Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 70]

Graa Boomsma
De rest is stilte
Vader en zoon in Ulysses en Hamlet

‘Hun enig thema / Is dood van vaders...’ schampert oom Claudius tegen zijn neef en stiefzoon, die het verlies van zijn vader en naamgenoot - Hamlet, koning van Denemarken - moeilijk kan verwerken. Hij is oprecht bedroefd en hekelt de hypocrisie, de pose, de gespeelde smart van anderen: ‘Wat ík hier voel gaat dieper dan toneel; / 't Is niets dan franje, dat, een opgezette keel.’ (Hamlet, I, 2)

Het verbaast prins Hamlet dat zijn moeder Gertrude nog geen maand later hertrouwt met de broer van de dode koning. In die rouwfase heeft Hamlet nog niet de raadselachtige spookverschijning gezien die 's nachts het hof van Elsinore bezoekt. In hem sluimert slechts een vaag vermoeden van de gruwelijke waarheid: ‘Er stinkt iets in de staat van Denemarken.’ (Hamlet, I, 4) zegt gardist Marcellus tegen Horatio, Hamlets vertrouweling en studievriend in Wittenberg. Het is iets wat eeuwen eerder ook al eens gebeurd is toen de doden jankend langs de Romeinse straten trokken vlak voor de val van Caesar. Horatio is in zijn buurt als Hamlet door de nachtelijke geest gewenkt wordt, voor hem is ‘die dreigende gestalte’ een ‘korrel stof die 't geestesoog verwart.’ (Hamlet I, 1)

Wat is et gebeurd? Van de geest van zijn vader verneemt Hamlet wat er is voorgevallen, zonder dat hij zich afvraagt waarom die geest dat kan weten: koning Hamlet sliep in zijn tuin toen zijn broer Claudius dichterbij sloop met een flacon dolkruidextract, ‘leprabrengend sap’ dat hij in zijn oren druppelde, waarna zijn bloed ging klonteren en zijn hart haperde. Heeft de geest die Hamlet aanspoort wraak te nemen, voorkennis van het lot van Denemarken, waar oorlogsvoorbereidingen tegen Noorwegen worden getroffen? Wie, als geest, nog even mag ronddwalen in Elsinore en kan verhalen over de moord op zijn slapende meester, is zeker in staat een visie op de toekomst van het land te formuleren.

De geest van Hamlets vader lijkt zich aan de lineaire tijd te onttrekken en manifesteert zich als een dreigende wolk van weten. De opdracht waarmee de dode koning zijn zoon opzadelt is een zware: ‘De tijd heeft zich verstuikt. Vervloekte kwelling / Dat ik moet leven om hem recht te zetten,’ verzucht Hamlet aan het slot van het eerste bedrijf. Denemarken is voor hem een gevangenis. Bovendien heeft hij een wankelmoedig karakter en beschikt hij door zijn beknellende afkomst niet over een eigen wil (zegt Laertes, zoon van staatsraad en intrigant Polonius en broer van Ophelia, de vrouw die Hamlet aanbidt én die hij verloochent, waarna ze zich verdrinkt). Prins

[p. 71]

Hamlet kan zijn eigen weg niet uitstippelen, hoe groot zijn verlangen ook is het heft in eigen handen te nemen. Dolgraag wil hij zijn belaste hoofd vrijmaken: ‘tabula rasa maak ik van mijn brein / Met al die triviale, zotte feiten, / Met al die boekcitaten, die impressies, / Die nasleep van mijn jeugd en ervaring.’ (Hamlet I, 5)

Hij veinst waanzin, terwijl de anderen hun eigen rol spelen, hun ware aard maskeren, liegen en bedriegen en blijven stoken tot de dood erop volgt en het spel uit is. Hamlet is vergeven van de acteurs die toneelspelen. Iedereen heeft een dubbelrol. Het theater is hét thema.

Een schurkenstuk

En dat is nu juist het spannende en moderne van Hamlet. In het toneelstuk is een ander stuk verwerkt, ‘De moord op Gonzago’ of ‘De muizenval’, gespeeld door een rondtrekkende troep acteurs die niets willen weten van de vaste theatergezelschappen. Zij komen als het ware aanwaaien. Zonder het zelf te weten schieten ze Hamlet te hulp om zijn oom en moordenaar Claudius te ontmaskeren. De weifelende en twijfelende Hamlet weet wel dat er meer is tussen hemel en aarde dan een gedroomd wereldbeeld maar hij wordt toch heen en weer geslingerd tussen wilskracht en willoosheid, handelen en passiviteit, scherp bewustzijn en bewusteloosheid - ‘Er zijn - of er niet zijn, is het probleem / Of 't nobeler is om in de geest de pijlen / En slingers van het woedend lot te dulden, / Of op te staan tegen een zee van plagen, / Ze door verzet tenietdoend.’ (Hamlet III, 1) Hamlet maakt gebruik van het reizende toneelgezelschap, wordt regisseur onder de regisseurs (met name Claudius en Polonius zijn zijn regisserende en intriges spinnende tegenspelers) en geeft speelaanwijzingen. Hij doet dat omdat hij in de acteurs ‘het wezen en de beknopte weerspiegeling van de tijd’ (Hamlet II, 2) ziet. ‘De muizenval’, dat in aanwezigheid van koning Claudius zal worden opgevoerd, is net als Hamlet een schurkenstuk over een vorstenmoord. Hamlet gelooft in de effectiviteit van toneel. Het theater vormt voor hem een ‘lasso’ waarmee hij een gooi doet naar zijn geweten. De vormkracht van toneelspel kan zo overrompelend zijn dat de slechteriken onder de toeschouwers zich ontmaskerd wanen en willen biechten: ‘Want moord, al heeft ze ook geen tong, bezit / Een wonderlijk spraakvermogen’. schrijft Shakespeare prachtig paradoxaal aan het slot van het korte maar cruciale tweede bedrijf. Het artificiële als vormgegeven ‘leugen’ (een verzonnen moord) die de waarheid (de echte moord) blootlegt en de moordenaar hoe dan ook - één miniem ontmaskerend gebaar is al voldoende! - tot een confessie dwingt.

