Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 84]

Joris van Groningen
Gorter to serve

Hoe onwaarschijnlijk het ook klinkt, ze bestaan echt: verfilmingen van gedichten. Althans ik ken er één. Tot voor kort hield ik het niet voor mogelijk, maar nu weet ik beter. Misschien zijn er wel honderden, al denk ik van niet. En ik bedoel dan niet een of andere impressie van de brug bij Bommel waar iemand van de NCRV met een grafstem het gedicht van Nijhoff bij voorleest. Nee, geen van Gewest tot gewest-achtige sfeertekeningen, maar een volwaardig op zichzelf staand product.

Dat gedichten overigens maar zelden worden verfilmd, is misschien ook wel een zegen. Blijft van romans in de handen van filmmakers al vaak niet meer over dan een uitgekleed verhaal, god verhoedde het dat zij ook de poëzie geweld gaan aandoen, al acht ik de kans daarop vrijwel nihil. Het zal niet meevallen aan sponsorgelden of subsidie te komen. Maar afgezien van de financiering staan ook technische en artistieke moeilijkheden de verfilming van gedichten in de weg. Films gebaseerd op een roman berusten veelal op deletie. In de praktijk betekent dit dat alles wat in een boek van secundair belang is, de plot, het realisme, in de film tot hoofdmoot wordt gemaakt. Ja, heet het dan, film is een heel ander medium dat zijn eigen eisen stelt. Onzin - een slap artistiek verweer om groots en meeslepende boeken tot achterlijke huiskamerdrama's te kunnen reduceren.

Voor de verfilming van een gedicht is, lijkt me, aanzienlijk meer inventiviteit vereist. Films naar een gedicht zullen het in elk geval eerder van toevoegingen moeten hebben om datgene wat niet gezegd maar wel verbeeld of gesuggereerd wordt in beelden om te zetten - precies het omgekeerde dus van een romanadaptatie. Niemand hoeft dus in de rats te zitten dat filmmakers zich aan poëzie zullen vergrijpen. Vooral de moderne poëzie met haar hoge graad van abstractie lijkt voor verfilming nauwelijks geschikt. Vaak ontbreekt het aan personages of deze worden met een enkele streek neergezet. De handeling is onduidelijk en laat zich doorgaans moeilijk aan ruimte en tijd relateren. Vooral dat laatste zou wel eens een voorwaarde kunnen zijn voor de verfilming van een tekst. Tijdsverloop en handeling zijn voor het medium film bepalend. Een verfilming van bijvoorbeeld Luceberts ‘Sonnet’ lijkt daarom uitgesloten. Te zeer is de tekst gebonden aan de taal om voor een filmische bewerking in aanmerking te komen.

Nausikaä

Een dichter die zich al evenmin leent voor verfilming is Hans Faverey. Juist van hem verfilmde Rein Bloem een gedicht, en wel: ‘Gorter aan zee’. Nu is dit een meer beeldend of verhalend gedicht dan de dichter doorgaans schreef. En alleen al vanwege de lengte - twee pagina's - is het een uitzonderlijk gedicht te noemen. In een recente beschouwing over ‘Gorter aan zee’ schreef Bloem: ‘je ziet het gebeuren alsof het een film is.’ Niet alleen refereerde hij daarmee met een knipoog aan zijn eigen film die toen al lang en breed was gemaakt, het is ook een juiste constatering. Vooral de beschrijving van de op het strand tennissende Gorter in de derde en vierde strofe bezit beeldende kracht, vanwege het contrast tussen de socialistische dichter en de destijds aristocratische sport die hij beoefent. Van meer surrealistische kwaliteit is het gegeven dat Gorter - in zijn eentje - op zijn service traint. Hij slaat de ballen richting zee - ballen die in de vijfde strofe, wanneer hij ze weer opvist uit de branding, in stenen zijn veranderd. Met deze last probeert hij vervolgens tegen het ‘gretigst geduinte’ naar boven te klimmen; vergeefs naar het lijkt - een Sysifusarbeid. Toch zijn het niet deze drie strofen over de tennissende Gorter die in de film de meeste nadruk krijgen. Lange scènes gaan daaraan vooraf. Deze fragmenten zijn ingegeven door de verwijzing naar Nausikaä, de ‘tintelende dochter’ van Alkinoös. Zij was het die Odysseus toegang verschafte tot het paleis van haar vader en ken-

[p. 85]

nelijk bespiedde zij de held bij zijn vertrek. Homerus vertelt dat niet, maar het toegevoegde detail van Faverey past binnen diens verhaal: Nausikaä ziet in Odysseus een mogelijke huwelijkskandidaat. Haar verschijning als ‘tintelende dochter’ kan in dat verband veelzeggend worden genoemd.

