Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 8]

Yves van Kempen
Een onthaast taalomnivoor

Hij is een monument in de Nederlandse literatuur, maar je zou hem evengoed het tegenbeeld daarvan kunnen toedichten, dat van een literaire nomade, een nieuwsgierig en rusteloos zwerver op zoek naar wat hem boeit en inspireert in de wereld van het woord.

H.C. ten Berge (1938) is een literaire alleseter. In 1964 debuteerde hij als dichter met Poolsneeuw, een intrigerende bundel waarmee hij onmiddellijk naam maakte. Het is een veelzeggende titel: het woord is onmiskenbaar een embleem voor zijn schrijverschap. Dat onderstreept hij nog eens in zijn autobiografisch essay In de kloostertuin geschreven (1987), een terugblik op zijn literaire activiteiten. ‘Sinds dat eerste jaar is het motief van de koude, het wit en de leegte nooit helemaal afwezig geweest in wat ik schreef, waarmee dus niet gezegd is dat ik als persoon voortdurend in de kou wil zitten. Het gaat om landschappen, klimaten, die een mentale gesteldheid weerspiegelen.’ Inderdaad, in een groot deel van zijn werk zal de wisselwerking tussen binnen- en buitenwereld, het samenvloeien daarvan, het in elkaar op laten gaan van innerlijkheid en natuurlijke ruimten - lege woeste landschappen, barre noordelijke gebieden of woestijnen - een steeds weer terugkerende fascinatie blijven.

Behalve als dichter bouwt Ten Berge al vrij snel een reputatie op als romancier en essayist van betekenis. Hij doet verder vertaalwerk, is mytholoog en gedraagt zich als een reiziger die van tijdslimieten geen weet heeft. Heden en verleden zijn voor hem relatieve begrippen, daarbij is hij ook nog eens kosmopoliet. Een globetrotter die allerlei landen en streken doorkruist, Texas, Polen, Alaska, Groenland, Mexico, en uit al die windstreken neemt hij uiterst interessant literair materiaal mee naar zijn Nederlandse adres. Toch verklaart hij in De honkvaste reiziger (1995), een reeks verhalende, dan weer kritische, essayistische en dagboekachtige stukken en notities, doodleuk dat hij nooit een stap buiten zijn eigen achtertuin heeft gezet. Wanneer zijn vrienden hem op de toendra of in de woestijn waanden, zo schrijft hij daar, heeft hij zich afgezonderd in schuur of kippenhok om er, met atlassen en documentair materiaal over verre oorden en ternauwernood gekende gebieden onder handbereik, met de pen als reisleider en de woorden als coördinaten, zijn gefingeerde tochten in kaart te brengen. De jachtigheid van het moderne leven ontvluchtend creëert hij er voor zichzelf een ander soort tijd-bewustzijn. Zoals de schriftloze volkeren van weleer duikt hij dan onder in een cyclische tijdsbeleving, en geeft zich soepel over aan de kringloop en de idee van een eeuwige droomtijd. Dat is Ten Berge ten voeten uit: zich niets

[p. 9]

gelegen laten liggen aan de waan van de dag, onmodieus zijn, zich Oost-Indisch doof houden voor het ijlingse loven en laken van de rusteloze modejagers, zoals dat bij Lucebert heet. Want alleen ver weg van de zichzelf overschreeuwende wereld, in de stilte van de ambachtelijk werkplaats, altijd en overal een plek voor reflectie, de bibliotheek van het leven, weet hij zich als schrijver dichter bij de essentie van het reizen - dat zozeer een beeld is voor de beweging van het leven zelf - dan de toerist die met reisgids en fototoestel de werkelijkheid in een snapshot probeert te betrappen.

Dat is de waarheid achter die schitterende leugen van onbeweeglijkheid. Natuurlijk heeft hij wel degelijk jaren lang rondgetrokken door al die contreien. Hij weet maar al te goed dat de werkelijke reis nog maar nauwelijks begint bij de eerste voorbereidingen en even later het vertrek, maar altijd achteraf ontstaat, in de verwerking ervan bij terugkeer. Zij krijgt daar werkelijk gestalte in de verhalen waarin de ervaringen en belevenissen op hun plaats vallen, in de werkelijkheid die verbeelding heet. De kwaliteit van die verbeelding in al haar facetten is een sleutel tot het werk van Ten Berge. Op basis daarvan zoekt hij, gulzige en omnivore lezer die hij is, daarnaast een onvoorwaardelijk gepassioneerd taalgenieter, zijn literaire geestverwanten zorgvuldig bij elkaar. Het zijn allemaal op hun eigen manier woordvirtuozen. Herman Gorter, Maurice Gilliams, Paul Valéry, Ezra Pound, Lidia Ginsburg, Kenneth White, F.C. Terborgh, Cesare Pavese, om slechts een aantal namen te noemen.

