Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 105]

Reprise
Yves van Kempen

Uilenspiegel

De verhalen over Tijl Uilenspiegel komen van de straat, evenals die over de al even beroemde en beruchte overlever Reinaert de Vos. Zelf was hij ook een man van de straat, iemand die zich vooral thuis wist in de taal en het gedachtegoed van het volk. De verhalen over hem werden oorspronkelijk verteld op plaatsen waar mensen samenschoolden - op het marktplein, tijdens de kermis en in kaberdoeskens, danszalen en taveernen. Deze levenskrachtige cyclus overgeleverde anekdoten is na verloop van tijd op schrift gezet. Zo ontstond een bundeling anonieme, vermakelijke verhalen over de geslepenheid van een plebejer, een verzameling boerden zonder veel samenhang, grof en kluchtig, vol grappen en grollen die volgens het principe van de epische verdichting aan één persoon werden toegedicht. Een vagebond - en dat betekende in zijn tijd een leven te midden van over straat schuimende groepen migranten - die erop los liegt en bedriegt dat het een lieve lust is, die zich presenteert als een ‘knecht van vele meesters’, maar ook als een leerling in vele beroepen en ambachten zonder dat hij ook maar één vak zal of wil leren. Dat alles in een context waarin verstand en scherpzinnigheid centraal staan, terwijl intussen veelvuldig de wet wordt overtreden. Uilenspiegel is overigens geen vagebond par excellence, iemand die je moetvrezen. Agressie is hem vreemd, in de marge van de samenleving neemt hij vooral de positie in van clown en charlatan, van een bedrieger die uiterst handig gebruik weet te maken van de goedgelovigheid van vijftiende en zestiende eeuwer.

Zou Uilenspiegel ooit hebben bestaan? Dat is niet met zekerheid te zeggen. Wel weten we dat Hermann Bote, gemeentelijk schrijver uit Brunswijk, in zijn Wereldkroniek (1493) noteerde dat er in 1350 tijdens de grote pestepidemie ene Ulenspiegel gestorven was te Mölln. Of het hier gaat om de man gaat die volgens de ene legende werd geboren in het Saksische Kneitlingen en volgens de andere in het Vlaamse Damme, blijft gissen. Echt belangrijk is dat overigens ook niet. Veel meer telt dat de van oorsprong ongetwijfeld Nedersaksische fratsenmaker slechts vanuit de verte lijkt op de Vlaamse held uit het weergaloze epos van Charles de Coster (1827-1879). En daar hebben we opnieuw een overeenkomst tussen Uilenspiegel en Reinaert te pakken. Beide zijn in feite vreemdelingen op de piekwaar ze tot volledige ontplooiing kwamen. Voor de uit Duitsland afkomstige Tijl en de Franse Reinaert, deze meedogenloze spotters met kerk en staat, geldt dat de Vlaamse grond hun de klassieke bodem verschaft waarop ze hun theater van de lach kunnen uitvoeren, een theater dat minstens even vaak tragedie is als komedie. Datzelfde geldt overigens voor de vele drama's die zich op het politieke en militaire slagveld dat Vlaanderen was en altijd is gebleven hebben afgespeeld omdat ze ook

[p. 106]

nogal eens in een klucht verkeerden. Daarbij, de dubbelmoraal is vermoedelijk nergens zo joviaal als in het land van Breugel.

La légende et les aventures héroiques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays des Flandres et ailleurs, zoals de titel van de Vlaamse Uilenspiegel voluit luidt, verscheen op oudjaarsdag van het jaar 1867. Met zijn Vlaamse vader en Waalse moeder is de auteur ervan, Charles de Coster, tot op de dag van vandaag het prototype van de politiek correcte Belg, het product namelijk van een métissage. Al zal hij zich zijn leven lang het meest aangetrokken voelen tot de Franse cultuur -auteurs als Rabelais en Montaigne waren zijn favorieten -, de Vlaamse zaak ging hem wel degelijk aan het hart. In de Franstalige kringen waarin hij verkeerde, hield men aan de gedachte vast dat alleen een hecht samengaan tussen Walen en Vlamingen de jonge Belgische staat een eigen identiteit zou kunnen geven, krachtig genoeg om de expansiedrift van Napoleon III te weerstaan, de man waarvan men vermoedde dat hij op het Belgenland had gemunt.

