Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 7]

Graa Boomsma
Vrijheidsbeeld in reuzenluier
Over David Foster Wallace

Nadat de gepantserde Mercedes waarin de prinses van Wales zat zich in de herfst van 1997 in het beton van een Parijse tunnel had willen boren, was het niet alleen nieuws dat Diana dood was. De nieuwsmakers, dat wil zeggen de paparazzi die elke zucht of kus van de moeder van een potentiële Engelse kroonprins tot wereldnieuws bombardeerden, werden ook nieuws omdat zij, als achtervolgers van Diana en haar minnaar, een dubieuze journalistieke rol speelden.

Kon dat nog wel, iemand zo op de hielen zitten voor een plaatje in het sensatieblad? Mocht de boulevardpers zo diep in het privé-leven van iemand doordringen dat er niets anders op zat dan te vluchten? Maar men wil dat toch; de lezers zorgen er immers voor dat de yellow press een massaoplage krijgt en behoudt door hun eigen voyeurisme? De massale rouw om de dode Diana - na een weekend waarin in Algerije door islamfundamentalisten tweehonderd mensen de keel werd doorgesneden: klein routineberichtje in de krant - vond ik buiten alle proporties.

Maar wie weet het nog, wie herinnert zich de hevig aangedane massa die de prinses betreurde alsof het allerlaatste sprookje op aarde voorgoed was uitverteld?

Nieuwsmakers die nieuws worden; het is niets nieuws. De wereld van het nieuws lijkt steeds vaker naar zichzelf te verwijzen en een wereldje op zich te worden dat zich steeds minder aantrekt van de ‘echte’ wereld. Net als de televisie, die vroegere ‘verziener’ die door de onverhulde vercommercialisering en verslavende versoaping een bijziend amusementsfenomeen is geworden dat zich lijkt los te zingen van de ‘echte’ wereld en immuun blijkt voor kritiek.

Kruisbestuiving van tv en literatuur

Deze overpeinzingen, die niet bedoeld zijn om de journalist of de tv-maker simpelweg te demoniseren, worden mij ingegeven door de fascinerende lectuur van een essaybundel en een roman van David Foster Wallace (1962). Die bundel, A Supposedly Fun Thing I'll Never Do Again (1997), las ik als een verhelderend naschrift bij zijn tweede roman Infinite Jest (1996), een zowel zeer geestig als provocerend boek van een half miljoen woorden over verslaafden aan Amusement (film, tv, drank, drugs, sport en taal). Die vuistdikke roman lijkt een uit de hand gelopen literaire grap maar is in werkelijkheid een manhaftige poging om de literatuur uit het keurslijf van de vrijblijvende ironie, onoprechtheid en passieloosheid te halen.

A Supposedly Fun Thing I'll Never Do Again bevat een reeks ‘essays and arguments’ over onderwerpen die in de literatuur niet dagelijks worden aangesneden, zeker niet door één persoon. David Foster Wallace vertelt in het titelverhaal op meeslepende en hilarische toon over een toeristische reis met een cruiseschip (het Totale Amusement), waarbij hij en passant de schrijver ontmaskert als auteur van commerciële toeristenfolders en zichzelf als journalist/toerist niet spaart. Tennis als topsport is zelfs het onderwerp van twee beschouwingen van deze in Ohio geboren dertiger, die zelf in zijn zeer jonge jaren een redelijk succesvolle tennisser was. Zo beschrijft hij het verschil tussen het relatief zorgeloze jeugdtennis waarin de prestatiedruk veel minder is dan bij het proftennis. De meer volwassen spelers zijn zich veel meer bewust van het feit dat ze bekeken worden, dat ze onderdeel vormen van een amusementsindustrie waar grote belangen op het spel staan. De kwaliteit van hun spel hangt af van hun geestelijk incasseringsvermogen, hun mentale evenwichtskunst, en niet zozeer van hun lichamelijke conditie of hun goede coördinatie tussen hand en oog. Vandaar een zin als ‘Midwest junior tennis was also my initiation into true adult sadness.’ De filmer David Lynch, maker van zowel de tv-soap Twin Peaks als de film Blue Velvet (ziehier de combinatie van kunst en commercie, van zogenaamd hoge en lage kunst, die in Nederland nog altijd niet voor de hand ligt, zeker niet in de literatuur), krijgt van Wal-

