Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 87]

Bzzlletin
Proza

Leven en lezen
Over Marc Reugebrink, De inwijkeling

Ongetwijfeld onder invloed van samenvattingsdwang, een begrip dat Marc Reugebrink ontleent aan het werk van Kees 't Hart, aan wie hij in zijn bundel De inwijkeling een essay wijdt, keer ik terug tot een formulering uit het stuk over E. du Perron, die ik als de kern van deze essaybundel beschouw:

Precies op dit punt komt Du Perron voor mij in beeld als wie hij werkelijk was. Enerzijds iemand die een volstrekt redeloos levensgevoel telkens vertaalt in een van de in zijn eigen tijd voorhanden standpunten om het door te redeneren tot zijn uiterste, praktische consequentie en het weer tegen dat eenmaal ingenomen standpunt in stelling te brengen, Anderzijds, en dat is voor mij belangrijker, iemand die juist in die laatste manoeuvre zichzelf tegen het lijf loopt.’

Het lijkt me voor de lezer van De inwijkeling evident dat dit een voortreffelijk voorbeeld van een zelfprojectie, zo niet een goed gelijkend zelfportret is. Reugebrink leest Du Perron niet voor niets als ‘een tijdgenoot’. In hetzelfde essay schrijft hij:

Ik moet bij dit alles altijd denken aan het gedicht dat Paul van Ostaijen ooit aan Du Perron opdroeg, het ‘Alpejagerslied’, een gedicht waarin een heer de straat afdaalt en een heer de straat opklimt, waarin twee heren elkaar treffen ‘vlak vóór de winkel van Hinderickx en Winderickx van de beroemde hoedemakers’, en die daar hun hoed voor elkaar afnemen om vervolgens, beiden doorklimmend en -dalend, die hoeden weer op hun hoofd te zetten, ‘men versta mij wel / elk zet zijn eigen hoed op het eigen hoofd’. Historisch bezien heeft dit gedicht natuurlijk de verhouding tussen Du Perron en Van Ostaijen tot onderwerp, maar ik kan me nooit helemaal aan de gedachte onttrekken dat het een gedicht is over Du Perron alleen. Dat het een treffend portret is van een confrontatie die telkens in hemzelf plaatsgevonden moet hebben, en dat zich precies vóór die winkel van Hinderickx en Winderickx het drama voltrekt van iemand die zichzelf als dalende of klimmende heer tegenkomt en er beleefd de hoed voor zichzelf afneemt als was hij een ander,’

Ook dit is, in alle lichtvoetigheid, een kernpassage uit de essays (en niet alleen ‘dit essay’), al was het maar omdat de namen Van Ostaijen en Du Perron zonder meer te vervangen zijn door respectievelijk Du Perron en Marc Reugebrink. Het is namelijk gemakkelijk aan te tonen dat Reugebrink in zijn essays niet anders doet dan zichzelf zo volledig mogelijk overleveren aan de literatuur die hij onder handen heeft en dat hij die doorredeneert tot in de uiterste consequenties van de opvatting(en) over literatuur en werkelijkheid van waaruit zij geschreven is. Dat hij zichzelf daarbij voortdurend tegen het lijf loopt en die confrontatie bepaald niet uit de weg gaat, maakt het boek tot veel meer dan de verzameling essays over schrijvers als Du Perron, Charlotte Mutsaers, Peter Verhelst, Kees 't Hart, Arjen Duinker en Jean Améry die het wellicht op eerste gezicht uitsluitend lijkt te zijn.

Zo schrijft hij naar aanleiding van zijn eigen reacties op het werk van Peter Verhelst: ‘Tegelijkertijd heb ik steeds een

