Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 41]

René Huigen
De wereld gaat begrijpelijker worden

Toen in 1991 de Nederlandse vertaling van Times Arrow van Martin Amis verscheen, verbaasde ik me erover dat in de besprekingen van dit boek nergens de naam van Stephen Hawking werd genoemd, de natuurkundige die in Het heelal - drie jaar een eclatant verkoopsucces - de kwantumfysica voor leken probeerde te ontsluiten. Je kon in geen boekenkast kijken of daar stond het, vaker ongelezen dan gelezen, want de ideeën die Hawking over het heelal ontvouwde, bleken toch minder toegankelijk dan de flaptekst beloofde. Het was een tijd waarin de moderne natuurkunde een ongekende belangstelling genoot en boeken met titels als God in de nieuwe natuurkunde van Paul Davies, De oplosbare vis en andere paradoxen van S. Ortoli en J.P. Pharabod en De tao van fysica van Fritjof Capra als warme broodjes over de toonbank gingen. Ook Escher, Gödel, Bach ontbrak op menig salontafel niet.

Zouden we nu op basis van de verkoopcijfers van deze boeken veronderstellen dat onze kennis over de onvolledigheidstheorie van Gôdel en over het heelal volgens Hawking exponentieel zou zijn toegenomen, dan komen we, vrees ik, bedrogen uit. De verwarring is alleen maar groter geworden. Wat we begrepen denken te hebben, hebben we voor de helft begrepen en de rest verzinnen we erbij, om maar niet de indruk te hoeven wekken dat we zelfs nog te dom zijn voor wat zogenaamd voor leken bedoeld is.

Behalve een zeker dilettantisme dat de kwantumfysica tot een gespreksonderwerp aan de borreltafel maakte, werkte zoveel aandacht voor de kwantumfysica ook een ander fenomeen in de hand, namelijk dat de kunsten zich weer eens over de wetenschap gingen buigen, en met name de literatuur, die zich te goed was gaan voelen voor het genre van de sciencefiction dat binnen haar gelederen toch altijd al een buitenbeentje was geweest. In plaats van de fantasie te stimuleren blies ze die op, luidde de kritiek van hen die zich met ‘serieuze’ literatuur bezig hielden, en de exotische werelden die werden opgeroepen waren te vergezocht, te pretentieus en gingen teloor aan een oeverloze en nauwelijks in te bedden verbeelding De kwantumfysica opende nieuwe perspectieven. De wetten van de klassieke mechanica werden omver gekegeld en nieuwe kwamen er voor in de plaats, die, vanwege hun ‘fantastische’ karakter, nauwelijks door de kwantumfysica zelf werden geloofd.

De ruimte als projectie

Ortoli en Pharabod beginnen hun inleiding van Dc oplosbare vis en andere paradoxen als volgt: ‘Fysica of Metafysica? In het algemeen moeten deze twee niets van elkaar hebben, maar tegenwoordig ontwikkelen de natuurkundigen theorieën, of doen zelfs experimenten, die doordringen tot de wortels van het bestaan en daarbij zelfs het bestaan van de materie zoals we die ons gewoonlijk voorstellen, op losse schroeven zetten.’

Beide auteurs voorspellen een grote culturele revolutie die helaas alleen nog maar in kleine kring is door gedrongen. Want, zo klagen ze, vooralsnog wordt aan de geruststellende en statistische benadering van het determinisme vastgehouden, aan de natuurkundige opvattingen uit de achttiende en negentiende eeuw die hebben geleid tot de triomf van het mechanistische materialisme dat weinig ruimte laat voor ideeën van bijvoorbeeld de Franse natuurkundige Bernard d'Espagnat, die beweert dat de ruimte niets anders zou zijn dan een projectie, een resultaat van de wijze waarop onze zintuiglijkheid de werkelijkheid ziet. Of sterker nog: die weinig ruimte laat voor de idee dat het heelal een uit de geest voortspruitende zinsbegoocheling zou zijn.

Nu mogen de achttiende- en negentiende-eeuwse ideeën over het mechanistische materialisme een vermeende culturele revolutie in de weg staan, in de literatuur is er natuurlijk altijd ruimte voor het idee van d'Espagnat dat het heelal een uit de geest voortspruitende zinsbegoocheling zou zijn, namelijk omdat de

[p. 42]

roman, het verhaal of het gedicht - die kleine universa - zelf een uit de geest voortspruitende zinsbegoocheling zijn. Met dit gegeven zijn literatuur en wetenschap elkaar wel heel dicht genaderd. Zij het dat dit niet door iedereen wordt onderkend.