De film, opgenomen op Terschelling, begint met een camera die scheert over het ondiepe water, gerimpeld door de wind die zich afwisselend gierend en schril doet horen. Land komt naderbij. Vervolgens verschijnt een vrouw in beeld die leest uit een blanco boek. Misschien draagt zij een vers van Gorter voor. Boven het geraas van de projector - het was een 16-mm film - ving ik half en half een passage op waarin naar een drempel werd verwezen, een deur die wel en niet werd binnengegaan en het strand dat land en zee met elkaar verbindt en evenzeer een drempel is. Plaatsen kon ik de regels niet, maar ze leken te spreken van de aarzeling een andere wereld te betreden. Heel even is tussen de natuurimpressies een flits te zien van een man op het strand - racket in de hand.

Nausikaä intussen maakt zich met haar hofdames op om naar het strand te gaan. De meisjes zijn gewoon in spijkerbroek, zij lijkt echter meer op een Griekse prinses. Ze gaan op weg. Gesproken wordt er nauwelijks. Het laatste deel van de tocht door de duinen legt Nausikaä alleen af. Zij verdwijnt in een vuur, gaat in rook op - rent de duinen in. Dan is daar eindelijk Gorter, gehuld in de tenniskledij die rond de eeuwwisseling gangbaar was - lange witte broek, dito pet. Vanaf dit moment volgt de film vrij letterlijk de vierde, vijfde en zesde strofen. We zien hoe de dichter serveert in de richting van de zee, vervolgens zijn ballen verzamelt, die in stenen zijn veranderd. Tegen de steile duinwand opklimmen lukt hem niet. Nausikaä echter hijst hem echter naar boven. Lang echter blijft hij niet bij haar. Zwaaiend met een grote rode vlag neemt hij afscheid van haar op het strand om even later in een speedboot te vertrekken - zoals van Odysseus wordt verhaald hoe zijn schip zelfs niet door een valk kon worden bijgehouden. Zo beginnen beiden aan hun laatste etappe, elk naar hun eigen Ithaka. Voor Gorter was dat uiteraard de onbereikbare socialistische heilstaat. Anders dan Odysseus die zich als bedelaar vermomde om het paleis op Ithaka te kunnen betreden, bleef Gorter de classicus die hij was, en vooral ook de dichter.

Een wereld van schuim

De verwijzing naar Nausikaä is niet toevallig. Meer dan alleen een inhoudelijke stoffering te zijn, heeft de episode een poëticale betekenis. Als vreemdeling in het paleis van koning Alkinoös moet Odysseus zijn geheimzinnige aanwezigheid verklaren. In de Odyssee neemt dit zijn beslag in de vorm van een lange onderbreking, een raamvertelling waarin Odysseus uitgebreid verslag doet van zijn avonturen. Hij vertelt de koning achtereenvolgens zijn belevenissen met Circe, de Cyclopen, Teresias en Scylla en Charibdis - episoden die elk aparte hoofdstukken vormen in het boek en vele tientallen pagina's in beslag nemen. Met zijn relaas dwingt Odysseus respect af bij de koning die hem een schip en proviand ter beschikking stelt waarmee hij de laatste etappe naar Ithaka kan afleggen. In zijn verhalen verbindt hij het verleden met de toekomst, ze openen de weg naar zee. Verhalen nemen de vorm aan van een poging tot verdwijning, als zodanig te beschouwen als een oefening. Training is een begrip dat vanaf de eerste gedichten opduikt in het werk van Faverey. De verhalen van Odysseus zijn een manoeuvre richting Ithaka. Hij staat in feite op het strand, zoals Gorter: ‘iemand die uitkijkt over zee, / maar die alleen is met zichzelf.’ De zee levert de stof voor poëzie. Daarin lijkt de betekenis van de tennistraining te zijn gelegen. Niet voor niets staat te lezen dat Gorter elke bal retourneert, hij ‘slaat / hem uit alle macht terug naar zee.’ Daar komen de ballen oorspronkelijk vandaan, hij heeft ze uit het water opgevist - uit een wereld van schuim, ondefinieerbaar, ergens tussen vast en vloeibaar in. Maar in de handen van de dichter gaan ze over in een vaste vorm: de met schuim bedekte ballen, verzameld in een net, veranderen in stenen. Het proces van petrificatie duidt mogelijk op het vastleggen van de tijd of op het omzetten van een impressie in een beeld. Alles wijst in deze strofe op een metamorfose, de transformatie van een onbepaalde toestand in een bestendiger vorm.

