Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 69]

Koen Holtzapffel
Ode aan Nicolien

De krant van heden: ‘AEX gaat toch weer omhoog; ondanks verminderd vertrouwen in de economie geeft de consument nog steeds miljarden uit.’ De aanbidding van het Gouden Kalf heeft geheel nieuwe vormen aangenomen. Voor een ander geluid lijkt weinig plaats. Wat is het dan een verademing om in Het Bureau de nodige opvattingen te lezen die dwars tegen de ‘geest van de tijd’ ingaan.

Nicolien

Die opvattingen komen vooral uit de mond van Nicolien, de vrouw van Maarten Koning. In Het Bureau functioneert Nicolien als het goede geweten van haar man, die nogal eens last heeft van weifeling, nuanceringsdrift, besluiteloosheid en moedeloosheid. Nicolien kan het niet uitstaan dat haar man een vaste baan heeft en carrière maakt. En in de roman kiest zij consequent de kant van de maatschappelijke underdog en randfiguur. Dat is bijvoorbeeld Frans Veen, een wereldvreemde, enigszins vereenzaamde en geestelijk labiele man. Juist met hem voelt Nicolien een innige verbondenheid. Maar dat is ook haar dementerende moeder, die zij met grote trouw en toewijding verzorgt; we komen er nog op terug.

En ten slotte zijn het, zeker niet in de laatste plaats, de dieren, met name katten. Voor hen moet eigenlijk iedereen en alles wijken.

Politiek gezien heeft Nicolien uitgesproken (linkse) opvattingen en samen met haar man deelt zij een enorme afkeer van autogebruik en autobezit. Natuurlijk rijdt Maartens grootste vijand in de romancyclus, dr. Jaap Balk (directeur van het Bureau), wél in een auto.

Zuid-Afrika

Nicoliens rol kan fraai geïllustreerd warden aan de hand van een passage uit het begin van deel twee van de romancyclus. In deze passage (die zich afspeelt in 1965), zoekt een Zuid-Afrikaan, een zekere Kipp, contact met het Bureau om te komen tot wetenschappelijke samenwerking op het gebied van ‘Afrikaanse en Dietse kultuur’ vanwege stamverwantschap. Een begrip dat voor Maarten symbool is van een wijze van wetenschapsbeoefening waarvan hij juist afstand probeert te nemen. Hoewel Maarten eerst instemming krijgt van zijn meerderen als hij een afwijzende brief schrijft, blijkt na zijn vakantie dat het hoofdbestuur van het Bureau vindt dat Maarten te duidelijk in zijn afwijzing is geweest. Maarten trekt daaruit de consequentie en wil desnoods zijn baan ter beschikking stellen. Een klassiek voorbeeld van een weigering om compromissen te sluiten. Terwijl de andere hoofdrolspelers (inclusief oud-directeur Beerta) in het drama op meer of minder gênante wijze proberen de kool en de geit te sparen (‘Het is natuurlijk verschrikkelijk moedig en principieel, maar wat bereik je daar nu uiteindelijk mee?’) houdt Maarten voet bij stuk en haalt ten slotte zijn gelijk: zijn meerderen accepteren de volledige afwijzing van dit Zuid-Afrikaanse verzoek tot samenwerking.

Hoewel Nicolien in de betreffende passage slechts een paar keer genoemd wordt, is haar rol van groot gewicht. Terwijl Maarten op het Bureau zijn strijd alleen moet voeren wordt hij door het thuisfront krachtig in zijn gevecht gesteund. Zó ziet Nicolien haar man graag: ‘Het is toch zeker schandelijk wat daar in Zuid-Afrika gebeurt?’, ‘Ga je je ontslagbrief schrijven? vroeg ze verheugd.’

De moeder van Nicolien

Zoals gezegd kiest Nicolien voor underdog en randfiguur. En in het recent verschenen boekje De Moeder van Nicolien, waarin het langzaam dementeren van Nicoliens moeder wordt beschreven, geldt dat onverminderd.

Kan Nicolien aanvankelijk haar irritaties over aanwezigheid en gedrag van haar moeder soms nauwelijks

[p. 70]

de baas, naarmate de tijd verstrijkt en Nicoliens moeder steeds meer van de wereld raakt, blijkt Nicoliens onvoorwaardelijke toewijding. Nauwgezet worden de gevoelens van Nicolien ten opzichte van haar moeder geregistreerd. Ze is verdrietig, heeft tranen in haar ogen, wordt soms wanhopig en zelfs radeloos. Als ze haar moeder uiteindelijk naar een verpleeghuis moet brengen voelt ze zich een verraadster.

