Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 85]

Hester Knibbe
Van god tot sterveling

In de gedichten uit de bundel Lavorare stanca van Cesare Pavese staat de man minstens zo centraal als de vrouw. Die man is de jongen, de jonge god, de man en tenslotte de oude man. Al deze mannen spelen een rol in verleden en toekomst; het heden lijkt bij Pavese slechts te bestaan bij de gratie van wat geweest is, ook het komende wordt dikwijls al bijvoorbaat met beide voeten in de geschiedenis' gezet. Herinnering is een sleutelbegrip en een woord dat herhaaldelijk voorkomt. Mocht die hang naar het voorbije al een vlucht uit de realiteit zijn, dan is het een vergeefse vlucht: er valt in dat verleden zelden iets te lachen, zelfs de jeugd kent haar ontgoochelingen. Er wordt door de figuren van Pavese hooguit geglimlacht, en wel door de man die inmiddels wéét en zich heeft weten te verzoenen met het leven zoals het nu eenmaal is. Zoals bijvoorbeeld in het gedicht ‘Mythe’:

De dag zal komen dat de jonge god een man zal zijn,
zonder pijn, met de dode glimlach van de man
die heeft begrepen. Ook de zon gaat in de verte voorbij
en kleurt de stranden rood. De dag zal komen dat de god
niet meer zal weten waar de stranden van vroeger waren.

Je wordt wakker op een morgen dat de zomer dood is,
en in je ogen roert zich nog de luister
als gisteren, en in het oor het geraas van de tot bloed
geworden zon. De kleur van de wereld is veranderd.
De berg raakt niet meer aan de hemel; de wolken
hangen niet meer in trossen als vruchten; in het water
laat geen kiezel zich meer zien. Het lichaam
van een peinzende man buigt zich waar een god ademde.

De felle zon is voorbij, en de geur van aarde
en de vrije straat, gekleurd van mensen
die de dood niet kenden. 's Zomers ga je niet dood.
Als er iemand verdween, was er de jonge god,
die leefde voor iedereen en de dood niet kende.
Boven hem was de droefheid een schaduw van een wolk.

[p. 86]

 

Zijn pas sloeg de aarde met stomheid.

 

Nu weegt

 

de vermoeidheid op alle ledematen van de man,

 

zonder pijn: de kalme vermoeidheid van de morgenstond

 

waarmee een dag van regen begint. De donker geworden stranden

 

kennen de jongeman niet die vroeger maar naar ze

 

hoefde te kijken. En de zee van de lucht komt ook niet meer tot leven

 

onder zijn adem. De lippen van de man plooien zich

 

gelaten, om te glimlachen tegen de aarde.

Toen mij gevraagd werd om ter gelegenheid van de Pavese-avond op Poetry International 2002 een gedicht van Pavese voor te lezen koos ik bovenstaand gedicht. Het ontroerde me doordat de titel ‘Mythe’ zo haaks staat op de inhoud van het gedicht waarin sprake is van een dramatische ontmythologisering.

In de Metamorphosen van Ovidius staat het verhaal van Baucis en Philemon. Op een dag komen er drie vreemdelingen bij hen langs die om onderdak vragen. Overal zijn ze weggestuurd, maar Baucis en Philemon nodigen hen binnen en bereiden van het weinige dat ze zelf hebben een maaltijd voor de mannen. De mannen blijken goden te zijn.

In het gedicht ‘Mythe’ vindt eenzelfde gedaanteverwisseling plaats, maar dan omgekeerd: een jonge god verandert in een oude man. Een mythe dus, die in de Metamorfosen niet zou hebben misstaan. Maar tegelijkertijd is hier sprake van de meest banale realiteit. Iedereen die tijd van leven heeft moet aan den lijve ondervinden, dat hij zijn goddelijke gedaante en status verliest en wordt gedegradeerd tot sterveling.

Van Dale geeft drie betekenissen voor het woord mythe: 1. Verhalende overlevering die betrekking heeft op de godsdienst en de wereldbeschouwing van een volk, verhaal van mensen en goden; - 2. praatje zonder grond; - 3. als juist aanvaarde maar ongefundeerde voorstelling omtrent een persoon, zaak of toedracht.

Als je het gedicht bekijkt in de eerste betekenis, is het inderdaad een mythe. Maar in die zin is alle literatuur mythe, zeker gezien vanuit het perspectief van de muis en de mammoet: verhalen van de mensheid en haar godenwerelden. Bekijk je het gedicht vanuit de tweede en derde betekenis, dan is de titel buitengewoon navrant.

‘De dag zal komen dat de jonge god een man zal zijn / (...) met de dode glimlach van de man / die heeft begrepen.’ Ja, de dag zal komen dat hij zelfs ‘niet meer zal weten waar de stranden van vroeger waren’, en nog gruwelijker, de stranden herkennen hem niet meer. Dit is meer dan een ontnuchtering. Op een ochtend wordt de jonge god wakker en vindt zichzelf terug als

[p. 87]

mens, wat betekent als sterveling. Dat verandert de kleur, de hoogte en diepte van de wereld en dan gebeurt het onvermijdelijke: ‘Het lichaam / (...) buigt zich waar een god ademde.’

