Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 33]

Jeroen Vullings
Een coma is net zo van deze tijd als polyester
In gesprek met Douglas Coupland

Douglas Coupland, willens nillens de vader van de term Generatie X - ‘het X-woord’ noemt hij het nu zelf - wil er niet meer over horen praten. Toch is deze schrijver tegen wil en dank een proever van de Zeitgeist, getuige zijn jongste roman Vriendin in coma. En wat blijkt? Ironie is out. Goudvissen zijn in.

Naar de tandarts

Zijn reputatie is hem al vooruitgesneld. De Canadese cultauteur Douglas Coupland (1961) zou on-interviewbaar zijn en zich gedragen als een onhandelbare prima donna. De gesprekken die hij gevoerd heeft met de pers in Londen, de eerste aanlegplaats op zijn Europese tournee, moeten rampzalig verlopen zijn. Het dieptepunt van die reeks conflictsessies was wel de ontmoeting met een journalist van de Volkskrant.

Enkele flarden: ‘Ik ga hier niet zitten discussiëren over mijn boek. Daarvoor ben ik niet hier.’ ‘Denk je dat ik hier ga zitten vertellen waar dat boek over gaat? No way.’ ‘Ja, dat is een redelijke vraag, maar niet een die ik ten overstaan van de internationale media ga beantwoorden. Het is mijn privéleven, dat is alles wat ik heb.’ ‘Je vragen hebben me een shithumeur bezorgd. Ik kan mijn stemming niet goed verbergen.’ ‘Je gelooft me niet, daar komt het op neer. [...] Omdat je deel uitmaakt van de pers. Je wordt betaald om dingen niet te geloven.’

Een kranteninterview is doorgaans toch niet de meest geschikte plek om expliciet kritiek te uiten, om over de weergave van een woordenwisseling nog maar te zwijgen. Meestal ligt het accent op de informatie over het werk van een schrijver en de daaraan gerelateerde ideeën. Toen ik de bewuste journalist dan ook vroeg waarom hij ervoor gekozen had die confrontatie zo rauw te registreren, vertelde hij dat het gekibbel zijn enige materiaal was. Uit de recente vraaggesprekken met Coupland in de Engelse zondagskranten kon hij niet putten, want die gaven dan wel geen irritatie weer, maar inhoudelijk waren ze verdacht schraal - alsof er niets aan de orde kón komen.

Coupland interviewen lijkt op naar de tandarts gaan. Terwijl ik voor de Amsterdamse hotelsuite zit te wachten tot het mijn beurt is, komt mijn voorganger lijkbleek naar buiten. Coupland had een woedeaanval gehad, alle vragen afgekeurd en de bijeenkomst meermalen voortijdig willen beëindigen. Op zijn nieuwe roman Vriendin in coma (Girlfriend in a Coma) had hij niet diep in willen gaan en ook persoonlijke vragen waren taboe. Dat belooft wat.

Coupland ziet er, wanneer ik binnenkom, inderdaad wat verwilderd uit. Hij lijkt bijzonder slecht op zijn gemak. Verzonken in een reusachtige leren sofa, het hoofd diep op de borst gezonken, vervaarlijk in de baard mompelend, stelt hij zich voor: ‘Ummmm... Douglas... ummmpf.’ Dan is het stil. Met een lege blik staart hij naar buiten, waar de vogels onbekommerd fluiten. ‘Vragen,’ zegt hij op vlakke toon. Ik staar naar mijn blaadje duchtig voorbereide, opeens huiveringwekkend analytische vragen, leg het terzijde en waag de gok.

Ik heb begrepen dat de interviews stroef verlopen. Wat is er aan de hand?

Europeanen zijn ánders. Ieder land verschilt. Soms begrijp ik de vragen niet. Ik weet nog steeds niet wat mij zojuist gevraagd is. En daarvoor was er een Nederlandse journalist in Londen, die ongeveer dezelfde vragen stelde. Ik denk dat het iets typisch Nederlands is, een aspect van de cultuur dat ik niet begrijp. Ze vragen me, al dan niet geparafraseerd, naar de betekenis van het leven. Op een manier van: alsjeblieft, vertel het me en als je het niet zegt, ben je een gore hufter. Wekenlang ben ik bevraagd door de pers in Noord-Amerika, en geen van de vragen kwam in de buurt van wat ze hier van me willen weten.

Is dat slecht?

Voor mij voelt het spreken over de betekenis van het

[p. 34]

leven als iets pornografisch. Het is vies om over zulke dingen op zo'n manier te praten.

