oude bard zijn jeugdige collega aan het werk heeft gezien toen die aan zijn eerste probeersels zat te schaven, lang voor ze compact en exact genoeg waren om gepubliceerd te kunnen worden. In elk geval kwam hij af en toe langs ‘om een praatje te maken’. Omgekeerd was de jonge dichter toen nog zozeer onder de indruk van de gekwelde toon van de door liefdessmart verscheurde Holst dat hij hem ‘zo af en toe’ met een informeel tegenbezoek vereerde, dat wil zeggen dat hij ‘voor zijn woning aan de Nesdijk op en neer (fietste) om te kijken of hij wellicht ontredderd bij de ramen stond en de

[p. 109]

troost van een mentale ondersteuning behoefde.’

De oude Roland Holst, zoveel mag uit deze regels worden geconcludeerd, heeft een tijdlang diepe indruk gemaakt op de jonge Ten Berge. Een gedicht als ‘Droomt zij van mij?’ uit Een winter aan zee moet zelfs gedurende enige tijd Ten Berge's voorstelling van ‘de vrouw, en vooral van de manier waarop je met zo'n wezen diende om te gaan, (hebben) misvormd.’ Dat laatste woord klinkt niet erg dankbaar, zodat het niet verbaast als Ten Berge deze herinnering beëindigt met een radicaal afscheid van de poëzie van Holst: ‘Zijn werk vertegenwoordigt een in zichzelf besloten wereld; voor een dichter in de dop is het te particulier van aard. Het opent evenmin een venster op een gebied dat door zijn onbekendheid uitnodigt tot verdere exploratie. Holst's wereldbeeld laat geen verdere ontwikkeling toe. De geografie van zijn verbeelding zet een jonge dichter op dood spoor.’

Ik weet niet of het bestuur van het Roland Holst Fonds op de hoogte was van deze openhartige ontboezemingen toen het zijn instemming betuigde met de keuze van de jury. Hoe dan ook, het kan geen kwaad eens een paar regels te citeren uit het genoemde ‘De oude bard’. Dan kan blijken dat Roland Holst in elk geval als contrafiguur, als dichter om zich tegen af te zetten, een blijvende betekenis heeft gehad voor Ten Berge's werk.

Dit is de derde en de vierde strofe:

Het huis, de dijk, de wind
die niet wil zingen in de zwarte struiken
bij de sloot.

Levend zonder vleugels
nu de liefde is gevlogen,
koestert hij het ei van de herinnering.

Dit is de in zichzelf besloten wereld van de honkvaste thuisblijver, een wereld die de rusteloze jonge dichter beklemt, de adem beneemt, zijn verbeelding aan banden legt. De wind, die van Holst's metafysische eiland der gelukzaligen waait, is niet meer dan een druilerig briesje, ‘wil niet zingen’, heeft geen inspirerende kracht. De slotregels voltooien die Holstiaanse beslotenheid definitief. Een dode vis, in niets meer herinnerend aan verre wateren en ongewisse reizen, confronteert de dichter met zijn eigen dood:

De dag verstrijkt in wintergrijs.
Staande op de dijk
wordt hij de aanblik van een vis gewaar -

[p. 110]

 

gekanteld, buikwit boven,

 

oog vol staar.

 

 

 

Een spiegelbeeld door blauwend ijs omsloten.

Deze dichter moest weg van Roland Holst, weg uit Bergen, op zijn minst in zijn verbeelding moest hij - in het spoor van Slauerhoff en Terborgh - op zoek naar andere tijden en andere culturen. Al vroeg beeft hij daarbij gezocht naar reisgenoten, beseffend dat literatuur van belang - hoezeer ook ondenkbaar zonder langdurige eenzaamheid - het moet hebben van de levendige uitwisseling, de inspirerende correspondentie, het gemeenschappelijke front tegen een wereld die zich rijk waant door al het onaanzienlijke en onbegrijpelijke uit de weg te ruimen.

In het voorjaar van 1967 presenteerde Ten Berge het eerste nummer van het driemaandelijkse tijdschrift Raster, in zijn eentje maar met niet geringe ambitie: het blad moest de het blad moest de kwaliteiten verenigen van twee belangrijke verdwenen tijdschriften, Podium en Merlyn. Het moest, met andere woorden, publicatiemogelijkheid bieden aan zowel vooruitstrevende schrijvers en dichter als aan essayisten uit de school van de structurele analyse. Bovendien zocht Ten Berge contact met andere disciplines: film, muziek, dans, beeldende kunst. Dat leverde zes fascinerende jaargangen op, waarvan teruglezend kan worden geconstateerd dat de door Ten Berge aangezochte auteurs inderdaad ‘de gewaarwording van een gemeenschappelijke grondslag’ geven.

