Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 18]

Bert Bultinck
Flamands! Encore un effort!
Notities over de taal van de Vlaamse literatuur

Op 3 november 1977 vierde de Brusselse Vlaamse Schouwburg zijn honderdste verjaardag met de eerste opvoering van Jessica!, geschreven en geregisseerd door Hugo Claus. W.F. Hermans zat in de zaal. Hij sloeg het programmaboekje open en las daar een fragment uit het toneelstuk: ‘Zij voelden het beiden, / Datgene dat krioelt in de modder en het zand, / wat ritselt in de schichten van de aarde:’. Hermans wist geen raad met de frase schichten van de aarde. ‘Wat zouden dat wel kunnen zijn? Andere schichten dan die van de bliksem waren me niet bekend, of het moest wezen de Oude Schicht, het vermaarde voertuig van de beer Ollie B. Bommel.’¹

Zo was het 25 jaar geleden, en zo is het nog steeds. Nederlanders lezen Vlaamse literatuur en begrijpen er bij wijlen geen donder, reet of moer van. Naargelang de recensent, essayist of pamflettist, zou dat aan de talige incompetentie, aan de ‘afwijkende’ linguïstische standaard, ja misschien wel aan de algehele culturele achterstand van de Vlaam te wijten zijn. In datzelfde gezegende jaar 1977 gaf de Nederlandse kortverhalenschrijver Bob den Uyl aan Het vrije volk te kennen dat hij niet zo kapot was van de culturele overloop uit Vlaanderen: ‘Veel eerder ben ik voorstander van het plan van minister Pronk de grenzen voor Vlaamse vluchtelingen te sluiten en een paar miljoen ontwikkelingshulp in dat land te pompen.’²

Wat onze talen betreft is veel hetzelfde gebleven, maar er is ook veel veranderd. Zij het dan vooral in Vlaanderen. Een aantal decennia terug leek het of de gemiddelde Vlaamse schoolmeester doodgebliksemd werd door de souplesse waarmee de noorderbuur zijn taal hanteerde. Als hij na een taalkundige opmerking van een Nederlander nog niet k.o. in zijn eigen living lag (‘in het Nederlands is het de salon, niet het salon’), werd-ie wel verpletterd door de vanzelfsprekendheid waarmee genoemde bovenbuur zijn taal als norm aanzag. Maar het hedendaagse Vlaanderen is economisch welvarend en cultureel vooraanstaand. Bovendien kijken sinds de oprichting van de Vlaamse commerciële omroep VTM in 1989 bijna geen Vlamingen meer naar de Nederlandse tv. Ook dat maakt dat de Vlaming een stuk zelfverzekerder is geworden in zijn taalgebruik.

Nog altijd is er in Vlaanderen onwaarschijnlijk veel aandacht voor taalnormen, dialect en regiolect. De laatste tijd concentreert de discussie zich vooral op het zogenaamde Verkavelingsvlaams (een vondst van de Brusselse schrijver Geert van Istendael), Koetervlaams, Soap-Vlaams, Schoon Vlaams, of - in het wetenschappelijkere discours - de tussentaal. Dat is een

1 Willem Frederik Hermans (1979), Houten leeuwen en leeuwen van goud. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 103.

2 De uitspraak is gebruikt als motto voor Karel Jonckheeres anthologie met de al even veelzeggende titel Ju, ju, wat een grof volkje! ((1977) Brussel en Den Haag: Manteau).

[p. 19]

informele spreektaal, die uitdrukkelijk verschilt van de verschillende dialecten, die door zeer veel Vlamingen wordt gebruikt (en ook in soapseries wordt gesproken), maar toch vrij sterk van de schrijftaal afwijkt (ge is de norm in de tussentaal, bijvoorbeeld, maar in geschreven taal wordt die al snel jij).

Die aandacht voor het taalgebruik is typisch voor een taalgemeenschap die een minderheidsvariëteit spreekt. Als we de Humo³ van deze week open slaan, vinden we in een interview over het tv-aanbod van deze week een inleidinkje over ... dialect, een onderwerp dat in het interview verder niet eens aan bod komt: ‘Swenst dattem lupt ... Kent u die uitdrukking: swenst dattem lupt? Ik hoorde ze voor het eerst op Canvas, tijdens het WK veldrijden [...] Ja, de tv is een leerrijk medium’. De journalist in kwestie doet hier een beetje ironisch over het commentaar van een oud-veldrijder op het tweede tv-net, die de frase ‘terwijl hij loopt’ in zijn dialect ten beste heeft gegeven. Het is verkapt cultuurpessimisme (en narcisme: ‘zelf spreek ik wél beschaafd’), in een linguïstisch sausje. Wat verderop in het blad komen we een interviewtje tegen met Jan Hautekiet, de huidige baas van de Vlaamse nationale nieuwszender Radio 1, berucht omwille van zijn vroegere talk radio, waarin hij ongegeneerd de taal van de luisteraars corrigeerde: ‘Noemen-heten, als-dan, plaatsvinden-doorgaan... Het zou pretentieus zijn te denken dat ons dat ook gelukt is [de taalfouten de wereld uit helpen], maar ik merk wel dat mensen het hebben onthouden. Ze gebruiken het nog steeds fout, maar ze weten nu tenminste dat er iets mis mee is’. Ze weten nu dat er iets mis mee is: de repressie is nog niet dood.