Het waren roerige jaren waarin Charles de Costers schrijversleven tot bloei kwam. België ontwikkelde zich na de opstand van 1830 in snel tempo tot een kapitalistische samenleving waarin liberalen en klerikalen elkaar voortdurend naar het leven stonden. Toch werd ondertussen wel gezocht naar allerlei eigen uitingen van nationaal en cultureel bewustzijn die een uitstraling zouden moeten krijgen tot ver in de toekomst. Daaraan wilde De Coster schrijvend zijn eigen bijdrage leveren, en omdat hij overliep van bewondering voor de Duitse romantiek hoeft het geen verwondering te wekken dat hij teruggreep naar het roemruchte verleden. Mikkend op het moment waarop naast een gevoel van nationale eenheid er in België ook een eigen letterkundige traditie zou bestaan, begint hij aan de Uilenspiegel met de uitdrukkelijke bedoeling er alvast beide elementen in te verenigen.

De Coster kiest voor de zestiende eeuw, de periode waarin Vlaanderen wordt opgestuwd door de conjunctuur van een zich in volle hevigheid ontwikkelend handelskapitalisme. Dat is evenwel tevens de tijd waarin de Waalse gewesten nog volledig in de greep zijn van een volslagen achterlijk feodalisme, en daarmee van een adel die overal rampspoed veroorzaakt. De Coster verwijst daar in zijn boek meer dan eens naar. Waals-zijn staat voor hem gelijk aan onderdanigheid en blind vertrouwen. Al mengt Uilenspiegel zich amicaal tussen beide gezindten, de Walen en Vlamingen, ondertussen vertegenwoordigt zijn geest ondubbelzinnig het onbuigzame verzet tegen de dwingelandij van de Spaanse overheerser met haar inquisitie en uitbuiting. Zijn Uilenspiegel is bovenal een ‘Vlaamse kop’, een onverzettelijke maar charmante stijfkop dus.

Met die keuze voor Vlaanderen en de Vlaming bezegelt hij, zo blijkt achteraf, het tragische lot van zijn voortreffelijke epos. Hoewel in het Frans geschreven, figureert het boek in de literatuurgeschiedenis van dat land hooguit als voetnoot, voor de Nederlandse geldt De legende en de heldhaftige, vrolijke en roemruchte daden van Uilenspiegel en Lamme Goedzak in Vlaanderenland, hoezeer ook verbonden met het eigen verleden - de jaren van de Opstand - als vertaalwerk. Doordat de Belgen alleen maar zijn blijven ruziën over de aard van hun nationale eenheid zonder die ooit tot stand te brengen, is Charles de Coster feitelijk de eerste én enige Belgische auteur pur sang gebleven.

Wie De Costers' Franse Uilenspiegel doorbladert, ziet in één oogopslag hoe moeilijk deze ‘Vlaamse primitief’ zich in Franse woorden laat schilderen. Ter illustratie een voorbeeld. We bevinden ons in Brugge, te weten op de plaatselijke rendez-vous-plek waar het vol is van ‘vrouwen, meidekens en knapen arm in arm, met bloemen getooid, die malkander tederlijk in de ogen bezagen en dicht tegen malkander gedrongen gingen’. De Coster schrijft dan: ‘Ulenspiegel et Lamme vinrent a l'endroit appelé Minne-Water, Eau d'Amour; mais les grands docteurs et Wysneusen savantasses disent que c'est Minre-Water, Eau des Minimes’. Hoeveel soepeler klinkt die woorden niet in het voortreffelijke Nederlands dat Richard Delbecq er het hele boek door van maakt: ‘Uilenspiegel en Lamme kwamen aan het Minnewater, hetwelk de grote doctoren en wijsneuzige wijsgeren halsstarrig doen afstammen van Minrewater of Minderbroederswater’. Die vertaling uit 1896 is zonder enige reserve van een uitzonderlijke klasse. In haar woordrijkdom en talige vindingrijkheid is ze veel meer dan een herschepping van het origineel. Richard Delbecq heeft er - samen met zijn kompaan René de Clercq die de liederen voor zijn rekening nam - de ziel van Uilenspiegel in weten

[p. 107]

vast te leggen en die bestaat, zoals bekend, voornamelijk uit taal. Tijl is een schalks, spitsvondig en weergaloos grappenmaker, verzot op woordspel. Vooral het letterlijk nemen van alles wat wordt gezegd of gevraagd is zijn handelsmerk. Door van die gave gebruik te maken redt hij zich voortdurend uit allerlei hachelijke situaties waarin geldgebrek, belediging van eenvoudige lieden, hooggeplaatste prelaten en liefdesaffaires hem hebben gebracht.

De Costers boek is regelmatig vertaald, onder meer door A. van Boeckxel (1943), Theun de Vries (1947), André Schreurs (1965), Willy Spillebeen (1989) en recentelijk door Chris van de Poel. Maar die van Delbecq en De Clercq blijft wat mij betreft die met de hoogste authenticiteitswaarde.