[p. 88]

diep besef van het feit dat mijn irritatie vooral mijzelf uittekent als een lezer (geblaseerd of niet) die zichzelf positioneert als iemand die meent dat hij dit soort destructie-poëtica voorbij is, die het postmodernisme alleen en vooral interessant vindt omdat het een probleem stelt.’ Het lezen dwingt tot een positiebepaling, Aan het slot van hetzelfde essay spreekt hij de irritatie die het werk van Verhelst oproept opnieuw uit, omdat Verhelsts opvattingen en zijn reacties daarop hem doen belanden in ‘een zorgvuldig van al het werkelijk handelen gescheiden gehouden domein,’ Deze laatste formulering verwijst naar de in het boek besproken opvatting van criticus en historicus Arnold Heumakers die in de literatuur het autonome domein van de ‘onleefbare waarheden’ wenst te zien, Ik zou het met Heumakers eens kunnen zijn, wanneer die ‘autonomie’ de literatuur niet geheel van het leven af zou snijden. Literatuur zou dan het domein kunnen zijn waarin waarheden waar niet of nauwelijks mee te leven valt, geëxploreerd worden, Ook Reugebrink verzet zich tegen Heumakers literatuuropvatting, want hij wenst ervan uit te gaan dat ‘literatuur zichzelf definieert, misschien niet altijd diametraal tegenover, maar dan toch ten minste ten opzichte van het beeld van de werkelijkheid zoals dat op een bepaald moment en op grond van een bepaalde opvatting van de geschiedenis bestaat,’ De geschiedenis dwingt de auteur tot een postitiebepaling. Het mag duidelijk zijn dat Reugebrink weigert de literatuur als een verzelfstandigd reservaat te beschouwen dat niets met de ons omringende werkelijkheid te maken heeft, maar dat het hem gaat om de interferentie tussen literatuur en werkelijkheid, tussen literatuur en zijn opvattingen, kortom: tussen lezen en leven. En vice versa.

Hij schrijft dat credo niet alleen op, hij belijdt het ook in de praktijk - in het begin van de bundel in een autobiografisch, verhalend essay bijvoorbeeld, De auteur zit tussen de verhuisdozen en overdenkt zijn positie tussen twee ‘levens’. In die dozen zitten boeken en een citaat uit Hapschaar van Anneke Brassinga vormt de opmaat tot het overdenken van zijn plaats in zijn geschiedenis.

De keuze voor het woord ‘geschiedenis’ hier is een bewuste, want de positie waar de auteur zich in dat openingsessay ningsessay bevindt, is zo'n ‘onleefbare waarheid’: een stuk van zijn leven dat achter hem ligt, is gedeeltelijk ontmaskerd als ‘een leugen’ en dat roept de vraag op naar de waarde daarvan. Maar als de waarde daarvan ‘relatief’ was, wat zegt dat dan over en voor de toekomst? In zijn commentaar op het ‘Alpejagerslied’ vertrok de essayist ook vanuit een (de?) historische waarde van het gedicht, maar betrok het vervolgens op de persoonlijkheid van Du Perron. Die wisselwerking tussen het persoonlijke en ‘de’ geschiedenis, tussen het persoonlijke en ‘de’ literatuur en haar opvattingen - daar gaat het om in deze essays.

Marc Reugebrink is in zijn reactie op leven en lezen consequent: wanneer men, zoals Heumakers, de literatuur volkomen wegrelativeert tot amusement, blijft er, merkt hij terecht op, uitsluitend consumptieve literatuur over die deel uitmaakt van een massale amusementsindustrie. Mijn vrees is dat die ontwikkeling al gaande is en dat het alleen daarom al van belang is dat essayisten niet met de stroom meedrijven, maar er tegenin trachten te zwemmen, Dat houdt niet alleen een pleidooi in voor individuele leeservaringen, zoals die waar Reugebrink steeds vanuit gaat, maar ook een broodnodig verzet tegen een cultureel anything goes dat alle waarden relatief, of (en?) afhankelijk van ‘de markt’ maakt. Daarnaast stelt dat vragen aan wie en wat we zijn in een tijd dat het postmodernisme elk standpunt per definitie bij voorbaat als zodanig betitelt.