Maar vandaag is de tegenbeweging veel belangrijker. De ‘taalraadsman’ van de VRT, Ruud Hendrickx, heeft hier te lande een aantal mensen in het harnas gejaagd met zijn campagne tegen de tussentaal (met tips als ‘Persoonsnamen gebruik je zonder lidwoord’; dus geen de Jan, den Tom),⁴ maar hij is tegelijk een van de gangmakers van het ‘Belgisch Nederlands’. Hij stimuleert de ontwikkeling van een taalvariëteit binnen het Nederlands, die ‘verzorgd’ kan heten, die de meeste Vlamingen tot de ‘standaardtaal’ rekenen, en die nu dus ook, en steeds meer, op het VRT-journaal te horen is. Dirk Geeraerts, linguïst aan de Katholieke Universiteit Leuven, heeft dan weer in zijn hoedanigheid van Van Dale-redacteur een belangrijke rol gespeeld bij de aanwas van de ‘Belgische’ lemma's in de laatste edities van het normerende woordenboek. In een interview met De Standaard (14-3-2000) stelde hij het zo: ‘De taalzuiveringsindustrie lijkt nog altijd gepreoccupeerd door het uitgangspunt dat Vlaanderen precies hetzelfde Nederlands moet hanteren als de Nederlanders. Daarmee stelt ze de verkeerde prioriteiten’. In de nieuwe Van Dale zal je dus verhuis als ‘algemeen Belgisch Nederlands’ naast verhuizing vinden omdat tellingen op het internet en in tijdschriften

3 Zeer veel gelezen en zeer invloedrijk tv-blad, met lichtprogressief imago; bedoeld is de editie van 11 februari 2003.

4 Uit de VRT-folder Taalsignaal voor 6 miljoen Vlamingen. Voor ergernis en gedegen kritiek, zie onder meer Jürgen Jaspers (2002), ‘Een bedenkelijk signaal’, Nederlands van nu 50:5, 51-57.

[p. 20]

hebben uitgewezen dat verhuis in Vlaanderen drie maal meer voorkomt dan verhuizing. Verdiep krijgt de vermelding ‘Belgisch Nederlands, niet algemeen’, omdat verdieping honderd maal meer voorkomt dan verdiep. Geeraerts meldt wel dat dit niet betekent dat ‘alle mensen met taalpolitieke standpunten nu op één lijn staan’ - zoals de vorige alinea met de Humo-voorbeelden al aangaf - maar ‘diegenen die onverminderd vasthouden aan het traditionele standpunt [“goed Nederlands” = de standaardtaal zoals die in Nederland wordt gesproken], lijken langzamerhand in een achterhoedegevecht verwikkeld te zijn’.⁵ Belangrijk is ook dat het poststructuralisme zijn stempel op het (intellectuele) debat begint te drukken, waarbij men eeuwige taalwaarheden als ideologische demarches ontmaskert. De Antwerpse taalkundige Jürgen Jaspers, bijvoorbeeld, deconstrueert de ‘paniek’ van de tussentaaldiscussie, met voornamelijk sociologische inzichten. Over de mensen die zich ergeren aan het Verkavelingsvlaams schrijft hij: ‘Men doet een poging symbolisch kapitaal (de standaardtaal), waarvoor veel moeite werd gedaan ze te verwerven, voor inflatie te behoeden, door het onderscheid aan te geven tussen die prestigieuze variant en de tussentaal die dreigt bepaalde functies van de standaardtaal over te nemen.’⁶

De taalsituatie is veranderd, maar ook vijfentwintig jaar geleden was de Vlaming al een plantrekker. Na de voorstelling gaat Hermans naar Claus: ‘Wat ritselt in de schichten van de aarde?’. Claus antwoordt, zoals zo vaak, even elegant als proteïsch: ‘Jij hebt verstand van de aarde, maar ik ben een romanticus’.

5 Dirk Geeraerts (2001),‘Een zondagspak? Het Nederlands in Vlaanderen: gedrag, beleid, attitudes’, Ons Erfdeel 44, 337-344.

6 Jürgen Jaspers (2001), ‘Het Vlaamse stigma. Over tussentaal en normativiteit’, Taal en Tongval 53:2, 129-153.

Literaire erghernis

Hermans blijft achter, zonder woordverklaring, maar met een intact linguïstisch superioriteitsgevoel. Helemáál onterecht was dat gevoel wellicht niet, althans in zoverre het de taal van de Vlaming in het algemeen betrof (en niet de taal van die ene Vlaming - Hugo Claus zelf). Hoewel het zeer moeilijk is om ‘taalvaardigheid’ op dit moedertaalniveau te vergelijken, is het best mogelijk dat in die tijd het taalgebruik van de Nederlander gemiddeld beter (efficiënter, vlotter, gesofisticeerder?) was dan dat van de Vlaming. Misschien is dat zelfs nog altijd zo, hoe snel de Vlaamse situatie ook verandert.