De verkeerde kant op

‘Soms denk je: was het maar andersom, het leven, zoals het is in Martin Amis' Times Arrow...,’ schreef Marjoleine de Vos onlangs in haar column voor NRC Handelsblad, ‘... of veel leuker, in Jan Hanlo's gedicht “Wij komen ter wereld”. Nooit zou er meer iemand onverwacht doodgaan. Sommige mensen zouden onverwacht tevoorschijn komen uit een verkreukelde auto: “de dode ontwaakt hier,/geneest van zijn kwalen en vindt er zijn krachten, aanvaardt er in ernst en wijsheid de toekomst.” Maar zo is het niet,’ stelt Marjoleine de Vos. ‘We leven de verkeerde kant op, waar een ramp nooit meer ongedaan kan worden gemaakt. Behalve in de verbeelding,’ stelt ze heel monter vast, alsof dé verbeelding alleen het domein van de literatuur is.

Bujak, einsteiniaans tot het bittere eind, was een oscillationist: hij geloofde dat de Grote Finale altijd weer zal worden afgewisseld door de Oerknal, dat het heelal slechts zal uitdijen totdat het door de zwaartekracht weer wordt teruggehaald naar het beginpunt. Op dat moment, wanneer de kosmos ronddraait op zijn scharnieren, zal het licht zich in achterwaartse richting gaan bewegen, van onze ogen naar de sterren. Als, maar dat wil er bij mij niet in, de tijd dan ook zou teruglopen, zoals Bujak beweerde (gaan wij dan ook in achterwaartse richting? hebben we daar nog iets over te zeggen?), dan is dit ogenblik waarop ik hem de hand schud het begin van mijn verhaal, zijn verhaal, ons verhaal, en dan zullen we terugglijden in de tijd en elkaar vier jaar na nu ontmoeten. Uit de afgrond van het verdriet zullen Bujaks vrouwen dan herrijzen, geboren in bloed...

Duidelijker dan in deze passage uit het verhaal Bujak en de sterke kracht of gods dobbelstenen kunnen de contouren van wat later hét thema in De pijl van de tijd zou worden, niet zijn. En toch, het wordt door niemand opgemerkt.

Evenals in de kritieken die over De pijl van de tijd zijn verschenen wordt in de column van Marjoleine de Vos niet gesproken over Amis' voorliefde voor de natuurkunde, terwijl die er in zijn werk toch duimendik bovenop ligt, en blij ft de verwij zing van de titel van diens boek naar een hoofdstuk uit Het heelal dat exact zo heet, onopgemerkt.

Vreemd!

Of zouden Ortoli en Pharabod toch gelijk hebben toen ze schreven dat achttiende en negentiende eeuwse ideeën over het mechanistische materialisme een culturele revolutie in de weg staan?

Ik ben bang van wel.

Ook al beroept Amis zich op een theorie die later door Stephen Hawking zelf naar het land der fabelen is verwezen - uiteindelijk is deze theorie daar ook terechtgekomen - De pijl van de tijd is meer dan fictie alleen en dient in de context van een wetenschappelijk gedachte-experiment te worden gelezen.

In De pijl van de tijd wordt het verhaal van de geschiedenis omgekeerd verteld, zoals een film in achterwaartse richting wordt afgespeeld. Men eet niet, maar produceert etende voedsel en in Auswitsch worden in de verbrandingsovens mensen tot leven gewekt en vinden gezinsherenigingen plaats.

Een vrijwel totale wanorde

‘De wereld gaat begrijpelijker worden...’ zo begint het hoofdstuk ‘Hier is geen waarom’, waarin de zwakken, de jongeren en de ouderen van de sproeiruimte naar het station worden gebracht, zo goed als nieuw, en waarin zij, begeleid door feestelijke muziek en zuipende kapo's, in de met vers afval en verse stront besmeurde wagons worden geduwd, klaar om de reis naar huis te aanvaarden.

De wereld gaat begrijpelijker worden.

Dat is ook wat Hawking dacht. ‘Aanvankelijk,’ zo begint hij zijn gedachte-experiment, ‘meende ik dat de wanorde zou afnemen, wanneer het heelal, zodra het weer ineenschrompelt, moest terugkeren naar een egale, geordende toestand.’