Tijl Uilenspiegel kent vele gezichten, verkleedt zich in de meest vreemdsoortige gedaanten en oefent de merkwaardigste beroepen uit. Van koster tot kooldrager, elk wambuis lijkt hem als gegoten te zitten. Hij is een ontiegelijke uitvreter en onverzadigbaar potverteerder die zich met plezier te buiten gaat aan de platste faecale grappen. Aldus verraadt hij zijn afkomst uit de traditionele strontfolklore, en wel de meest brutale en agressieve vorm daarvan. Aan de scatologie zou ook zijn naam zijn ontleend. Uhlen is een Duits woord voor vegen, Spiegel is in de taal van de jacht het achterste van het wild, en in het Nederduits tevens een equivalentvoor het menselijke achterwerk. De samentrekking van dit alles levert Tijls vagebondische lijfspreuk op: ‘Lik m'n reet’.

De Coster tilt hem bijna van begin aan boven dit milieu uit. Dat begint al bij de naamgeving. Als Uilenspiegel nauwelijks vijftien jaar is, bouwt hij in Damme een tent waarin hij iedere bezoeker voor een minimale vergoeding ‘zijn tegenwoordig en toekomstig gelaat kon afgebeeld zien’. Door zijn klanten met woord of gebaar het eigen gedrag terug te spiegelen, laat hij ze achter hún waarheid komen. ‘En in stee van te zeggen in Vlaamse sprake: “Ik ben ulieden spiegel,” zei hij kortweg: “Ik ben ulenspiegel,” gelijk thans nog gezegd wordt in Oost- en West-Vlaanderen. En zo kwam hij aan zijn bijnaam Uilenspiegel’. Vervolgens maakt De Coster van hem een patriot die uitgroeit tot de geest van Vlaanderen en omgeeft hij hem met de lieftallige Nele, het hart, en vriend Lamme Goedzak, de pens van Vlaanderen.

Stilistisch gezien is De Costers boek een uitgebalanceerde mix met als voornaamste ingrediënten: het rauwe realisme van de middeleeuwse volksboeken, de exuberante en zinnelijke woordenrijkdom van Rabelais en de op het volkse leven geënte beeldtaal van de door hem al even bewonderde Pieter Breugel. Aanvankelijk doet Uilenspiegel zijn patroonheilige Sint Tijlbert, ‘naam, die bediedt vlug te been, om te gaan waar het goed is’, alle eer aan. Hij is vooral langs 's heren wegen te vinden, zwervend tussen Brugge, Rome, Wenen, Neurenberg en Gent, met de neus als kompas op zoek naar de ‘hemelse geur van stoverije’. Want zonder een stevig hap hou je zo'n ‘Odyssee’ niet vol. De nu volgende en zeer onvolledige opsomming kan dienen om een indruk te krijgen van wat er zoal zijn keelgat passeert: ortolanen, lijsters en sneppen, bonen met spek, kiekens, kalfsvlees en hamelbout, witte en zwarte pens, nieren, hanekammen, kalfszwezerik, kapoenen, eenden en duiven, schelvis, forellen, palingen en karpers. En daar worden dan liters bier en vele pinten wijn bij gedronken. Vermoedelijk nergens in de binnen- en buitenlandse literatuur is er als het om eten en drinken gaat zoveel smakelijke overdaad als in dit boek.

Gaandeweg het verhaal verandert Uilenspiegel van een onbedaarlijk spotter en levensgenieter die zijn slachtoffers uit alle lagen van de bevolking kiest en bestookt - boer, handelsman, paus, niemand wordt gespaard - in een overtuigd en levenslustig strijder vóór de reformatie en tegen de Spaanse overheerser met zijn gruwelijke inquisitiepraktijken. Dan ook verandert het episodisch, anekdotisch en boertig karakter van het boek en krijgt het epos samenhang. Uilenspiegels omzwervingen worden ondergebracht in een strakke verhaallijn waaruit van nu af aan de opstandigheid niet meer zal wijken.

Tijl en Philippus, het koningskind van Karel de Vijfde, de troonopvolger die, volwassen geworden, de noordelijke gewesten op de meest gruwelijke wijze zal tiranniseren met meedogenloze plakkaten en bijbehorende terechtstellingen, zijn volgens hun geestelijke vader op dezelfde dag geboren. Dat is dan meteen ook hun enige overeenkomst. Wat hun karakters betreft zijn ze in alle opzichten elkaars tegenpolen en in hun activiteiten elkaars tegenspelers. Anders dan de goedlachse, ruimdenkende, openhartige en gevoelige Tijl,

[p. 108]

is de infant een irritante huilebalk, een enge en laffe gluiperd, een kwelgeest met een siberisch gevoelsleven. En waar Uilenspiegel, ouder geworden, een ruimhartige charmeur wordt die het uiteindelijk met Nele zal houden, is de enige liefde die het koningskind kent de eigenliefde, en verlustigt hij zich bij voorkeur in zoiets als het doodpletten van vliegen -bij honderden als het moet - totdat ‘zijn vingers te zeer beefden om hun bloedige bezigheid voort te zetten. En in die wrede uitspanning vond hij een genot, mits geilheid en wreedheid twee eerloze zusteren zijn’. Van begin af aan wordt Filips II in de roman neergezet als een geboren ketterverbrander.