Claus heeft altijd moeten vechten tegen de kritiek dat hij geen Nederlands schrijft.’⁷ Uiteraard is het zo dat hij dikwijls overschakelt naar een artificieel soort Vlaams, bijvoorbeeld in zijn dialogen. Eerder dan deze variatie als een teken van zijn virtuositeit te beschouwen, placht men het als onzorgvuldigheid, provincialisme of stilistische onmacht te veroordelen. Terwijl de Nederlander ook gewoon eens een inspanning had kunnen doen - het

7 En Claus heeft hier naar eigen zeggen in het begin ook aan toegegeven: ‘Je moest Noord-Nederlands schrijven. Het was niet toegestaan, of in ieder geval not-done het andets te doen’ (geciteerd in Guido Geerts (1986), ‘Hugo Claus en de taal van België’, Dietsche Warande en Belfort 131:1, p. 24).

[p. 21]

woordenboek van Verschueren raadplegen, bijvoorbeeld. Als hij dat moet en wil doen om pakweg Céline of Faulkner goed te kunnen lezen, waarom dan niet voor Claus?

Een zeer belangrijke - misschien wel de belangrijkste - speler in deze linguï-stisch-literaire België-Olland is nog niet genoemd: Jeroen Brouwers. Nu weegt hij amper nog op het Vlaamse taaldebat, maar in zekere zin zijn artikels als ‘Amateurs voor pudding. Of: ABN in Vlaanderen’ (1975) en vooral het tweeluik ‘J. Weverbergh en ergher’ (1976) en ‘Vlaanderen op zijn erghst’ (1977)⁸ in deze discussie de meest invloedrijke stukken geweest van de laatste dertig jaar.⁹ In ‘J. Weverbergh en ergher’ had Brouwers beweerd dat bijna alle Vlaamse romanmanuscripten eerst grondig gecorrigeerd moesten - door Nederlanders, dat spreekt: ‘Een manuscript van een Vlaams auteur moet soms gedeeltelijk, maar vaker geheel, worden herschreven voordat er tenminste over kan worden opgemerkt dat het in het Nederlands is geschreven, ik bedoel: het Nederlands van benoorden de grensplaats Wuustwezel en bij voorkeur nog zo'n kilometer of honderd hoger’. In een (mislukte) poging om het ‘verkeerde’ lidwoordgebruik van de Vlaming te imiteren klonk het nog: ‘Het Vlaams auteur wenst in Nederland voor “vol” te worden aangezien, en weet dat dit niet het geval zal zijn als zijn boeken, geschreven in het kokkeltaaltje van thuis over de tuinschutting, zo naar Nederland zouden worden geëxporteerd’¹⁰ (mijn cursivering). Wanneer het Vlaamse tijdschrift Yang in 2000 de literaire journalist Herman Jacobs (als toenmalig De Morgen-recensent de gesel van kromschrijvende Vlamingen) vraagt om een stuk te schrijven over de taal van Vlaamse schrijvers, verwijst hij meteen naar Brouwers. De recensent aarzelt niet om de onbetwiste verbetering van het Vlaamse taalgebruik gedeeltelijk toe te schrijven aan precies deze opmerkingen van Brouwers: als de situatie nu beter is dan in 1976 is dat, vermoedt hij, ‘in niet geringe mate allereerst de verdienste van precies de net genoemde pamfletten. Brouwers had vrijwel over de hele linie gelijk - wie ogen in zijn hoofd had, kon niet anders dan dat te erkennen’¹¹.

8 Verzameld in Jeroen Brouwers (1994), Vlaamse Leeuwen. Amsterdam, Antwerpen: De Arbeiderspets.

9 Het is typerend dat de hoofdrolspelers in deze discussie zeer vaak ingeweken Nederlanders zijn: het zijn die schrijvers/essayisten die geïnteresseerd zijn in Vlaanderen; zij hebben meestal ook een band met Vlaanderen, maar het blijven Nederlanders en aldus brengen ze hun Nederlandse ideeën over het goede taalgebruik gewoon mee. Bovendien zitten Vlamingen ook bij aanverwante discussies meteen op hun paard wanneer een Nederlander het erfgoed aanvalt: in de jaren negentig was het vooral Benno Barnard die hier voor flinke controverse zorgde (onder meer met zijn niet onkritische stukken over Guido Gezelle).

10 Jeroen Brouwers (1994), Vlaamse Leeuwen, p. 58-59.

11 Herman Jacobs, ‘Noorse draaienissen’, Yang 36:3, p. 405.

Exploitatie van een spraakgebrek

De hierboven met zeer grove borstel geschetste context is cruciaal voor een goed begrip van de functie en betekenis van het Vlaams in Vlaamse romans, essays en poëzie. Hoewel veel van wat zopas werd aangestipt in het algemeen geldt voor de Vlaming en zijn gespleten verhouding met zijn taal, wint de kwestie uiteraard nog aan belang bij professionele taalgebruikers. Het is daarom zeer vreemd te merken dat er relatief weinig onderzoek is verricht naar het statuut van het Vlaams in de Vlaamse literatuur. Er zijn hier en daar wel stukken te vinden over het Vlaams van één auteut, er zijn een hoop zij-

[p. 22]

delingse opmerkingen in disparate artikels, maar het onderwerp verdient eigenlijk een heus onderzoeksproject, of toch minstens een paar doctoraten. Het is een ideaal vertrekpunt voor een alternatieve Vlaamse literatuurgeschiedenis. Niet alleen zit de essentiële ‘ontvoogdingsstrijd’ van de Vlaamse Beweging dan automatisch in het pakket, maar de haat-liefde-verhouding met de Nederlandse taal vormt vaak een uitstekende ingang in het oeuvre van een aantal belangrijke schrijvers. Voor hij of zij aan het werk kan, moet een Vlaamse auteur zich namelijk nog altijd eerst bezinnen over zijn of haar taalkeuze. Doet hij of zij dat niet, dan valt het inderdaad te vrezen dat hij of zij dat eerder uit onmacht of onwetendheid nalaat, dan uit zelfverzekerdheid (zoals hieronder zal blijken, valt dit jammer genoeg vaker voor dan men zou willen). A la limite noodt een eenvoudige lexicale keuze tussen punaise en duimspijker een. taalbewuste Vlaamse romancier vandaag tot een weloverwogen standpunt ten aanzien van de hele geschiedenis van zijn vaderland.