De toename van de wanorde of entropie met het verstrijken van de tijd is een voorbeeld van wat Hawking een pijl van de tijd noemt, iets wat het verleden van de

[p. 43]

toekomst onderscheidt. De tijd geeft richting, dusdanig dat wij ons niet de toekomst kunnen herinneren. De samentrekkingsfase van het heelal naar een egale, geordende toestand zou volgens Hawking nu hetzelfde zijn als de tijd somkering van de uitdijingfase. In de samentrekkingsfase zou het leven van de mens omgekeerd verlopen: hij zou sterven voor zijn geboorte en jonger worden terwijl het heelal samentrekt.

‘Dit is een aantrekkelijke voorstelling van zaken,’ schrijft hij, ‘want dit betekent dat er een fraaie symmetrie is tussen de uitdijing- en samentrekkingsfase.’ Maar hij had zich laten misleiden door de schoonheid van een te eenvoudig model van het heelal. (Dat de schoonheid van een model voor een boek nooit eenvoudig genoeg kan zijn, moge getuige De pijl van de tijd duidelijk zijn.)

‘Als je ervan uitgaat dat het begin van het heelal overeenkomt met de noordpool, dan moet het einde van het heelal lijken op het begin, zoals ook de zuidpool op de noordpool lijkt,’ meende Hawking.

Een collega wees hem er echter op dat de samentrekkingsfase niet noodzakelijkerwijs met een tijd somkering van de uitdijingfase gepaard gaat. Ze ontdekten dat tijdens de samentrekkingsfase de wanorde zal blijven toenemen, net zo lang tot dat die niet meer kan toenemen en het heelal in een toestand van vrijwel totale wanorde verkeert. Kortom: de pijl van de tijd zal niet omkeren, het heelal zal niet van een wanordelijke toestand naar een ordelijke terugkeren, nee, uiteindelijk zal de pijl van de tijd geen uitgesproken richting meer hebben.

Vervolgens komt Hawking met een voor mij onthutsende conclusie: nu is alleen in de uitdijingfase van het heelal intelligent leven mogelijk. Om te overleven moeten mensen voedsel nuttigen, een geordende vorm van energie, dat ze omzetten in warmte, een ongeordende vorm van energie. Intelligent leven zal dus niet kunnen bestaan in een samentrekkingsfase van het heelal omdat er dan alleen nog maar ongeordende energie en wanorde is en de pijl van de tijd geen uitgesproken richting meer heeft.

Bbrrrrrrr!

Je te bedenken dat de vooruitgang die is geboekt om de wereld en het heelal te begrijpen een direct resultaat is van een steeds grotere wanorde; je dus te realiseren dat die wanorde altijd groter zal zijn dan de orde die wordt aangebracht, en dat de idee dat de wereld ordelijker - lees: begrijpelijker - wordt een fictie is. Kortom: dat het streven in de literatuur om orde in de chaos te brengen alleen maar mogelijk is omdat het heelal uitdijt. Je dus te beseffen dat verbeelding bestaat omdat er entropie is en vice versa. En dat de ruimte misschien inderdaad wel, zoals d'Espagnat reeds beweerde, een projectie is, een resultaat waarmee onze zintuiglijkheid de werkelijkheid waarneemt, ja, dat zelfs het heelal een uit de geest voortspruitende zinsbegoocheling zou zijn - het zijn vooronderstellingen die alle verbeelding tot wetenschap lijken te maken en alle literatuur tot sciencefiction.

Niets geruststellends

Desalniettemin wordt in de literatuur meer dan ooit te voren aan het achttiende- en negentiende-eeuwse determinisme vastgehouden, met uitzondering van auteurs als bijvoorbeeld Thomas Pynchon die veel over entropie heeft geschreven en wiens boeken als het universum zelf zijn en in plaats van orde in de chaos een steeds grotere staat van wanorde lijken na te streven.

De wereld gaat begrijpelijker worden, dit is wat veel boeken de lezer beloven, een geruststellende gedachte, en zo ook begint het hoofdstuk ‘Hier is geen waarom’ uit De pijl van de tijd. Hawking dacht het even. Pynchon gelooft er niet in. Amis evenmin, ook al speelt laatstgenoemde in diens boek de film van de geschiedenis in achterwaartse richting af en laat hij het universum op zijn scharnieren ronddraaien en vanuit een wanordelijke toestand naar een ordelijke staat terugkeren. Het maakt wat gebeurd is niet ongedaan, maar wat gebeurd is nog ondraaglijker. Het verkeerde wetenschappelijke model voor het juiste literaire effect: dat er niets geruststellends is aan ons streven naar orde, maar dat ook het omgekeerde waar is. Dat maakt het allemaal nog schrijnender.

René Huigen (1962) is auteur. Laatste publicatie: Monument voor een verzonnen dichter.