[p. 72]

Vaders en zonen

‘Hun enig thema / Is dood van vaders.’ Vaders en zonen, de literaruur is ervan vergeven. De zwervende zoon zoekt zijn vader, die zich aan het zicht onttrekt. De meest ingrijpende roman over zoon (Telemachus) en vader (Odysseus) is voor mij nog steeds Ulysses van James Joyce: Stephen Dedalus, woordkunstenaar in spe, dwaalt op 16 juni 1904 door Dublin, onbewust op zoek naar een alternatieve vader, die hij uiteindelijk ontmoet in de persoon van Leopold Bloom, een advertentiecolporteur en ‘wandelende jood’ die Stephen in het holst van de nacht meeneemt naar zijn huis, alwaar zijn vrouw Molly in haar bed eindeloos mijmert over minnaars.

Onderweg naar die vader raakt Stephen 's middags verzeild in de bibliotheek, de National Library, waar hij zijn Hamlet-theorie ontvouwt. Het is de negende episode van Ulysses, de Scylla-en Charybdisscène, en aan het slot daarvan, als Stephen (‘Een vader is een noodzakelijk kwaad’) met zijn gespreksgenoten de bibliotheek verlaat, schuift er een vriendelijk groetende schim langs heen: Leopold Bloom.

De ideale Shakespeare-lezer die dit Ulysses-hoofdstuk bestudeert, valt van de ene in de andere verbazing: de citaten uit Shakespeare's toneelstukken en sonnetten buitelen over elkaar heen, afgewisseld met meer of minder vaststaande biografische gegevens over de bard uit Stratford-on-Avon en ontleningen aan het werk van Goethe, Coleridge, Yeats, de bijbel, Blake, Mallarmé, enzovoort. Er lijkt geen woord van Joyce zelf bij te zitten, en toch is deze beroemde episode tussen de steile rots Scylla en de kolkende maalstroom Charybdis zeer Joyceaans omdat de schrijver in ballingschap (is het leidmotief van Shakespeare's Hamlet en Joyce' Ulysses niet verbanning uit het hart, het huis en het land?) zich op virtuoze wijze de Elizabethaanse literatuur weet toe te eigenen en alle woorden van anderen modelleert naar zijn vader-zoonthema én zijn visie op Hamlet de vader en Hamlet de zoon.

Het is niet toevallig dat Joyce in zijn latere leven, in augustus 1936, Kopenhagen en slot Elsinore bezoekt, zoals het ook geen verwondering wekt dat hij, theaterman en Ibsen-vereerder en Shakepeare-bewonderaar, in 1912 en 1913 in zijn ballingoord Triëst maar liefst twaalf Hamlet-lezingen geeft en in een van die lezingen uitvoerig stilstaat bij de psychologische omstandigheden waaronder Shakespeare in 1600 zijn tragedie schreef. Als Stephen Dedalus over Hamlet spreekt, heeft hij het in feite over zichzelf.

De eerste Joyce-vertaler John Vandenbergh gaat nog een stapje verder en vraagt zich af of het niet Joyce zelf is die het over zichzelf en zijn literaire werk heeft.

Faust was voor Joyce een onduidelijke figuur. Is hij nu jong of oud, en waar huist zijn familie? Hij kon nooit ‘compleet’ zijn, beargumenteerde Joyce

[p. 73]

tegen zijn vriend Frank Budgen, omdat de leeftijdloze Faust nooit alleen was. Mefistofeles hangt altijd om hem heen. Odysseus is wel een complete man, want hij is zoon van Laertes, vader van Telemachus, echtgenoot van Penelope, minnaar van Calypso, een van de Griekse soldaten rond Troje en koning van Ithaca.