[p. 8]

lace niet alleen een liefdesverklaring. Ook zijn hele filmoeuvre wordt met veel kennis van zaken en betrokkenheid doorgelicht. Wat is lynchiaans? Voor Wallace is dat een soort ironie waarbij het zeer macabere en het zeer mondaine zich zodanig met elkaar vermengen dat het macabere voortdurend in het mondaine zit te wroeten, met alle ongemakkelijke gevolgen vandien voor de kijker. Of zoals een bioscoopbezoeker het na het zien van Blue Velvet formuleerde: ‘Maybe I'm sick but I want to see it again.’ Lynch' filmische constructie van ‘die vreemde ironie van het banale heeft mijn manier van kijken en beschrijven van de wereld veranderd.’ Een groter compliment kan een filmer niet krijgen.

Maar het hart van Wallace' essaybundel wordt gevormd door een hartstochtelijk stuk over de kruisbestuiving tussen televisie en Amerikaanse literatuur geschreven door auteurs die met de tv zijn opgegroeid: ‘E Unibus Pluram: Television and U.S. Fiction’. (In Infinite Jest zegt een jongen op de Tennisacademie: ‘We're all on each other's food chain. All of us. It's an individual sport. Welcome to the meaning of individual. We're each deeply alone here. It's what we all have in common, this aloneness.’ Waarop een lotgenoot reageert met E Unibus Pluram: met z'n allen eenzaam.)

Natuurlijk zegt David Foster Wallace ook dat de televisie een spiegelpaleis vol illusies is die voor het publiek - dat massaal kijkt, maar wel iedereen apart in zijn eigen hok - zowel medicijn als vergif is. Maar Wallace kan en wil, als lid van de tv-generatie, de televisie niet negeren. Die hoort tot de dagelijkse realiteit van het bestaan en verspreidt en definieert de culturele atmosfeer. De televisie is veel meer dan een broodrooster met plaatjes; tv-kijken is aangenaam, zeker als je de draak kunt steken met wat je ziet. We haten de tv met liefde. De tv biedt meer dan afleiding, ze roept dromen op waarin we kunnen ontsnappen aan de dagelijkse sleur, wanhoop en eenzaamheid.

Wallace zoekt in zijn essay naar het gemeenschappelijke van Amerikaanse televisie (Endemol in het kwadraat) en Amerikaanse literatuur en vindt dat in de zelfbewuste ironie. Daar komen tv en fictie samen, dat wil zeggen het proza dat ook zichzelf tot thema verhief (Nabokov, Barth maar met name Don DeLillo). Amerikanen zijn niet meer met elkaar verbonden door gemeenschappelijke gedachten maar door gemeenschappelijke beelden. De populaire culturele verwijzingen zijn in de Amerikaanse literatuur krachtige metaforen geworden met een dubbelzinnige betekenis. Waarom vermengen veel Amerikaanse schrijvers het vulgaire en het verhevene? Om een sfeer van ironie en oneerbiedigheid te scheppen, maar ook om de lezer een ongemakkelijke houding te bezorgen en zo commentaar te leveren op de smakeloosheid van de Amerikaanse cultuur. De televisie staat allang niet meer ter discussie in de Amerikaanse literatuur. Die is een feit, een realiteit. En de hedendaagse televisie heeft als een culturele kannibaal alle (post)moderne technieken en tonen (fragmentatie, innerlijke monoloog, zelf kritiek, dubbelzinnigheid, ironie, sarcasme, cynisme, a-chronologie; het hele zapscala) overgenomen. Zoals het kapitalisme zijn eigen protesterende kinderen opvreet, zo schakelt de tv haar criticasters uit door de technieken van de tegenstander over te nemen. Wat moet de literatuur dan nog doen?