Zelf heeft hij die grondslag met de nodige reserves als ‘literaire antropologie’ aangeduid. Het gaat om een houding die ‘wortelt in een diepe verbondenheid met de aarde en het aardse, in een fundamenteel respect voor de dingen en het ons omringende, in de ontkenning van kunstmatige grenzen en de erkenning van de natuurlijke, eigen begrenzingen (die onderzocht en desnoods overschreden moeten worden)’, een houding die ‘voorts een open geest veronderstelt die de constructie boven de destructie verkiest, afkeer van systemen en ideologieën aan de dag legt, een zekere voorkeur voor anarchistische ideeën vertoont en daarbij veel aandacht schenkt aan andere levensvormen en culturen.’

Bondiger dan in deze, zijn eigen woorden, kan Ten Berge's inzet niet worden samengevat. Wat eraan opvalt is de existentiële, niet exclusief literaire gedrevenheid. Voor Ten Berge is literatuur altijd méér dan literatuur, hoezeer het werk in zijn materiële gedaante ook altijd beslissend blijft voor de waarde en

[p. 111]

het niveau van zijn literaire antropologie. Wie zijn werk enigszins overziet, kan constateren dat Ten Berge in die eerste jaren van Raster, eind jaren zestig, zijn draai pas goed heeft gevonden; zijn werk heeft vanaf die tijd een volstrekt eigen karakter, een eigen thematiek, specifieke motieven, een zelf ontwikkelde vormentaal waarin ook de typografie een belangrijke rol speelt. Bepalend voor dat eigene is onder meer de poëtische bundeling van krachten: poëzie kan net zomin zonder het kritische intellect als zonder de directe en altijd hoogst riskante fysieke aandrift.

Juni 1963 in Bergen (NH). Ten Berge tussen A Roland Holst en de componist Simeon ten Holt, op de huwelijksdag van de laatste ‘Holst en Ten Holt woonden destijds naast elkaar op de Nesdijk in de studio van de componist werd de volledige tekst van Een winter aan zee met tussenpozen opgenomen, omdat de dichter zijn ontroering na elke tien verzen niet meer in bedwang kon houden Ofschoon het huwelijk als instituut had afgedaan voor Ten Holt en hij er diepgravende anti-huwelijkstheoneen op nahield, beletten deze hem niet het nog maar eens te proberen Holst en ik traden op als bevriende getuigen Om niet al teveel concessies aan de burgerman te doen weigerde de bruidegom een jasje aan te schieten - hij bezat er zelfs niet een - en ging met donkere bril en zwarte trui (zijn post-existentialistische werkmansplunje) in een oude 2CV Citroen naar het gemeentehuis.’

De vroegste geslaagde proeven van dat inzicht vinden we in bundels als De witte sjamaan (1973) en Va-banque (1977). Wat opvalt, in vergelijking met de meeste van zijn generatiegenoten, is Ten Berge's voorkeur voor reeksen. Ook als dichter, lijkt het, heeft hij meestal iets van een verteller, iemand die in zijn verbeelding verdwenen beschavingen of lang vervlogen maar ingrijpende gebeurtenissen oproept en daar bevlogen verslag van doet, altijd in de onontkoombare beklemming van de tegenwoordige tijd, in het besef dat poëzie alleen bestaat als ze ‘over de tong gaat’.

Ten Berge is allerminst het type van de rancuneuze binnenvetter of de mompelende mopperkont waar sommigen hem voor houden, zijn poëzie, episch of lyrisch, is altijd open, in alle betekenissen van het woord, heeft altijd een krachtige adem, een natuurlijk, vloeiend ritme met onopvallende maar veel-

[p. 112]

betekenende accenten en over een breed veld uitgezette, gecamoufleerde rijm- en beeldpatronen. Altijd is ze muzikaal, of het nu gaat om gepassioneerde liefdesliederen of - naar het voorbeeld van oude Mexicaanse doodslyriek - om ‘liederen van angst en vertwijfeling’.

Terzijde kan nog een kwaliteit van dit oeuvre worden aangestipt: zijn grote innerlijke samenhang. Dat is des te opmerkelijker omdat Ten Berge zowat alle literaire genres beoefent. Hij verzamelde mythen en fabels van de oorspronkelijke bewoners van Noord- en Zuid-Amerika, indianen en inuit, schreef essays op het snijvlak van etnologie, mythologie en poëzie, vertaalde poëzie van de Azteken en van onder andere Mark Strand, Christopher Middleton, Gary Snyder, Ezra Pound, Xavier Villaurrutia en - samen met Marguerite Törnqvist - Gunnar Ekelöf, niet minder dan de complete Byzantijnse trilogie.