En Hamlet dan? Hamlet als stuk is een ‘bloedklonterig slachthuis’ (Ulysses, in de vertaling van John Vandenbergh) en Hamlet is wel een mens maar alleen als zoon. Het embryonale begin van de Hamlet-theorie van Stephen Dedalus/James Joyce ontstaat (zeg ik op gezag van Joyce-biograaf Richard Ellmann) op een cruciale dag: 16 juni 1904. Op die dag daagde het Dedalus/Joyce dat Shakespeare niet prins Hamlet was, maar Hamlets vader, ‘verraden door zijn koningin met zijn broer, zoals Shakespeare - dacht Joyce - door Anne Hathaway was verraden met zijn broer. Joyce was op zoek naar opmerkelijke slachtoffers - Parnell, Christus, hijzelf. In plaats van dat hij van de kunstenaar Shakespeare een wrekende held maakte, zag hij hem liever als een bedrogen echtgenoot.’ (Richard Ellmann in zijn Joyce-biografie) Shakespeare heeft in zijn dagen als acteur in zijn eigen stuk de geest van koning Hamlet gespeeld. Die geest maant de zoon tot luisteren. Stephen Dedalus: ‘Tot een zoon spreekt hij, de zoon van zijn ziel, de prins, de jonge Hamlet, en tot de zoon van zijn lichaam, Hamnet Shakespeare, die in Stratford gestorven is opdat zijn naamgenoot eeuwig zou blijven leven.’ (Ulysses) Richtte schrijver/acteur Shakespeare niet zijn eigen woorden tot de naam van zijn eigen zoon: Hamnet? Kan Shakespeare misschien de gedachte gekoesterd hebben, vertrouwt Stephen Dedalus zijn gehoor in de National Library van Dublin toe, dat Hamnet de onterfde zoon is en hijzelf de vermoorde vader, en dat Hamnets moeder Anne Hathaway de aan moord medeplichtige koningin is?

Wat moet al dat gewroet in het leven van een groot schrijver? Wat maakt het uit hoe de toneelmaker heeft geleefd? Het zijn legitieme vragen die bijna letterlijk zo in Ulysses staan. Op de hardnekkige tegenwerping van een van Stephens luisteraars dat voor hem Shakespeare Hamlet de zoon blijft en niet Hamlet de vader wordt, reageert Stephen met een van de kernzinnen uit Ulysses: ‘Zoals wij [...] dag aan dag ons lichaam weven en weer ontrafelen [...] terwijl de moleculen heen en weer schieten, zo weeft de kunstenaar zijn beeld en ontrafelt het weer. En zoals het moedervlekje op mijn rechterborst nog altijd zit waar het zat toen ik geboren werd, ook al is mijn hele lichaam keek op keer uit nieuwe stof geweven, zo kijkt door de geest van de rusteloze vader het beeld van de niet levende zoon ons aan. Op dat hevige moment van de verbeelding, wanneer volgens Shelley de geest een uitdovende sintel is, is dat wat ik was, dat wat ik ben en wat ik mogelijk nog worden kan. Zo zal ik misschien in de toekomst, de zuster van het verleden, mezelf hier slechts zien zitten in het spiegelbeeld van wat ik dan zal zijn.’

[p. 74]

Titanenstrijd

Een van de thema's van Ulysses is verzoening met de vader. De vader die Joyce de lezer voorspiegelt, Leopold Bloom, is een totaal andere man dan Joyce' eigen twistzieke, geldverkwistende, drankzuchtige en onverantwoordelijke vader. ‘Inzoverre de beweging van het boek bedoeld is om Stephen, de jonge Joyce, in rapport te brengen met Bloom, de volwassen Joyce, wordt de auteur als het ware zijn eigen vader.’ (Richard Ellmann) Stephen is slim genoeg om de ironie van die situatie onder ogen te zien, alle paradoxen van de vader en zijn eigen zoon in de Heilige Drie-eenheid te proeven. Shakespeare als zoon en vader, Joyce als zoon en vader, én schepper van beiden.

Noem het congenialiteit.

In de Scylla-en-Charybdisepisode van Ulysses is de lezer getuige van een speelse titanenstrijd tussen twee zonen die uitgroeien tot vaders, beiden ‘heer en meester over de taal’ (Ulysses), twee schrijvers die ons nog steeds aanspreken en laten zien dat de mens ‘myriaden maskers’ (Ulysses) heeft. De rest is stilte, zo luiden Hamlets laatste woorden. Of, in de stijl van Stephen in Ulysses: ‘En de rest is gespeculeer van schooljongens voor schooljongens.’

Literatuur

William Shakespeare, Hamlet. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 1997 (tweede druk). Vertaald door Gerrit Komrij.

John Vandenbergh, Aantekeningen bij James Joyce's Ulysses. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1971 (derde, verbeterde druk).

James Joyce, Ulysses. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 1994 (eerste druk). Vertaald door Paul Claes en Mon Nys.

Richard Ellmann, James Joyce. Oxford University Press, Oxford 1983.

Graa Boomsma (1953) is schrijver en essayist. Zijn meest recente roman is Laagland. In januari 2000 verschijnt Adam in Amerika, een essaybundel over Amerikaanse literatuur. In voorbereiding: Stadsvlucht (roman).