Het perspectief van een inwijkeling - het Vlaamse woord voor immigrant - lijkt zo'n relatieve invalshoek (‘nergens thuis’), maar Reugebrink gebruikt hem onmiddellijk om zijn positie duidelijker te (her)definiëren: ‘Je kende het woord niet, maar je herkent het moeiteloos, het wijken en het naderen, het nee en het ja.’ Dat geldt voor ieder essay opnieuw: hij benadert wat hij leest, loopt zichzelf tegen het lijf en moet weer wijken, Kees 't Harts ‘theorieloos kijken’ en Arjen Duinkers ‘kijken zonder vooropgezette kaders’ confronteren hem (en daarmee de lezer van deze essays) met ‘hoe je ze blijkbaar leest, welke kaders, welke vooronderstellingen je hanteert als je tracht [...] teksten een plek te geven.’ Tegenover het werk van Verhelst is het hem onmogelijk om een onbevangen standpunt in te nemen, ten eerste omdat dat niet bestaat,

[p. 89]

ten tweede, toont hij aan, doordat het werk van Verhelst juist bestaat bij de gratie van de ontkenning van bestaande theorieën en kaders. Zo is het noodzakelijk om ten opzichte van het werk van iedere schrijver steeds opnieuw positie te bepalen, met inzet van alle beschikbare kaders, maar zonder een vrijblijvendheid die leidt tot een tot niets verplichtende normloosheid en met een leeshouding die steeds opnieuw op zoek is naar ervaring, van leven en van lezen.

Rilke eindigde zijn ‘Archaïscher Torso Apollos’ met ‘Du muszt dein Leben ändern.’ je leven veranderen vanwege de ervaring van een kunstwerk? Misschien niet meteen de verhuisdozen vullen, maar literatuur moet niet zonder consequenties zijn, zo min als de werkelijkheid niet zonder gevolgen voor de literatuur moet zijn.

RON ELSHOUT

Marc Reugebrink, De inwijkeling. Essays. Amsterdam, Meulenhoff, 2002.

Geen huid die scheidt
Bij het verschijnen van Aangeraakt door goden

‘Beste Wessel, dochter Géraldine, vrienden van Wessel, geestverwante schrijvers, onder wie - zie ik in de gauwigheid - een enkele god, en verder uitgeversknechten en de gebruikelijke klaplopers,

Ik voel mij zeer vereerd dat ik degene mag zijn om Aangeraakt door goden in de gewone wereld welkom te heten, Het bestond al een tijdje in het ondergrondse, In selecte kring circuleerden fragmenten die door bewonderaars aan elkaar werden doorgegeven en voorgelezen. Zo herinner ik me dat iemand van onze verzetsgroep met een pak papier kwam aanzetten dat de schrijver hem persoonlijk had toevertrouwd. Getypt, naar verluidde, op dicteersnelheid door een gepensioneerde ingenieur. Woeste, razende zinnen, die je in de Nederlandse literatuur eigenlijk nooit las. Een krankzinnige gedrevenheid, maar daaronder, of daarachter, een huidloze gevoeligheid, een verlammende onzekerheid.

Je hoorde het dicteren, het ijsberen, het gehamer op de toetsen, twee mannen tot elkaar veroordeeld, in ongelijkheid, in een machtsverhouding dus, in een veel te klein, blauwgerookt kantoortje, het was allemaal in de textuur van de tekst aanwezig. Hier was iemand bezig die niet aan zijn zinnetjes sleep, niet zijn woorden woog, maar die ze voortschopte als onwillige honden. De zweep erover, lamzakken, slapjanussen. En ondertussen hoorde je die arme ingenieur voorthameren, hij kon het nauwelijks bijhouden, maar hij moest voort, voort. Misschien werd hij zelfs wel geslagen of uitgekafferd, je hoopte eigenlijk van wel. Dat alles voelde je, hoorde je in watje las.

‘Essays’ schenen het te zijn, maar ze hadden niets te maken met de gelijkmatige kennisoverdracht van de gebruikelijke schrijfdocenten en docent-schrijvers die met zo'n brutaal Frans woord hun brave werkstukken kennelijk van een avontuurlijk cachet proberen te voorzien. Nee, hier werd de term weer geladen met zijn oorspronkelijke, door Montaigne geijkte betekenis van pogingen. je suis moi mesme la matière de mon livre.’ Essays wer-

[p. 90]

den door de grote egosoof letterlijk opgevat als pogingen om zichzelf al schrijvende te gaan begrijpen. De schrijver dient niet het onderwerp, het onderwerp dient de schrijver. Ook in Aangeraakt door goden is dit de inzet. Het zijn pogingen om in de zee van sensaties en ervaringen het wrakhout van de taal te vinden om zich aan vast te kunnen klampen. De essays in dit bock handelen over, ja waarover eigenlijk, er wordt hier zovéél overhoop gehaald, hier is een schrijver bezig tot het binnenste van zichzelf door te dringen, zichzelf open te leggen om de wereld te kunnen begrijpen.