De zomer is de tijd van het kleurrijke leven, de tijd van de jonge god; ‘zijn pas sloeg de aarde met stomheid,’ schrijft Pavese, waarmee hij de meest fundamentele manier van lopen aanduidt, een lopen waarmee men de aarde in zijn ban houdt.

Deze regel doet me denken aan Het uur u van Martinus Nijhoff. Daar wordt op eenzelfde magische manier gelopen door ‘de man / die zojuist de hoek om kwam’:

(...)
Maar vreemder, ja inderdaad
veel vreemder dan dat de straat
leeg was, was het feit
der volstrekte geluidloosheid,
en dat de stap van de man
die zojuist de hoek om kwam
de stilte liet als zij was,
ja, dat zijn gestrekte pas
naarmate hij verder liep
steeds dieper stilte schiep.
Geen dief overtrof, geen spion,
hetgeen hij moeiteloos kon;
en het gevederd leder waarop
de God Hermes van zijn bergtop
neer te dalen placht
doorkruiste het ruim niet zo zacht
als hij op straat kon gaan,
gewoon lopend, met schoenen aan.
(...)

Zelfs de god Hermes, onder andere de god die de zielen naar de onderwereld begeleidt, kan niet zo gewichtloos en dwingend lopen als de (jonge) mannen van Nijhoff en Pavese. Maar dat duurt niet eeuwig: ‘Nu weegt //de vermoeidheid’ gaat Pavese verder. De gewichtloosheid van het goddelijke heeft plaats moeten maken voor de wetten van de gravitatie. De aarde trekt, vraagt zijn deel, en de man heeft begrepen: dat deel ben ikzelf. Dan volgen regels waarin op sublieme wijze alle acceptatie van de wereld wordt uitgedrukt: de vermoeidheid die weegt is ‘de kalme vermoeidheid van de morgenstond / waarmee een dag van regen begint.’ De man kijkt naar de stran-

[p. 88]

den die al lang niet meer in het zomerlicht liggen te zinderen, ook de lucht erboven wil niet meer tot leven komen; het wordt weldra nacht. Dat is het moment waarop de man, terugkijkend èn wetend wat hem wacht, zonder enige rancune kan glimlachen tegen de aarde. En op deze wijze krijgt het woord aarde tweeërlei betekenis: grond van het bestaan en verdwijnplaats.

In het proza van Pavese tref je eenzelfde fascinatie voor het ouderworden, de aftakeling en het complete verval aan. In de roman De kameraad bijvoorbeeld, zegt Pablo wanneer hij aan het bed zit van Amelio, die verlamd raakte bij een motorongeluk: ‘En toen bedacht ik dat al die bedelaars die op de straathoeken staan en die verminkt zijn, die blind zijn en onder de schurft zitten, eerst jongemannen als Amelio waren geweest’. Bij Pavese komt de ouderdom niet simpelweg met gebreken, bij hem staat ouderdom voor de grote ontluistering. Beroofd van zijn jeugd verwordt de godmens tot een schurftige bedelaar op aarde. De man, de mens, wordt ontdaan van zijn goddelijkheid, dat is, van zijn onsterfelijkheid en almacht; hij komt tot de ontdekking dat het ‘Et in Arcadia ego’ ook geldt voor de dood en realiseert zich zijn nietigheid.

Die nietigheid wordt in het gedicht extra geaccentueerd door de wijze waarop Pavese de grootsheid van het landschap gestalte geeft en de stranden, de zee, de berg die ooit tot de hemel reikte breed uitmeet. Alsof dat niet genoeg is, schetst hij rondom die overweldigende aarde ook nog eens de onmetelijkheid van het heelal. In die oneindigheid verdwijnt de gebogen gestalte van de man bijna. Ook door de robuuste vorm van het gedicht krijgt de man een bescheidenheid alsof hij zich verontschuldigt het onderwerp van ervan te zijn, enige aandacht te trekken, nog aanwezig te zijn. Dat ontroert; wellicht omdat ook wij weten eens wakker te zullen worden of ooit wakker zijn geworden ‘op een ochtend dat de zomer dood is’.

De dag zal komen ‘dat de jonge god een man zal zijn’. Die dag is de dag van de grote ontmythologisering waaraan Pavese in dit gedicht op prachtige en aangrijpende wijze gestalte geeft.

Literatuur.

Cesare Pavese, De dood zal komen en jouw ogen hebben, vertaling Willem van Toorn en Pietha de Voogd, De Bezige Bij 2001, pagina 187.

Cesare Pavese, De kameraad, vertaling Anton Haakman, De Bezige Bij 1995, pagina 21.

Martinus Nijhoff, Verzameld werk, Bert Bakker, vierde druk 1974, pagina 227.

Hester Knibbe (1946) is dichteres. In 2000 ontving zij de Herman Gorterprijs voor haar bundel Antidood. Knibbe kreeg in 2002 de Anna Blamanprijs voor haar oeuvre. In dat jaar verscheen haar meest recente bundel Verstoorde grond.