De kentering in Uilenspiegels turbulente leven komt met de dood van zijn vader Klaas die verdacht van ketterij op de brandstapel zal sterven. Een onrechtvaardigheid die Uilenspiegel niet kan verkroppen en met zijn as in een roodwit zakje op de borst als ‘geus’ gaat wreken. Terwijl overal stadsherauten onder bazuingeschal en tromgeroffel de plakkaten aflezen die aan ‘ketteren, mannen, vrouwheden en meidekens’ het vuur beloven als ze hun dwalingen niet opgeven, trekt Tijl van hot naar her. Hij luistert de prins van Oranje, de graven Egmond, Hoorne, Lodewijk van Nassau en Van Hoogstraten af tijdens een geheim onderhoud, zittend in de schoorsteen van een open haard. Ronselend voor de Zwijger, dwalend tussen rad, galg en brandstapel, gaat hij samen met zijn makker Lamme Goedzak op zoek naar de krachten die de nationale revolte stuwen en tot een goed einde kunnen brengen. Zij verzeilen in de meest netelige situaties maar Uilenspiegel blijft zelfs bij de grootste ellende altijd zijn goed humeur houden, zoals onder meer blijkt uit de woorden die hij zijn trouwe vriend ergens toevoegt: ‘Ge moet toch bekennen dat ons bestaan heel vrolijk is: wij doden onze vijanden; wij spotten met hen, hebben onze tassen vol florijnen en daalders, wij zijn gevoed met vlees, met brood en met wijn. Wat wilt gij nog meer, pluimzak?’.

Tenslotte bevrijdt het land zich van de gehate vorst en volbrengt Uilenspiegel zijn zelfopgelegde missie. Die bestond, naast de wraakneming op de verrader van zijn vader, uit het opsporen van de ‘Zeven’, te weten de zeven hoofdzonden die, eenmaal omgezet in de zeven hoofddeugden de Nederlanden vrede en gerechtigheid zouden brengen. Zo eindigt de roman dan met een mythische apotheose wanneer de zeven hoofdzonden tenslotte tot as verbranden: ‘En uit de asse kwamen zeven andere beelden te voorschijn; het eerste zeide: “Ik was Hoveerdigheid, nu heet ik edele Fierheid.” De anderen spraken ook, en Uilenspiegel en Nele zagen Zuinigheid komen uit Gierigheid, Levendigheid uit Gramschap, Eetlust uit Gulzigheid, Wedijver uit Nijd, en Dromerij van dichters en denkers uit Traagheid. En de Onkuisheid, op haar geit, veranderde in een schone vrouw, die Liefde heette’.

De Costers boek oogste slechts weinig waardering, toch kreeg zijn Uilenspiegel een stoet van gekloonde dubbelgangers achter zich aan van zeer divers pluimage: naast de romantische heb je de anarchistische, de communistische en socialistische Tijl. En uiteraard ontbreekt ook de kinder-Tijl niet. Bij de opkomst van het fascisme krijgt hij zelfs een onvervalste Duitse Stahlhelm opgezet. Met die ijzeren pispot op zijn kop gaat hij als lid van de Hitlerjugend werven voor de Waffen-SS en het Oostfront, en wordt hij in plaats van rebel de klokkenluider van de IJzertoren in Diksmuide, dit onheilspellend symbool en bedevaartsoord van eng Vlaams nationalisme. Het kan verkeren. In België kijkt men daar niet van op.

Van de meerdere malen vertaalde La légende d' Ulenspiegel van Charles de Coster is momenteel alleen nog de meest recente van Chris van de Poel verkrijgbaar, gepubliceerd door uitgeverij Houtekiet. Daar ook verscheen van de hand van Marnix Beyen, Held voor alle werk. De vele gedaanten van Tijl Uilenspiegel. Andere studies over de Tijl-figuur zijn onder meer te vinden in het voorwoord van de vertaling van Theun de Vries (Contact-Klassieken, 1947) en Bronislaw Geremek, Het Kaïnsteken. Het beeld van de armen en vagebonden in de Europese literatuur van de 15e tot de 17e eeuw. Anthos/ Hadewijch 1992.