De eerste vraag is dan uiteraard: wat is dat vaderland? Is dat Vlaanderen of België? En als ik voor duimspijker kies, wil ik daarmee aangeven dat ik het nog steeds een goed idee vind om van oorsprong Franse woorden te mijden, of wil ik daarmee juist tonen dat het purisme in zijn opzet is geslaagd? Misschien wil ik er wel mee zeggen dat de kwestie irrelevant is geworden: dan gebruik ik de ene keer punaise en de andere keer duimspijker, en maak daarbij geen verschil tussen vertellerstekst en de verschillende spreektalen van de verschillende personages in de dialogen. Als ik dan weer consequent punaise gebruik, dan conformeer ik mezelf volledig aan de Nederlandse eisen. Misschien doe ik dat omwille van ideologische redenen (misschien ben ik wel de laatste aanhanger van de Groot-Nederlandse gedachte), misschien gewoon omdat mijn uitgever al die duimspijkers toch in de grachtengordel gooit. Je kan natuurlijk ook je hoofdpersonage zelf laten twijfelen, zoals op de allereerste pagina van Het Verdriet van België: ‘Voor alle veiligheid had hij het papier vastgeprikt met punaises - duimspijkers moet je zeggen eiste Louis’ Peter, maar Louis zei het nooit, hij werd al genoeg uitgelachen om zijn uitspraak’.¹² Dit is de expliciet politieke laag van het literaire taalgebruik, en het is vooral dit aspect dat stof zou leveren voor de alternatieve literatuurgeschiedenis, waarin de Vlaamse taalkundige en literaire ontwikkelingen met elkaar in verband zouden kunnen worden gebracht.

Een tweede vraag is veel moeilijker te beantwoorden, omdat ze verder gaat dan de politieke betekenis van de keuze van het soort Nederlands. De echte goeie Vlaamse auteurs - o.m. diegenen die zich bewust zijn van de effecten van register, dialectgebruik, etc. - moeten niet alleen beslissen in welke taal ze gaan schrijven, maar exploiteren die keuzes ook om betekenis te genereren. In het beste geval schrijft een auteur, bijvoorbeeld, een roman met exclusief Antwerpse dialogen niet omdat hij het Antwerps wil nabootsen,

12 Voor een goed begrip van de subtiliteit waarmee Claus met dialect, Schoon Vlaams en de standaardtaal omspringt in Het Verdriet, zie Guido Geerts (1987), ‘De taal van Het Verdriet van België’, Ons Erfdeel 30:4, 555-562 en Guido Geerts (1987), ‘Taalproblemen in Het Verdriet van België’, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor de Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1-12.

[p. 23]

maar omdat hij zich bewust is van de verhouding van het Antwerps tot de andere variëteiten van het Nederlands en de semiotische effecten die deze verhouding creëert in het raamwerk van de hele roman.

Hieronder zal ik nog kort twee mogelijke functies van die keuzes illustreren: de constructie van authenticiteit en de nadruk op hybriditeit. Vaak komen ze samen met andere functies voor; vooral het empathiserend vermogen en het mimetisch gehalte van een tekst lijken vruchtbare relaties met elkaar aan te gaan. In het bestek van dit artikel moet mijn overzicht noodzakelijkerwijs tentatief blijven, maar ik hoop een aantal aanzetten te kunnen geven voor een verdere analyse van dit onderbestudeerde, maar prismatische veld. Eerst moesten we echter op zoek naar relevante teksten. De moeilijkheid om die te vinden is op zich al significant.

Monolinguale mosselen

Het lag voor de hand om voor deze verkenningsvlucht een canoniek corpus te gebruiken. Het leek dan ook een gelukkig toeval dat onlangs de anthologie Het land van de mosseleters. 150 jaar Vlaamse vertelkunst op de markt kwam. Het is een collectie verhalen en romanfragmenten, samengesteld door Benno Barnard en Paul de Wispelaere, specifiek bestemd voor het land van de aardappeleters, en bovendien met de uitdrukkelijke bedoeling om onder meer het cliché van het ‘sappige dialect’ te bevestigen én te bestrijden. Het boek zou voor de Nederlanders het ‘nabije exotische gebied helpen ontsluiten’, aldus de flaptekst.