Met hetzelfde gemak als waarmee hij landsgrenzen en tijdsafbakeningen overschrijdt en negeert, switcht hij al schrijvend tussen de diverse literaire genres, confronteert die met elkaar en maakt ze als in een mozaïek tot een geheel. Vertellen, dichten, essayeren, vertalen, het is hem allemaal zo vertrouwd als zijn reiskoffer. Schrijven is voor Ten Berge een manier van leven en herbeleven. Taal is zijn adem, de schrijvende hand zijn leidsman, een avontuurlijke reisleider die ongekende gebieden in en voor hem opent. Van die ervaringen doet hij verslag in de vorm van berichten. Levenstekens zijn het, en dat zijn onherroepelijk altijd ook doodssignalen, om op de titel van zijn eerste essaybundel te variëren, waarin enthousiasmerende beschouwingen zijn opgenomen over zulke uiteenlopende onderwerpen als dans, muziek, kapitalisme en creativiteit.

In 1965 leidt de eerste kennismaking met een reeks authentieke Indiaanse kronieken en oude poëzie uit Mexico tot een cultuurschok die in zijn werk nog lang zal naklinken. Voor het eerst leest hij verslagen over de Spaanse verovering van Amerika, gezien door de ogen van de slachtoffers. Daarmee is de kiem gelegd voor een etnologische belangstelling die, door zelfstudie gevoed, uiteindelijk zal leiden tot een aantal uiterst interessante publicaties, te beginnen met Poëzie van de Azteken (1972). Zijn interesse voor de

[p. 10]

mythen en fabels uit de wereld van Noordwest-Amerikaanse indianen en eskimo's brengt hij onder in het drieluik De dood is de jager (1974), De raaf in de walvis (1976) en Siberiese vertellingen (1979). Over zijn verblijf in een eskimodorp vertelt hij in het boeiende verhalentableau De beren van Churchill (1978).

Zijn verzameling mythen is een juweel van orale vertelkunst uit de jaren waarin de tragische teloorgang van de Indiaanse samenleving een feit begon te geworden. Het gaat hier om vertellingen waarin de oervorm van het verhalen nog in al haar diversiteit opklinkt en de ongepolijste verbeeldingskracht van de rurale volkeren bij een onbevangen lezer van onze tijd de grootst mogelijke verwondering opwekt. Zaken als uitleg en psychologisering spelen daarin geen enkele rol. Daar tegenover krijgen het onvermoede, het grillige en onverwachte voortdurend een kans: de abrupte wending, de plotselinge breuk en rauwe, vaak scabreuze uitdrukkingskracht die hemelsbreed verschilt van wat we bij het denken en waarnemen van de moderne burger vinden passen. Zo openen deze mythen een wereld die alleszins als louterend dan wel als subversief kan worden ervaren, zeker gezien in het perspectief van het rigide stramien waarin de Nederlandse roman zo langzamerhand verzeild is geraakt: dat van de enkelvoudige vertelling met zijn strakke regiem van hoofdpersoon, daaraan ondergeschikt gemaakte nevenfiguren en een psychologisch, dan wel verhaaltechnisch correct plot. Ik heb niet de indruk dat Ten Berge met de presentatie van deze circumpolaire mythen een maatstaf heeft willen stellen voor de verbeeldingskracht, hoe schrijnend ook de lectuur ervan het deficit van de creativiteit in een moderne, geïndustrialiseerde samenleving demonstreert. Toch krijgen deze vaak even wonderlijke als absurde geschiedenissen een betekenisvolle plaats in de poëzie en het proza van zijn hand. Een goede verstaander heeft dan slechts een half woord nodig.

Gedachten detecteren en markeren langs lijnen van generaties, van oud en nieuw, denken in generatieconflicten of kloven, zoiets moet Ten Berge volslagen vreemd zijn. Hij houdt het, wat zijn literair en maatschappelijk engagement betreft, liever bij mentaliteiten waarbij hij zich thuis voelt, en die komen niet per definitie overeen met de leefwereld van tijd- of leeftijdgenoten. Afgaande op tal van zijn gedichten heeft hij een zwak voor de middeleeuwen, en daarin vooral de twaalfde en dertiende eeuw, een periode waarin de minnezangers, katharen, troubadours en vaganten hun hoogtijdagen kenden. Onder hen is Hadewijch, de legendarische mystica, die vanwege haar scherpe geest, haar directheid en felheid van formuleren een tijdgenote zou kunnen zijn, een ijkpunt:

[p. 11]

Augustus 1972 In een Groenlandse fjord dichtbij de ijskap waar de novelle ‘Notities van Nemo’ zich afspeelt

Hadewijch en haar religieus-maatschappelijke tegenvoeter, de zwervende anonymus, werden beide tot beminde tijdgenoten. Als representanten van dezelfde cultuur namen ze extreme posities in die ik in mijn werk thematisch poogde te verbinden. Landschap, jaargetijde en klimaat (het wintert ongenadig in hun verzen) traden daarbij dikwijls op als het natuurlijke decor waar tegen de extremen zichtbaar werden en waarin ze zich zo nu en dan daadwerkelijk verbonden. Schrijvend in een andere eeuw liet ik ze verschijnen in de context van de tijd waarin wij zelf pogen te overleven.