De goden die hij bij zijn afdaling in zijn binnenste aanroept, Sartre en Mulisch, fungeren als een soort gidsen die hem gelijk Vergilius Dante begeleiden in de zielenschemering van de woordloze verwarring, de sprakeloze onmacht, het knarsetandende onvermogen.

Wat je ook van Wessel te Gussinklo leest, verhalen, romans en nu dus essays, het valt meteen op dat er in dit universum alleen sprake is van een binnenkant, Alles wat er optreedt, gebeurt in hemzelf, Er is bij deze schrijver geen huid die scheidt. Geen zeef, geen filter die het eigene en het andere uit elkaar houdt, de hele werkelijkheid kiepert zo bij hem naar binnen, raakt in no time alle zenuwen die er zijn. Er is geen afstand, steeds is er alarmerende bedreigdheid, er dringt zoveel onvoorziens tot hem door, hij raakt de greep voortdurend kwijt. Niets mag hem ontgaan, elk dingetje of gedoetje gaat hem onmiddellijk persoonlijk aan, is meteen van het hoogste, het meest urgente belang.

Het persoonlijke wordt in een dergelijke consternatie al snel tot een vreemd, onherbergzaam land, waar de schrijver slechts met moeite in doordringt en regelmatig verdwaalt. Hij heeft, in dat onbekende gebied, de gestalte van een ander nodig om zichzelf te kunnen zien, Sartre en Mulisch in dit geval dus, die hem vanuit hun ongenaakbaarheid even hebben aangeraakt, hier ben ik, nee hier, hier, kijk dan, hier, en hem een weg lieten zien die hij anders niet had gevonden. Want de jongeman van voor de goddelijke aanrakingen is een radeloze gevangene van zichzelf, opgesloten in een vreemde wereld, bonkend op alles en iedereen om eruit te kunnen. Zijn wereldbeeld is een vijandbeeld: door alles en iedereen wordt hem de weg versperd. Een fikkiestoker, een dwangmatige ruziezoeker is hij, een verzetsman op zoek naar een oorlog, een terrorist die op alles een bom als enig antwoord heeft. En dan is daar plotseling Sartre, die voor die toestand van totale radeloosheid namen heeft, verklaringen die het idiosyncratische te boven gaan, die er een universele allure aan geven: de mens is geworpen, leest hij, maar hij kan een keuze maken, met superieur inzicht en overzicht worden er grote lijnen getrokken en verbanden gelegd, alles blijkt verklaarbaar.

Maar zinloos bleef het allemaal even goed, dus met het vuur dat aan de goden werd ontstolen werden wederom burgereigendommen in de hens gezet in Utrecht en omstreken, want als het allemaal geen zin had, kon je het evengoed vernielen.

Pas wanneer Mulisch verschijnt, de magiër onder de Gussinklose goden, bieden de verklaringen behalve betekenissen ook zin. De schrijver als schepper van zichzelf, die het particuliere verheft tot kracht van wet, die heerst over de wereld als een kind over zijn dromen.

Het zou mooi zijn als het zo kon eindigen, met woorden als ‘heersen’ en ‘dromen’, maar zo is het natuurlijk niet. Niet voor Wessel te Gussinklo. Schrijven is voor hem geen antwoord aan de wereld, geen laatste woord met een punt erachter, Het is bij hem - met een parafrase van zijn geliefde Nietzsche-citaat - een immer voortgaand gesprek tussen hem- en zichzelf, Zijn wijze van schrijven heeft iets van wat bij Wagner die unendliche Melodie heet: eindeloze modulaties en variaties om hetzelfde steeds anders, het andere steeds opnieuw, om steeds in majestueuze pogingen te blijven benaderen wat ten diepste, wat in de kern onverwoord zal blijven.

Ik dank u voor uw aandacht.’

P.F. THOMÉSE

Wessel te Gussinklo, Aangeraakt door goden. Amsterdam, Querido, 2003