Het is maar de vraag of Nederland zich door het begin van het boek zal kunnen worstelen. Omdat het chronologisch is opgezet, moeten de eerste 150 bladzijden van de verzameling de eerste zeventig jaar Vlaamse vertelkunst voor hun rekening nemen. Zoals Barnard en De Wispelaere zelf aangeven stond op zijn minst een deel van die literatuur ten dienste van de creatie van een Vlaamse identiteit. Bovendien zijn de teksten van Conscience, Snieders en Zetternam niet echt staaltjes van literaire hi-tech. Brouwers' bewering dat het ‘schrijfwerk’ van Conscience onleesbaar is geworden¹³ mag dan ietwat overdreven zijn, De Leeuw van Vlaanderen getuigt niet van een overschot aan stilistisch vernuft. Dat geldt in veel mindere mate voor de schrijvers rond het tijdschrift Van nu en straks (1893-1901), maar ook hun stukken in Mosseleters zullen niet altijd even makkelijk te begrijpen zijn boven de Moerdijk. Ik durf wedden dat een woord als panen [fluweel] (in Karel van de Woestijnes De boer die sterf staat bijvoorbeeld de frase ‘Uw natte handen over uw geribde panen broek’) ook voor Vlamingen vraagtekens oproept; vraagtekens, overigens, die niet weggenomen worden door een notenapparaat, want dat heeft het boek niet. In elk geval lijkt in het begin het gebruik

13 Jeroen Brouwers (1994), Vlaamse Leeuwen, p. 48.

[p. 24]

van een soort van Vlaams (i.p.v. het Nederlands) inderdaad eerder een noodzaak dan een keuze. Het punt was toen niet zozeer zich te onderscheiden van het Noord-Nederlands, als wel van het Frans - als het al niet gewoon was: een taal kiezen die de auteur en zijn lezers vertrouwd was.

De daarop volgende fragmenten en verhalen in Het land van de mosseleters worden steeds leesbaarder: naast het feit dat ze simpelweg recenter zijn en dus ook linguïstisch gezien dichterbij komen, getuigt dat wellicht ook van een groeiende bezorgdheid over de relatie met Nederland - al snel een belangrijke afzetmarkt. Toch duurt het vrij lang voor we op Vlaamse teksten stoten die hun taalkeuze ook met niet-politieke, tekst-interne, semiotische betekenissen gaan opladen, door verschillende variëteiten naast elkaar te zetten¹⁴. Het kan een toevallig gevolg zijn van de selectie van Barnard en De Wispelaere (misschien wilden ze het boek toch enigszins begrijpelijk houden voor Nederlanders), maar uiteindelijk lijken we te moeten besluiten dat die eerder schaars zijn. De meeste fragmenten en verhalen in Het land van de mosseleters lijken in één variëteit te zijn geschreven (al moet deze uitspraak - ik druk erop - eerder als een werkhypothese worden beschouwd dan als de eindconclusie van een grondige wetenschappelijke studie).¹⁵ Ik zag me dan ook verplicht om ook naar meer hedendaagse auteurs te verwijzen om de genoemde functies aan te stippen. Het loutere feit dat het spel met dialect, tussentaal en standaardtaal vooral in recenter proza opduikt - en dat is niet opgenomen in de anthologie - toont wellicht al aan dat de hedendaagse Vlaamse auteur eindelijk vertrouwen heeft gekregen in zijn linguïstische competentie. Dat spel vooronderstelt namelijk dat je de genoemde variëteiten beheerst, uit elkaar kunt houden en tegen elkaar kunt afzetten, op een emotionerende, authentieke of stilistisch verbluffende manier.

14 Op structuralistische wijze krijgen de taalvariëteiten dan extra betekenissen: hun functie ligt dan niet zozeer in wat een bepaalde taalvariëteit an sich (positief) connoteert (een hoge sociale klasse, bijvoorbeeld), maar hoe het verschil met een andere variëteit (negatief) in de tekst een complex en dynamisch (adaptief) relatiepatroon construeert. Als een tekst in slechts één variëteit is geschreven, doet dat uiteraard niets af van de eventuele kwaliteit van het proza, maar dan worden tussentalige frasen (gaan doppen ipv gaan stempelen) niet expliciet ‘gemarkeerd’ als tussentalig, en kunnen ze op die manier minder extra betekenissen genereren. In een extreem geval zou dat zelfs een neo-Brouwers kunnen verleiden om een schrijver van incompetentie te beschuldigen, terwijl die schrijver in werkelijkheid er gewoon bewust voor had gekozen om zijn roman in het koetervlaams te presenteren. Het is het lot van de spreker van de minderheidsvariëteit dat hij eerst moet bewijzen dat hij de standaardtaal kan hanteren, voordat zijn gebruik van de tussentaal als rijkdom in plaats van als armoede geïnterpreteerd zal worden. Schrijvers als Claus en Lanoye hebben van dat lot een deugd gemaakt, precies door verschillende varieteiten naast elkaar te laten resoneren, en aldus meesterschap te etaleren, niet alleen wat betreft de standaardtaal, maar ook wat betreft de minder prestigieuze variëteiten.

15 Een dergelijke studie, zelfs als die beperkt blijft tot het corpus van Het land van de mosseleters, zou iemand zoals gezegd minstens een paar jaar wetenschappelijk onderzoekswerk bezorgen. Het is belangrijk te benadrukken dat ik niet de mogelijkheid heb om dat onderzoek uit te voeren, en dat mijn aantekeningen wat deze kwestie betreft hoogstens aanzetten kunnen vormen.