Image-fiction

Voor David Foster Wallace is een ironiserende en ridiculiserende literatuur vermakelijk en effectief als zo'n soort proza tegelijkertijd een spreekbuis voor existentiële wanhoop kan zijn en weet te formuleren waarom de Amerikaanse cultuur stagneert en in zijn eigen afval rondwentelt. Om de literatuurtheoretici een stap voor te zijn heeft Wallace een omschrijving bedacht voor de literatuur die zich erfgenaam weet van het postmodernisme: image-fiction, het antwoord op de tv-cultuur. Immers, de mythen van de populaire cultuur zijn een wereld op zich geworden, met eigen kanalen. Het realisme vanaf Balzac heeft het vreemde vertrouwd gemaakt. De nieuwe ambitieuze realistische fictie probeert dat vertrouwde, dat in een onafgebroken beeldenstroom onze huiskamers binnenkomt, weer vreemd te maken. Zij probeert tot achter de cameralenzen, de krantenkoppen en de ironie door te dringen om het platte weer driedimensionaal te kunnen maken, het echte (Henry James' the real thing) weer echt en oprecht te laten zijn zonder de omweg van de ironie die alles en iedereen onschadelijk maakt.

Maar Wallace ziet zijn image-fiction niet als een probleemloze redder in de nood. Want de ironie tiranniseert ons en is nergens op vast te pinnen. De tv heeft

[p. 9]

de ironie geïnstitutionaliseerd. ‘Wat is begonnen als een avant-gardehouding is nu massacultuur geworden.’ Hij twijfelt. Wat te doen als schrijver die termen als barmhartigheid, saamhorigheid en solidariteit niet lacherig terzijde schuift? Nooit meer kijken? De overwinning van de tv en de onverschilligheid tot in het absurde vieren? Reactionair en fundamentalistisch worden? Oprechtheid en passie uitleven in ondubbelzinnig sentiment en pathos (denk aan Diana)?

Een ernstige literaire grap

David Foster Wallace heeft in 1996 een roman gepubliceerd over de Terreur van het Amusement. Ik heb enkele maanden in Infinite Jest gewoond - op een andere manier kan ik het niet formuleren - en mogen ondergaan dat het hem gelukt is een ernstig én humoristisch literair spel te spelen met de Amerikaanse cultuur dat zijn weerga niet kent. Infinite Jest is een ongelooflijk intelligent mengsel van hoge en lage cultuur, een virtuoze exercitie in verhalen vertellen, therapeutische sessies, dialogen schrijven, essays en argumenten invoegen, hallucinaties verwoorden en absurde taferelen serveren. Bovendien is de roman te lezen als een staalkaart van verwijzingen naar Amerikaanse tv- en radioprogramma's, een filmencyclopedie, een psychologisch portret van de topsporter, een detective, een handleiding voor zelfmoord en een handboek van verdovende middelen (van Heineken tot cocaïne).

De meest gelukkige ingreep die Wallace heeft gedaan heeft met de tijd te maken. Evenals zijn debuut The Broom of the System (1986) - waarin het vertellen van verhalen fungeert als communicatie via een omweg - speelt Infinite Jest in de toekomst, rond 2009, het jaar van de ‘Depend Adult Undergarment’, een kledingstuk voor mensen die aan incontinentie lijden. Als een baron van Münchhausen heeft de schrijver zich uit zijn eigen tijd opgetild en zichzelf en zijn personages neergezet in het tijdperk van het Totale Amusement onder president Gentle. Het land is verkleuterd, het Vrijheidsbeeld kan van een reuzenluier worden voorzien.

Hoofdpersonen zijn de verdoving en de verstrooiing gepersonifieerd door de familie Incandenza, de leden van de Enfield Tennis Academy (ETA) in Massachusetts en de bewoners van Ennet House, een onderkomen voor drugs- en alcoholverslaafden. Er is zelfs een ministerie van Binnenlands Amusement en uiteraard wordt de geschiedenis van het Entertainment onderwezen. Geheel in de beproefde traditie van Gaddis, Pynchon, Batchelor en DeLillo bestaat er een soort multinational - Interlace Tel Entertainment - en een bende spionnen in rolstoelen die jacht maken op een filmcassette die tegengif lijkt te vormen voor de verleiding van het Amusement, maar in feite de ultieme verslaving symboliseert waarbij de kijker zelfs geen tijd meer kan vinden om naar de wc te gaan en alles laat lopen.