Het gegeven dat het om een strandscène gaat bijvoorbeeld verwijst naar de overgang tussen de zee en het vaste land. Ook het beeld van het schuim als aan aanduidingvan een vormeloze toestand past binnen deze betekenis. Weliswaar kan schuim het wateroppervlak bedekken, maar het behoort daar niet toe. Schuim is

[p. 86]

het beeld van een toestand waarin de identiteit op het spel wordt gezet, zich in een overgangstoestand bevindt. De metaforische betekenis van schuim verwijst naar een toestand waarin het ik buiten zichzelf raakt, zoals in de uitdrukking schuimbekken van woede naar voren komt. Het gaat om een beeld van een verloren of nog te verkrijgen identiteit. In zijn film lijkt Bloem door Gorter met een rode vlag te laten zwaaien de politieke ommezwaai te accentueren. Zijn beschouwing echter legt meer de nadruk op de poëticale betekenis, hoewel hij met enkele richtlijnen voor een interpretatie volstaat. Verwijzen de stenen die Gorter in zowel het gedicht als de film tegen een steile duinwand omhoog probeert te sjouwen wellicht naar de onmogelijke opgave het socialistische ideaal, een ethische aangelegenheid, met de esthetische opgave van het dichterschap te verenigen? Of vormt de scène misschien louter een toespeling op het dichten zelf, dat als een moeizaam of vergeefs proces wordt voorgesteld? Terwijl de poëzie waarin de inspanning resulteert enkel een benadering is van het esthetische ideaal, dat zoals ‘Epictetus / leert’ weliswaar ‘het weinige’ toeschij, nt, maar hoe onvolkomen ook het gedicht mag zijn het is wel datgene waar het om gaat. Poëzie geeft de dichter zijn bestemming, dat hem beheerst en waarin hij verdwijnt. Elk gedicht moet telkens opnieuw worden bevochten. Dichten is net als tennis een kort en flitsend spel - serve en volley. Niet verwonderlijk dus dat Gorter zijn opslag op peil probeert te houden.

Joris van Groningen (1962) is neerlandicus en free-lance tekstschrijver. Hij publiceert geregeld in BZZLLETIN

[p. 87]

Gorter aan zee

 

Alsof hij daar staat, daar

 

waar het strand het smalst is,

 

aan de voet van zijn duin -

 

een misschien al enigszins

 

tanige, eigenzinnige man: zoals

 

iemand die uitkijkt over zee,

 

maar die alleen is met zichzelf.

 

 

 

Lang voor Croesus over de Halys trok,

 

bespiedde hem echter, op haar buik

 

in het helmgras, half opgericht,

 

Alkinoös' tintelende dochter, en kan

 

het niet geloven wat zij ziet. Toch

 

 

 

traint hij, nu hij zelf zich daar voor

 

uittrok, alleen op zijn serve. Telkens

 

gooit hij een bal in de lucht en slaat

 

hem uit alle macht terug naar zee.

 

Sommige ballen halen het nog net

 

en vallen ook echt in zee; andere

 

redden het niet, komen terecht

 

 

 

op het strand; mochten zijn verscholen

 

in schuim. Juist op de leegste middag

 

van zijn leven keert een getaande man,

 

die opnieuw te vroeg zal sterven, terug

 

naar zijn branding; hij bukt zich,

 

verzamelt zo veel als hij kan van die

 

natgrijze ballen, bergt ze op

 

 

 

in dat zeegroen net. Dan loopt hij terug,

 

raapt zijn racket op en begint aan de klim,

 

met diezelfde loodzware zak vol stenen,

 

op tegen gretigst geduinte. Arrianus

 

is het, die beschrijft hoe Epictetus

 

 

 

leert over het weinige

 

daarover met ere men beschikt. Niettemin,

 

telkens zodra er nog iemand is die Scheria

 

niet is vergeten, en die sommige verzen blijft

 

herlezen van deze onbuigzame man, wordt juist

 

dit vergeefse, aan het helder strand der zee

 

bevochten, door geen poëzie meer uitgewist.

 

Uit: Hans Faverey, Verzamelde gedichten