Authenticiteit

Auteurs die zich toespitsen op een zo getrouw mogelijke representatie van een sociale werkelijkheid kunnen uiteraard met het bont geschakeerde Vlaamse taalpalet hun voordeel doen. Een van de stukken in Het land van de mosseleters die in deze context meteen in het oog springen is Louis Paul Boons Brussel een oerwoud (1946). Deze verzameling korte reportages over het ellendige bestaan van de Brusselse onderklasse is in vergelijking met Boons veel klassiekere Mijn kleine oorlog of De kapellekensbaan nog ietwat onvoldragen,¹⁶ maar de stukken vormen een treffende illustratie van het mimetische effect dat wordt gesorteerd door wat je een heteroglossisch taalgebruik zou kunnen noemen: een schrijfstijl die verschillende variëteiten van een taal met elkaar mengt.

Brussel een oerwoud kan doorgaan voor een late variant op het Vlaamse natu-

16 In die zin is de keuze voor dit stuk in een inleidende (en wellicht toch ook enthousiasmerend bedoelde) anthologie eerder vreemd. Dat is overigens uitdrukkelijk niet de mening van de samenstellers, die het ‘een [onweerstaanbaar] literair curiosum’ achten, getuige de achterflap.

[p. 25]

ralisme. Zo wordt er onder meer heel nadrukkelijk ingesteld op de harde levensomstandigheden van het werkvolk, is de teneur ronduit miserabilistisch, en spookt er een zwaarmoedig determinisme tussen de tegels. Het werkvolk is in dit geval het (veelsoortige) proletariaat van de stad Brussel, maar Boon schrijft zijn verslagen in het idiosyncratische idioom dat later zijn handelsmerk zou worden. Enkel occasioneel Frans en een paar Brusselse woorden situeren het proza ook linguïstisch in de hoofdstad.

Het gebruik van ge valt meteen op, maar belangrijker is dat de spreektalige passages bij Boon afgewisseld worden met veel keuriger Nederlands, soms zelfs in één zin: ‘Alleman moet leven, zegt de zwarte - dit is de echte zwarte: de neger - maar ge moet niet veel verwachten van Les Yeux Noires of Le Colibri, of Les Amours de Paris, waar een pijnlijk rood neonlicht naar buiten schijnt en twee goudbestikte portiers voor u de deur openen, want het is maar schijn, het zijn de laatste resten van een verwelkte oorlogsgrootheid’ (p.388¹⁷). Het reeds genoemde ge is duidelijk Vlaams, en wellicht was alleman (voor ‘iedereen’) ook toen al een stuk couranter in Vlaanderen dan in Nederland. Anderzijds is de rest van de zin uiterst correct Nederlands (op de goudbestikte portiers na, misschien, die - voor occasionele muggenzifters - misschien een iets te grote metonymische stap vergen van hun persoon naar hun kledij). De zin ‘het zijn de laatste resten van een verwelkte oorlogsgrootheid’ had zonder meer in een Nederlandse roman kunnen staan. Het woord ‘oorlogsgrootheid’ is dan ook duidelijk een woord van de verteller, en niet van de ‘zwarte’ of een van de andere personages.

Nederlanders begrijpt men overigens gewoon niet, dat stelt de verteller met zoveel woorden: ‘En in nr. 13 van de cité is het een Hollandse die nog altijd beschaafd Nederlands spreekt, en dan ook door niemand begrepen wordt [...]’ (p.379). Het lijkt alsof beschaafd en onbegrepen voor Boon zo'n onvermijdelijke combinatie is dat hij dan maar heeft besloten ‘onbeschaafd’ te gaan schrijven, om dan toch zeker door de juiste mensen gelezen te kunnen worden. Een kapotte taal voor een kapotte samenleving?¹⁸ Zoals gezegd valt het met dat ‘onbeschaafde’ best wel mee. Zoals zo vaak bij Vlaamse heteroglossische auteurs betreft het een zeer sterk opgeschoond ‘onbeschaafd Vlaams’, waarbij in een keurige Noord-Nederlandse zin af en toe een onmiskenbaar Vlaamse constructie¹⁹ opduikt: ‘Door de draaideur wordt ge binnengeduwd en aan uw linkerzijde hoort ge iemand zeggen: ‘ik zal IK u eens iets zeggen, en aan uw rechterzijde hoort ge iemand roepen: ik zal u eens wat ANDERS zeggen ... en dan zwijgen ze’ (p.392). Naast de ge (en het possessief correlaat uw) vind je hier de typisch Vlaamse herhaling van ik als subject, maar tegelijk deinst Boon er blijkbaar voor terug om de constructie fonetisch op te schrijven. De versie ik zal (e)kik u eens iets zeggen (waarbij een extra k de uitspraak in veel dialecten vergemakkelijkt) is blijkbaar te dialec-

17 Alle volgende verwijzingen naar primaire teksten refereren aan Benno Barnard en Paul De Wispelaere (eds.) (2002), Het land van de mosseleters. 150 jaar Vlaamse vertelkunst. Amsterdam/Antwerpen, Contact.

18 In dit verband zou het interessant zijn om na te gaan hoe Boons taalgebruik complexe relaties aangaat met zijn bij momenten erg afgrondelijke Weltanschauung.