De familie Incandenza bestaat uit vader Jim, oprichter van de ETA filmmaker en zelfmoordenaar; moeder Avril en de zonen Orin, Mario en Hal. De familie communiceert op een zeer indirecte wijze met elkaar: via de telefoon, therapie, tennis. Willen de leden eigenlijk wel met elkaar communiceren? Kennen ze elkaar en hun onverwerkte gevoelens over de dood van hun vader? Want het knappe van Wallace' roman is dat het een Totaalboek is en tegelijkertijd een relatief eenvoudig verhaal vol wanhopige humor over vaders en zonen. In wezen gaat Infinite Jest, waarvan de titel verwijst naar een reeks films met dezelfde titel van vader Incandenza, over het najagen van persoonlijk geluk, om het bestrijden van Weltschmerz, om pogingen contact te maken met De Ander. Tegelijkertijd gaat de roman over verweesdheid, vergetelheid, verdoving, verslaving, verdringing en verloedering. Wallace presenteert, of ‘serveert’ in dit tennisboek, een mozaïek van vertellingen die de lezer met elkaar in verband mag brengen als was hij een zapper die zijn eigen tv-programma maakt, waarin hij ook nog, net als sommige personages, kan opgaan of verdwijnen! Want zo uitgestrekt en meerduidig is het taallandschap dat Wallace de lezer aanbiedt.

Maar er zijn een aantal constanten die de vrijblijvendheid van het zappen tegengaan. De ‘onderwereld’ van Infinite Jest bestaat uit verdriet om een verlies dat koste wat kost gecompenseerd dient te worden. Dus wordt er gekeken, gespoten, gezopen en gesproken tot men erbij neervalt. Infinite Jest is een zeer ernstige literaire grap die zich afspeelt in een soort ‘waste land’, een woestijn van weggestopte emoties. Het lijkt wel alsof de personages van Infinite Jest figuranten zijn in hun eigen leven, in de marge van het bestaan weggemof-

[p. 10]

felde mensen die toch, tegen de bierkaai in, proberen hun immuun geworden gevoelswereld met paardenmiddelen te reactiveren.

Er waart een spook door de wereld en die Hamletachtige geestverschijning is echt en heet Amusement. Hal Incandenza, het verslaafde wonderkind van Infinite Jest dat zijn vader vond na zijn zelfmoord op 1 april (hoofd in magnetron gestopt) overpeinst zijn bestaan als zoon, jong tennis proef konijn, psychiatrisch patiënt, lexicaal weeskind en eenzame verslaafde en filmkijker: ‘We hebben er alles voor over om ons leven aan iets op te offeren, misschien. God of Satan, de politiek of de grammatica, topologie of filatelie - het onderwerp lijkt toeval bij deze drang jezelf compleet uit te leveren. Aan spelletjes of naalden, aan een ander. Kleeft iets pathetisch aan. Een vlucht-van in de vorm van een duiken-in. Vlucht waarvandaan? Van deze kamers die alleen met drek en vlees zijn gevuld? Met welk doel? Daarom begonnen ze met ons toen we nog zo jong waren: om onszelf op te offeren voordat we zo oud waren dat we de vragen waarom en waarvoor in ons voelden pikken en klauwen.’

Gevoelig voor de eigen geschiedenis

Voor wie Infinite Jest nog te veel van het goede is, kan ook terecht bij de verhalenbundel Giri With Curious Hair (1989), waarin het hilarisch-satirische verhaal ‘Lyndon’ is opgenomen. Lyndon is Lyndon Baines Johnson, de president uit Texas die al ten voeten uit wordt getekend door het motto dat de vertelling van Wallace siert: ‘Hello down there. This is your candidate. Lyndon Johnson. - Campaigning by helicopter for U.S. Senate, 1954’.

De Amerikaanse literatuur is bijzonder gevoelig waar het de eigen conflictueuze geschiedenis aangaat. Het is een van de redenen waarom ik graag David Foster Wallace lees, en William T. Vollmann, Robert Coover, Tim O'Brien, Toni Morrison, John Calvin Batchelor, Thomas Pynchon en Don DeLillo.

Graa Boomsma (1953) is schrijver en essayist. Zijn meest recente roman is Laagland. In het najaar verschijnt Adam in Amerika, een essaybundel over Amerikaanse literatuur.