Ten Berge is een oeuvre-auteur. Alles wat hij schrijft, of het om romans gaat, verhalen, essays of gedichten, maakt deel uit van een groter geheel. Zijn tot 1993 gepubliceerde gedichten, waaronder de indrukwekkende Texaanse elegieën (1983) - een reeks klaagzangen die zonder meer tot de top van onze literatuur uit de vorige eeuw behoort - bracht hij onder in de verzamelbundel Materia Prima, gedichten 1963-1993. Essayistisch werk van zijn hand is te vinden in diverse bundels waaronder De mannenschrik: Over het motief van de verslindende vrouw in de literatuur en mythe (1984), De verdediging van de poëzie (1988) en het vervolg op de dagboekbladen en veldnotities uit De honkvaste reiziger, de bundel Vrouwen, jaloezie en andere ongemakken (1996). Hij schreef verschillende verhalenbundels (Het meisje met de korte vlechten 1977) en bewerkte mythische vertellingen. Zijn romanproza concentreert zich sinds Het geheim van een opgewekt humeur (1986, Multatuliprijs) rond de figuur Edgar Moortgat, een broodschrijver die zijn vaste baan heeft opgegeven voor een nomadenbestaan als freelancer. Na enige tijd afwezigheid keert hij in de onlangs verschenen roman

[p. 12]

Blauwbaards ontwaken. Een verdraaide geschiedenis (2003) terug als de hoofdpersoon van een trilogie waarvan De jaren in Zeedorp. Een episodische vertelling (1998) de middenmoot vormt. Moortgat is een man met een grote passie voor vrouwen. In hem spreken tal van stemmen: ‘en die pasten alle bij de door hemzelf gekozen of hem opgelegde rollen en gestalten. Maar ze hadden, zei hij, toch dezelfde onvervalste keel als klanktoon. Geen mens was van nature enkelvoudig, al zong de meerderheid tenslotte unisono een voorspelbaar repertoire’.

Als auteur is Ten Berge al even veelzijdig. Hij is de oprichter van het literaire tijdschrift Raster, publiceerde onder diverse pseudoniemen columns, reportagewerk, kinderboeken en onder zijn eigen naam en filmscenario's. Diversiteit is niet minder een kenmerk van de romancier in hem. Zo wordt het verhaal van Moortgats geschiedenis gecombineerd met allerhande ingelaste teksten of tekstfragmenten: een sprookje, Griekse mythen, een gefingeerd Mexicaanse kroniek en aanhalingen uit gedichten van onder meer Gilliams en Hölderlin. Het geheel is een broeierig relaas over liefde, verlangen, incest en zelfmoord, bij elkaar gehouden door een intrigerende plot die nieuwsgierig maakt naar de afloop ervan. Onnadrukkelijk, want onderhuids, maar daarom niet minder belangrijk, blijven intussen de thema's meespelen die er ook toe doen, zoals reflectie op de verhouding tussen mythe en werkelijkheid of de betekenis van het schrijverschap.

De naam Edgar Moortgat duikt in 1990 opnieuw op in de even lichtvoetige als vermakelijke novelle Een Italiaan in Zutphen, waarin Ten Berge een amusant spel speelt rondom ene Andrea Pastís, een schrijver die in allerlei opzichten herinneringen oproept aan Umberto Eco. In het daarop volgende De jaren in Zeedorp zoekt hij de jaren vijftig weer op, en daarmee de twintiger die Edgar Moortgat dan is, iemand met belangstelling voor literatuur, beeldende kunst, muziek, dans en theater, iemand die gepassioneerd raakt van de mysterieuze, ongenaakbare Louise Aptekman, de muze die voor hem een raadsel bleef, maar waarvan hij jaren later vernam hoezeer zij van hem hield. Zo'n verhaal kan gedachten oproepen aan een sentimentele driestuiversroman. Toch is het tegendeel eerder waar. Ten Berge wil zich in dit boek - en overigens in geen van zijn boeken - niet verliezen in herinneringen, in de melancholie van het voorbije. Waar het hem steeds opnieuw om gaat, is het in kaart brengen van wat dit soort onvergetelijke, deze onuitwisbare ervaringen in het leven van een mens kunnen betekenen.

Yves van Kempen (1944) is essayist en redacteur van BZZLLETIN.