19 Ik ga hier voorbij aan een moeilijke vraag: wat kan in die tijd (anachronistisch) ‘algemeen Vlaams’ worden genoemd, en welke woorden, constructies, etc. zijn eerder voluit dialectisch? De kwestie is nog relevanter bij de discussie van de verkleinwoorden (zie onder), waarbij schrijvertje hier als ‘standaardtaal’ wordt gecatalogeerd, terwijl ïn die tijd Westvlaamse dialecten evengoed het -tje suffix gebruikten (en nu nog overigens). Wellicht volstaat het om aan te duiden dat wat ik hier ‘Vlaams’ noem op zijn minst constructies zijn die duidelijk van de standaardtaal afweken en -wijken.

[p. 26]

tisch.²⁰ Zeer opvallend ook zijn Boons verkleinwoorden. Er zijn er een heleboel die door Nederlanders als Vlaams herkend zullen worden: briefken, boerkens, oud peken (‘oud mannetje’), stouterikske etc. Maar er staat ook schrijvertje, zakspiegeltje, kamertje.²¹

Het is precies dat linguïstisch bewustzijn dat een authenticiteitseffect mogelijk maakt. Het brengt een verschil aan tussen de verschillende variëteiten en zorgt daardoor voor schakeringen in de werkelijkheid van het verhaal. Door middel van die schakeringen kan Boon een werkelijkheidseffect sorteren. In een van de weinige Nederlandstalige artikels die het authenticiteitseffect van de streektaal behandelen, schrijft Bart Vervaeck terecht dat er ‘geen “echt”, “zuiver” en “authentiek” dialect in de literatuur [bestaat]. Het gaat steeds om een vervalste - want tot literatuur omgezette versie’.²² Vervaeck onderzoekt, als klassiek postmodern criticus, in de rest van het artikel het ‘kritisch’ potentieel van de spanning tussen streek- en standaardtaal bij Pol Hoste en Leo Pleysier. Over Hostes mengvormen van dialect en standaardtaal schrijft hij: ‘In de spanning tussen die twee taalniveaus probeert Hoste de leugen te ontmaskeren die eigen is aan beide’.²³ In Vervaecks lezing van Hoste en Pleysier functioneert de heteroglossie als een aanduiding van de fundamentele leugenachtigheid van élk taalgebruik: niet alleen versluiert de taal sociale ongelijkheden, het toont ook aan dat een ongemedieerd contact met de werkelijkheid een fictie is.

Men mag daar echter niet in overdrijven. Het is belangrijk om oog te blijven hebben voor de veel eenvoudigere vaststelling dat bepaalde van Boons, Hostes en Pleysiers fraseringen gewoon wél ‘uit het leven gegrepen zijn’. Natuurlijk kan de representatie van die levensechte, singuliere taalevenementen nooit de uniciteit van de gesitueerde uitspraken vrijwaren. Maar het kan dus zeer wel een werkelijkheidseffect sorteren, vooral in functie van een verschil met de omringende taal van de rest van het proza. Dat effect hoeft dus niet ook nog eens ‘kritisch’ te zijn om écht te zijn. Vervaeck kapittelt Geertrui Daem omdat zij haar streektaal inzet om een clichématig, onkritisch beeld van Vlaanderen op te hangen: ‘Dat soort “levensechte” literatuur vraagt om lezers die niets anders willen dan de bevestiging van hun vooroordelen en stereotypes.’²⁴ Vervaeck lijkt hier echter verwikkeld te raken in een strijd tussen ‘authentieke authenticiteit’ en Valse authenticiteit’. Waarmee de oppositie ‘echt/vals’ op een meta-niveau opnieuw de ideologische kop opsteekt. Natuurlijk zal Boons omgang met het taalmateriaal door de bank genomen intelligenter en vooral minder clichématig zijn, maar dat wil niet zeggen dat Daems Vlaamse clichés slechts op valse wijze authentiek zouden zijn.

20 Deze constructie staat ondertussen overigens in de ‘top-vijftien van de tussentaal’, zoals die is verspreid in de reeds genoemde VRT-folder: ‘Da, wist ekik nie’. In de standaardtaal zeg je altijd ik’.

21 Een vergelijking met het fragment dat in Het land van de mosseleters volgt op Brussel een oerwoud nl. een stuk uit Piet van Akens Klinkaart zou het stilistisch meesterschap van Boon meer in de verf kunnen zetten. Ook Klinkaart kan als laat-naturalistisch gekaraktetiseerd worden, maar van Akens taalkeuzen lijken veel minder bewust en/of beheerst. Van Aken kiest bijvoorbeeld in de dialogen voor je (en het lijdt geen twijfel dat in die tijd arbeiders uit de Rupelstreek vrijwel altijd ge of u gebruikten), maar gebruikt op andere momenten dan weer woorden als noenschaft. Een uitspraak als ‘Je bent weer aan de borrel’ (p.409) is in deze context bijna lachwekkend, omdat de linguïstische suspension of disbelief het hier wel erg hard te verduren krijgt.

22 Bart Vervaeck (1993), ‘De vloekende Vlaming. Over de kritische functie van het dialect’, Maatstaf 41:10, p.156.

23 Ibid., p. 157.

24 Ibid., p. 155.

[p. 27]

Hybriditeit

Om dan maar eens een van die clichés op te rakelen: de protestantse Nederlander schrijft knap maar karig proza (Hermans, 't Hart, Krol), de Bourgondische Vlaming laat zich al eens gaan (Boon, Claus, Verhelst). Natuurlijk zijn er voor elk van die voorbeelden ook tegenvoorbeelden te vinden (neem bijvoorbeeld een Rosenboom of een Vlaminck). Maar het cliché leeft voort. En iemand als Tom Lanoye heeft het alleen maar bevestigd.