J.J. Voskuil met echtgenote L. Voskuil-Haspers (foto: Herman Nijhoff)

Explicieter dan in Het Bureau klinkt de waarderingvan Maarten Koning voor zijn vrouw door. Hij verbaast zich over het ‘engelengeduld’ dat zij ontwikkelt met het oog op haar moeder. En als Nicolien in het verpleeghuis haar moeder voert en met haar praat, kijkt hij daar met bewondering naar.

Overigens, zoals in Het Bureau de verhouding tussen Maarten en zijn werk centraal staat, zo staat in De moeder van Nicolien de verhouding tussen Maarten en zijn schoonmoeder centraal. Nicolien is nooit de hoofdpersoon. Maar dat neemt niet weg dat ook, of misschien wel juist, in dit boekje Nicolien een belangrijke plaats inneemt. Immers, het gaat nu om het privé-leven van Maarten. En uit dat privé-leven is Nicolien nooit weg te denken. Niet als sparringpartner in gewetenszaken en niet als huisvrouw die hem uit zijn studiën rukt en bij de dingen van de dag bepaalt: ‘Het lijkt wel of je gek geworden bent! Een bespreking! Voor het Bureau! In je vrije tijd! In plaats van dat je er gezellig bij komt zitten!’

Uit dat laatste citaat blijkt al wel dat in ‘De moeder van Nicolien’ weliswaar andere kanten van de vrouw van

[p. 71]

Maarten Koning te voorschijn komen, maar dat de rechtlijnige en af en toe onnavolgbare Nicolien uit het Bureau niet afwezig is. Als Maarten, ook al is het wellicht triest, moet lachen om een komisch voorval in het kader van het aftakelingsproces van zijn schoonmoeder, dan krijgt hij de wind van voren: ‘Dat kun je niet! Dat is harteloos! Dan heb je geen gevoel!’

En, helaas na de tweevoudige moord in Gorinchem zeer actueel: tot irritatie van Maarten wil zijn vrouw eigenlijk niet vertellen dat de zakkenroller van haar portemonnee een Surinamer is: ‘Omdat iedereen dat natuurlijk meteen denkt.’

De echte Nicolien: Lousje Voskuil

Omdat Het Bureau een sleutelroman is, wordt de lezer nieuwsgierig naar de echte Nicolien Koning, Lousje Voskuil-Haspers. En zo waar, de opvattingen van de romanfiguur Nicolien blijken niet verzonnen te zijn, maar door Lousje Voskuil precies zo verwoord te worden. In een interview in Opzij van september 1997 vraagt mevrouw Voskuil zich af waarom mensen zo graag allemaal wat willen dóén (‘die behoefte heb ik niet zo’) en verklaart zij zich een groot tegenstander van (veel) geld verdienen: ‘Ik wil zo arm zijn dat je je bijvoorbeeld een fitnessapparaat niet kunt veroorloven’). Voskuils schrijverschap doet haar dáárom veel genoegen, omdat voor haar het schrijven van een boek iets onmaatschappelijks is. Iets watje voor jezelf doet, niet voor de maatschappij, eerder tégen de maatschappij.

Overigens draagt Lousje Voskuil in een ontroerende passage in het interview ook een verklaring aan voor haar opvallende opinies en gedragingen. De werkloosheid van haarvader in de jaren dertig maakte grote indruk op haar. Het gezin Haspers verviel tot bittere armoe in een wijk van Scheveningen waar ook rijken woonden. De kinderen van de rijken verkondigden de (ook nu nog) bekende opvattingen over werklozen: ‘die willen niet werken.’ ‘Ik heb me dat vreselijk aangetrokken. In die tijd heb ik me voorgenomen dat ik met rijke mensen nooit meer iets te maken wilde hebben. In die maatschappij wilde ik niet zijn, want die deugt niet. Mijn vader deugde wel en die werd in een hoek getrapt en afgedankt.’

Zoals dat voor ieder van ons geldt: ook Lousjes opvattingen en gedragingen blijken samen te hangen met (intense) ervaringen uit haar jeugd. Toen werd de kiem gelegd voor een verborgen, maar tanig gevecht tegen aanpassing aan dat wat maatschappelijk verwacht wordt.

Waarden

Nicolien en Lousje, hoe hun opvattingen ook verklaard kunnen worden, zij laten zien dat in elkaar een tegenstem gezongen kan worden. Zonder van Nicolien een heilige te willen maken (ze is, net als heiligen trouwens, af en toe knap lastig en soms behoorlijk inconsequent) is het gelukkig dat ze bestaat en vraagtekens zet bij de dominante waarden en opinies van onze cultuur.

Tot grote irritatie van een aantal Bureau-lezers ongetwijfeld.

Koen Holzapffel (1961) is predikant van de remonstrantse gemeente Oude Wetering, beleidsmedewerker van de Hervormde gemeente Den Haag en lid van de redactie van het remonstrants maandblad Ad Rem.