Als je naar een interview in zo'n ochtendtelevisieprogramma kijkt en iemand antwoordt te snel, weet je dat zowel de vraag als het antwoord al van tevoren bekend waren. Dan kijk je dus naar een oefening in acteren. Ik dacht juist dat het integer is om mij niet zo te gedragen en op de automatische piloot wat bla-bla uit te stoten. Als ik rustig ben, probeer ik de tijd te nemen om de vragen te beantwoorden. Maar dan verwacht ik ook respect terug.

Er gaan hier de hele tijd dingen verkeerd. Ik had een bijzondere ervaring toen ik gisteren door iemand van de Belgische radio werd geïnterviewd. Het was een goed gesprek, we zijn de diepte ingegaan. Maar net toen het voorbij was, ontdekte de reporter dat hij de aan-toets vergeten had in te drukken. Ik moest het helemaal overnieuw doen. Maar alle emotie was verdwenen en het voelde mechanisch en raar en nu heb ik er helemaal genoeg van om over mezelf te praten.

Wat voor eisen stel je aan je lezers?

Ik ben de lezer. Aan een publiek denk ik nooit bij het schrijven, bij geen van mijn boeken heb ik dat gedaan. Van de mensen die geïnteresseerd zijn in mijn werk veronderstel ik altijd dat ze eveneens op een extreme geografische plek als mijn stad Vancouver wonen, dicht bij de onmetelijke wildernis. Kenje Vancouver? Het is een deltastad met anderhalf miljoen inwoners. Ik kom uit West-Vancouver en zoals ik schreef in Polaroids from the Dead is Vancouver het einde van de beschaving in Noord-Amerika. Als je in Noord-Vancouver de bergen over gaat, is er niets meer tussen jou en de Noordpool; de eeuwigheid strekt zich voor je uit. Dat ik ook lezers in Koeweit en Afrika heb, verbaast me. Ze zullen zich wel aangesproken voelen door het persoonlijke element in mijn boeken.

Douglas Coupland (foto: Robert Karpa 1996)

Je probeert via je vraag verder af te tasten waarom het af en toe mis gaat met die interviews. Vriendin in coma ís mijn meest persoonlijke tekst, de roman waartoe de eerdere boeken en de onbeantwoorde vragen daarin geleid hebben. Het is moeilijk om daarover te spreken, omdat dit boek mij uit een depressie haalde en een existentiële verandering weergeeft in mijn leven. Toen ik zesentwintig was geloofde ik nergens in. Nu geloof ik dat er beslist iets is om in te geloven. Maar ik weet niet wat het is. Is dat niet een mooie technische definitie van hoop? En dit boek gaat uiteindelijk over niets anders dan identiteit en de noodzaak tot verandering. De titel van Vriendin in coma heb ik ontleend aan een liedje van de Britse jaren tachtig-popgroep The Smiths. Hun muziek was de soundtrackvan een heel mistroostig gedeelte van mijn leven en ik ben nog steeds dankbaar dat ze er toen waren. Natuurlijk zijn mijn boeken geen autobiografieën, maar de waarheid is dat alles wat je opschrijft autobiografisch is, een boodschappenlijstje, een boek, een essay. Ik denk dat ik een paar lenzen en filters tussen mezelf en het eindproduct heb geplaatst, maar het is, zeker in meer spirituele zin, autobiografisch.

Ieder nauw verholen gebrek aan waardering voor mijn boek bij de pers, dat tot uiting komt in een ironisch

[p. 35]

toontje of gemakzuchtig gegooi met simpele termen, ervaar ik daarom als een regelrechte belediging. Mijn eerste reactie is dan te roepen: fuck you, het is allemaal oprecht, waar praat je over?

Hoe oud ben jij? Oké, je bent dus van mijn generatie. Hopelijk voel jij je aangesproken door Vriendin in coma. Ik heb hier gepraat met van die oudere kerels, vijfenveertig en zo, die zijn zo fucked. Mijn God, wat is er in hun levens misgegaan?

In coma

In Microslaven komt al een comateuze moeder voor en nu is het in dit boek weer raak. Wat fascineert je zo aan die toestand?