Fragmenten van al dat werk, alsook van zijn eigen poëzie, spelen een meer dan ornamentele rol in zijn verhalen en romans, vanaf Een geval van verbeelding (1970) en De beren van Churchill (1978) tot Het geheim van een opgewekt humeur (1986) en De jaren in Zeedorp. Laatstgenoemd boek gaat over een ontluikend dichterschap, al valt het op dat de gedichten die we erin aantreffen erg goed zijn voor zo'n beginneling. Het is dan ook niet verwonderlijk dat sommige daarvan, ‘Sturnus vulgaris’, ‘Liefde, ooit’ en delen uit de reeks ‘Cantus firmus’, korte tijd later in Oesters & gestoofde pot (2001) opduiken. Zou het toeval zijn dat juist in die twee laatstgenoemde gedichten toch weer melancholische sporen van Roland Holst leesbaar zijn?

Poëzie, ook de meest autonome, staat in een traditie. Ten Berge is zich daar als weinig anderen van bewust. Zijn werk sluit aan op de oudste orale tradities maar wortelt tegelijk in de avant-garde van de twintigste eeuw. En dat is niet zomaar een vorm van eclecticisme, het gaat hem om de synthese van het oudste en het nieuwste. Waar de avant-garde, op zoek naar onbewuste vrijheidsbeperkende vooroordelen en eenzijdigheden, alle vertrouwde bindmiddelen van de taal demonteerde, maar daarbij het uitzicht op een nieuwe en complexere toegankelijkheid vaak verloor, componeert Ten Berge met dat taalpuin opnieuw vitale taalmuziek. De cryptopoëzie van Ezra Pound herschrijven via de directe lyriek van Gorter en de bedachtzame transparantie van Nijhoff, zo zou men, ietwat gechargeerd, de inzet van zijn omvangrijke Texaanse elegieën (1983) in poëticaal opzicht kunnen formuleren.

In een essay over Canto Ostinato van Simeon ten Holt, ook al afkomstig uit Bergen, heeft Ten Berge voor die inzet de term ‘welluidende avant-garde’ gemunt. De avant-garde was de seismografische reactie op de catastrofale desintegratieverschijnselen van de twintigste eeuw; maar ‘om niet aan de

[p. 113]

totale vergruizing van vormen en inhouden te gronde te gaan, ‘schrijft Ten Berge, ‘blijft het noodzakelijk de chaos steeds opnieuw te ordenen en op verschillende plaatsen een oase voor de dorstende reiziger van deze eeuw te scheppen. En wie kan beter een oase scheppen dan de componist die zich jarenlang aan gewaagde exploraties en grillig verlopen avonturen heeft durven uitleveren. Het arsenaal van zijn vermogens werd tot op de bodem aangesproken. Ten slotte is hij weergekeerd met een verhaal waarnaar wij onder een dak van bladeren en sterren met gespitste oren luisteren.’

Net als de componist is de ‘weergekeerde’ dichter iemand naar wie ‘wij’ luisteren - die meervoudsvorm, dat element van gemeenschappelijkheid is geen loze praat. Ten Berge's werk lijkt door niets zo gemotiveerd te worden als door het verlangen naar het helend vermogen van de oude sjamaan; zijn poëzie zou, hoe indirect en hoe kortstondig dan ook, een regenererende, verzoenende, ja gemeenschapsvormende kracht moeten hebben. Dat klinkt ouderwets, zeker nu dichters hun twijfelachtige status met podiumacts en bijbehorende sterallures trachten op te vijzelen - het pleit niettemin voor Ten Berge dat hij die oeroude roep van de zanger in eigentijdse vormen trouw is gebleven.

Om al deze redenen heeft de jury eenstemmig - en naar wij vermoeden ondanks alles toch met de welwillende instemming van ‘de oude bard’ uit Bergen - besloten de A. Roland Holst Penning 2003 toe te kennen aan H.C. ten Berge.

[De jury van de A. Roland Holst-Penning 2003 bestond uit: Ed Leeflang, voorzitter, Cyrille Offermans en Marjoleine de Vos]

Cyrille Offermans (1945); recente publicaties: Ver van huis. Denken in beweging (essays, 2003), De ontdekking van de wereld (essays, 2000), Rosa (jeugdroman, 2000) en Het licht der rede.
De Verlichting in brieven, essays en verhalen (2000).