Bij Lanoyes romans en toneelbewerkingen zit het exuberante op alle niveaus: de plot waaiert onregelmatig alle kanten op, et worden meer interteksten geactiveerd dan een mens kan bijhouden, personages laat hij opdraven om ze na gebruik hardvochtig aan de kant te zetten en, vooral, zijn taal incorporeert zoveel stijlen, registers, dialecten, malapropismen en hypercorrecties als de schrijver nodig acht. Toen de reeds genoemde Herman Jacobs in zijn Yang-stuk Lanoyes taal hekelde, werd die laatste bereid gevonden om te reageren. Jacobs had opgemerkt dat in de receptie van Lanoyes Het goddelijke monster ‘geen enkele recensent, in Noord noch Zuid, zich gestoord heeft aan de in vergelijking met Lanoyes vorige werk plotseling flink in aantal toegenomen onnederlandsheden die je erin aantreft.’²⁵ De recensent stoorde zich vooral aan het feit dat het foute taalgebruik ook tot in de auctoriële tekst was doorgedrongen. Lanoyes reactie is typerend voor de laattwintigste-eeuwse omgang van de Vlaamse auteur met zijn taal: ‘Wanneer een personage [in de Monster-trilogie] “zijn” of “haar” hoofdstuk krijgt, moet het auctoriële standpunt maar bereid zijn zich aan te passen aan het opgevoerde sujet, met stijl en al. Niets vind ik zo gruwelijk als het neoclassicistische unisono waartoe de onavontuurlijken en de bedaarden elk boek zouden willen veroordelen. Ik daarentegen, kom er niet met één stem. Ik hoor er veel meer, en ze praten door elkaar. Zonder mijzelf daarom meteen een literaire Jeanne d'Arc te noemen, streef ik tijdens het schrijven toch een doorgedreven meerstemmigheid na, samengaand met de vermenging van zoveel mogelijk literaire vormen en stijlen.’²⁶

Wellicht heeft mijn stelling dat Lanoyes linguïstische attitudes typerend zijn voor de hedendaagse Vlaamse literator last van enige wishful thinking, maar het citaat duidt in elk geval aan dat het taalkundige emancipatieproces van de Vlaming al een eind is opgeschoten. Wellicht is het belangrijkste aspect van die emancipatie de erkenning van de multipliciteit van zijn taal: de Vlaming schrijft dubbelzinnig en onzuiver, gespleten en bescheten. Zijn taal verdeelt de Vlaming zoals zijn geschiedenis, zoals zijn kneuterigheid en zijn dadendrang, zoals zijn koning en zijn belastingscontroleur. De observatie dat de Vlaming nooit definitief in zijn taal kan thuiskomen is zoals gezegd

25 Herman Jacobs, ‘Noorse draaienissen’, Yang 36:3, p. 405.

26 Tom Lanoye, ‘Zuidelijke zuiverheidswaan’, Yang 36:3, p. 410.

[p. 28]

een refrein in de Vlaamse literatuurgeschiedenis. Maar waar dat refrein vroeger ingekapseld was in een Vlaamse blues, is het nu vrij om in alle liedjes gesampled te worden, ter meerdere eer en glorie van de muzikale taal zelve. Samen met de bewustwording van de variatie, begint het spel met het verschil. Een spel dat uiteindelijk politiek, ethisch, en zelfs metafysisch wordt gefundeerd: alleen de zuiverheid is verdacht.

Achtung, baby

Maar we zijn er nog niet. Om de eenvoudige reden dat we er nooit zijn. De grootste bedreiging van de Vlaamse auteur is op dit moment misschien wel de zelfgenoegzaamheid. Dezelfde taalarrogantie die Vlamingen decennialang hun bovenburen hebben aangewreven, steekt nu ook in Vlaanderen de kop op. Nu Vlamingen zich steeds meer op een eigen taalnorm beginnen te richten, bestaat het gevaar dat diezelfde norm als legitimatie voor gemakzucht en nonchalance kan gebruikt worden. De redenering is dat we de norm toch zelf aan het maken zijn: als we zelf de wetten stellen dan hoeven we de wetten niet meer te kennen. Dan hoeven we, met andere woorden, eigenlijk niet te veel meer na te denken over ons taalgebruik. Terwijl dat nu, meer dan ooit, wel zou moeten. De bevrijding komt altijd met een verantwoordelijkheid. Het is daarom niet ongepast om nog eens naar die grote Andere te luisteren, die ons uit het verleden met een hoogst irritante, kolonialistisch-arrogante, maar in een ideaal geval ook motiverende wijsvinger bezweert: ‘Lieve taalgenoten: doe een inspanning. Vergis ik me en riep de markies de Sade niet reeds “Flamands! Encore un effort!” Of riep hij: “Français,... etc...”? Nou ja, dat was in zijn tijd nagenoeg hetzelfde. Maar nu toch niet meer?’²⁷

27 Willem Frederik Hermans (1979), Houten leeuwen en leeuwen van goud. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 113.