In de jaren zeventig waren er drie gebeurtenissen die mij op dat spoor hebben gezet. Een ervan was de kidnapping van Patricia Hearst in Berkeley in 1973. En in 1979 werden de kinderen van een Duitse industrieel ontvoerd. Wat de slachtoffers gemeen hadden, is dat ze tijdens hun gevangenschap op een extreme manier veranderd zijn, andere mensen geworden - Hearst werd zelfs een terroriste. Maar de meeste indruk maakte in 1975 de Karen Ann Quinlin-zaak op mij. Dat meisje leefde in Morristown, New Jersey en op een feest had ze twee drankjes gedronken en wat tranquillizers genomen. Geen buitensporig gedrag dus, maar ze belandde in coma. Heel triest, maar zulke dingen gebeuren. Wat haar geval buitengewoon maakte, was dat haar religieuze ouders aan het ziekenhuis vroegen om de beademingsapparatuur te verwijderen. De directie van het hospitaal realiseerde zich dat ze dan medeplichtig zouden zijn aan moord of op zijn minst aan een vorm van euthanasie. Het werd de eerste juridische zaak van dit type in de Amerikaanse geschiedenis, en dat proces sleepte zich twee jaar voort. Aan het eind van die tijd verwijderde de familie de beademingstoestellen en, wat vaker gebeurt, ze bleef daarna nog acht jaar in leven. De enige foto die van Karen Ann Quinlin bestond toen ze in coma raakte, was de foto in het jaarboek van haar middelbare school. Die verscheen in iedere krant overal ter wereld, steeds maar weer opnieuw, en het kreeg zodoende de werking van een Andy Warhol-schilderij dat tot leven komt. Mensen zeiden in die tijd dat het leek of Karen zich op die foto in het hiernamaals bevond. Toen ontstond mijn fascinatie.

Ik breng coma niet in verband met een waarde als Verlies', maar ik zie het als een metafoor voor volledige transformatie. Een van de voornaamste doelen in het bestaan, als je het kunt, is om tijdens je leven, in hetzelfde lichaam, te reïncarneren. Zodat je een honderd procent nieuwe persoon wordt. De romantische visie op het verschijnsel coma is dat je aan gene zijde bent geweest en dat je nieuws mee terug zult nemen dat zo onweerstaanbaar is, dat een verandering er het resultaat van is. Het meer praktische denkbeeld is dat nadat je ontwaakt uit een comateuze toestand van zo'n twintig jaar, de wereld zo veranderd zal zijn dat je vanzelf een radicaal andere persoon bent geworden. Zoveel dingen zouden zijn veranderd terwijl je buiten bewustzijn was dat je puur door je afwezigheid al heruitgevonden zou zijn. Die laatste overtuiging vind ik het interessantst.

In mijn roman ontwaakt het meisje Karen na 6531 dagen te hebben geslapen uit een coma. Stel je voor, dat is een periode van zeventien jaar, tien maanden en zeventien dagen lang. Al haar vrienden zijn ouder geworden, ze hebben de jaren tachtig zonder haar beleefd en nu zijn het gedesillusioneerde dertigers in de diep-ironische jaren negentig. Ik ben nogal bekritiseerd omdat dit een te bizar verhaal zou zijn, omdat artsen aannemen dat iedereen die een jaar in coma doorbrengt nooit meer wakker wordt. Maar in Kentucky is een man na zes jaar wakker geworden! Helaas is hij geleidelijk weer weggeraakt, net als in die film Awakenings. Wonderen bestaan.

Een van je personages ziet het verschijnsel coma ook als een bijproduct van het moderne leven.

Voor de Tweede Wereldoorlog bestonden er nauwelijks comapatiënten. Toen gingen mensen gewoon dood. Een coma is net zo van deze tijd als polyester, postindustrieel puin, jetlag en microchips. De mens gunt zich tegenwoordig geen tijd meer, want de wereld is hard en efficiënt geworden en daar is men nog trots op ook. Dat is iets waar Karen zich na haar terugkeer in de maatschappij aan stoort. Immers, wat voor zin heeft het om efficiënt te zijn als je je leven efficiënt zinloos gemaakt hebt? Karen verklaart het feit dat ze in coma raakte later uit haar wens om eeuwig te slapen, als enige manier om aan de tijd te ontsnappen. Ze ziet in dat ons besef van tijd het enige is wat ons onderscheidt van andere schepsels op aarde. Ze is uit

[p. 36]

haar coma ontwaakt opdat ze het heden kan zien door de ogen van het verieden; zodoende kan ze zien hoe de wereld geworden is in vergelijking met haar verwachtingen uit de jaren zeventig. Het grootste verschil tussen de oude en de nieuwe wereld is dat wat we onderweg kwijt zijn geraakt: geloof, wijsheid, verdriet, slechtheid.

Zijn we onze ziel verloren?

Ik zou het omschrijven als onze menselijkheid. De mensen bestaan alleen maar, werken harder dan ooit, maar van een toekomstbeeld is geen sprake meer. De wereld is ontwikkeld, maar de mensheid is gedegenereerd. Mensen slapen, werken en kijken televisie, de auto's stinken weliswaar niet meer, maar niemand gelooft meer in de toekomst.

Bij een historische terugblik op de jaren negentig zul je de alomtegenwoordige ironie in ons gewone dagelijkse leven als een enorme Porsche kunnen zien verschijnen. Ik zal niet het X-woord uitspreken, maar mensen van onze generatie zijn min of meer pioniers in het rijk van de ironie. Het is waarvoor Kurt Vonnegut in Mother Night al waarschuwt: op een gegeven ogenblik is de pose je zo vertrouwd geworden, dat je de pose bént. Als ironie als levenshouding het enige is wat je kent en vertrouwt, dan is iedere verandering ronduit angstaanjagend.

In je boek sterft vrijwel de hele mensheid uit, maar dat blijkt geen oplossing.

Een halve eeuw geleden had de wereld zich bij afwezigheid van mensen nog kunnen herstellen, maar nu zijn we dat stadium voorgoed voorbij. De mens en de wereld zijn één geworden; inmiddels moeten wij de planeet draaiende houden. Stel dat er geen mens meer op aarde leeft, dan doen het radioactief afval en de lekkende kernreactoren wel hun verwoestende werk. Die situatie is niet te vergelijken met wat de pioniers aantroffen in de Nieuwe Wereld: een ongerept geschenk aan de mensheid. Amerika is een gemiste kans gebleken.

Tweede kans

Daarom krijgen je personages aan het slot nog een tweede kans.

Het is een hoopvol, subjectief einde. Ik ga het niet uitleggen, dan had ik beter een essay kunnen schrijven in plaats van een roman. Schrijven is voor mij geen analytische activiteit, maar een emotionele toestand. Ik maak geen schema's en zit het verhaal niet te plannen als een literaire campagne. Het is een en al intuïtie. Als je overanalyseert, komt er nooit een letter op papier. Je moet erop af en het doen. Mijn personages weten in ieder geval hoe hun leven eruitziet na het einde van de wereld en daar kunnen ze hun voordeel mee doen.

Ze verplichten zich als tegenprestatie de rest van hun leven op zoek naar de ervaring van de absolute waarheid vragen te blijven stellen en anderen bewust te maken van, ik citeer uit het boek, de noodzaak om te graven, te boren en te zoeken naar de woorden die ons buiten onszelf plaatsen’.

Je beseft dat dit advies wel eens door lezers ter harte kan worden genomen?

Het is een goed advies om God te blijven bevragen. Ik denk dat ik het grootste deel van iedere dag bezig ben wakker te worden, in de zin van: alert zijn.

Er zijn zovéél vragen in het leven. Waarom vraagt de regering niet aan iedere oudere burger: wat heb je geleerd? Wat is belangrijk en wat niet? Aan het eind van het onderzoek heb je dan een berg empirische gegevens waaruit je kunt begrijpen wat je leert als je ouder wordt. Incorporeer die informatie in je eigen leven en beweeg je voorwaarts.

En waar blijft de literatuur dan in het informatietijdperk?

Literatuur kan je doen voelen en weten dat het mogelijk is om naar het geheel te kijken. Literatuur kan je de sensatie van vrijheid bieden, waardoor je niet langer een gevangene bent van je eigen situatie.

Wanneer ik je een beeld van de toekomst in je hoofd voortover, zul je ervaren dat jouw voorstellingen van de toekomst en die van het hiernamaals in niets van elkaar verschillen, omdat die twee beelden voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid samenvallen. Zonder ons zal de wereld niet meer helen. Er zijn geen bestaande mythes die ons naar zo'n nieuwe situatie kunnen leiden en dát is nu precies de taak van de literatuur.

Er staat zo'n grootvadersklok in de gang en die slaat ‘dong’ op ieder uur - zo'n rol is weggelegd voor de televisie, de kranten en tijdschriften.

[p. 37]

De literatuur is een klok die iedere honderd jaar ‘dong’ slaat. Er is een hiërarchie van wat beklijft en boeken bevinden zich aan de top.

Hier spreekt een gepassioneerd lezer.

Ik houd niet van drugsboeken, niet van misdaadverhalen, niet van boeken over advocaten, niet van romantische literatuur, niet van historische romans en niet van het meeste wat geschreven is voor 1945.

Dan blijft er weinig over. Maar ik ben wel een enthousiast herlezer, van Vonnegut, Truman Capote en vooral Nancy Mitford. Lezen brengt je in een andere geestestoestand, letterlijk en biologisch. Twee zomers geleden heb ik op mijn erf een vijver aangelegd, waar ik vijfentwintig goudvissen in heb laten zwemmen. Als je dagelijks tien minuten naar dat schouwspel kijkt, naar die stomme goudvissen uit een supermarkt... Het zuivert je hoofd, net als lezen. Het ideale leven zou zijn om de hele dag naar goudvissen te kijken. Of om met je handen in de aarde te werken, gewassen te verbouwen, of desnoods om te schrijven.

Het werk van Douglas Coupland wordt in Nederland uitgegeven door Meulenhoff. Vriendin in coma (1998) is zijn meest recente roman.
 
Jeroen Vullings (1962) is literair criticus van Vrij Nederland en De Standaard en coördinator van de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam (SLAA).