Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 80]

Hester Eymers
Left Luggage
De verfilming van Twee koffers vol van Carl Friedman

Chaja is een studente filosofie die wat bijverdient in een bloemenwinkel met het vlechten van graf kransen en daarnaast werkt in de spoelkeuken van een restaurant. Wanneer de kakkerlakken haar om de oren vliegen, neemt ze op staande voet ontslag bij het restaurant en gaat op zoek naar een ander baantje. Ze wordt als kindermeisje aangenomen bij de familie Kalman, orthodoxe chassidische joden.

Dat is in het kort de aanloop van het verhaal in Carl Friedmans boek Twee koffers vol, dat door Jeroen Krabbé verfilmd werd als Left Luggage. De verwerking van het oorlogsverleden is het belangrijkste thema van de film. Er worden verschillende manieren getoond waarop de overlevenden van de holocaust met hun verleden proberen te leven. Chaja's vader probeert het verleden van vóór de oorlog terug te halen en besteedt al zijn tijd aan het lokaliseren van de plek waar hij indertijd zijn twee koffers met persoonlijke bezittingen heeft begraven. Maar het huis waar hij ondergedoken zat, bestaat niet meer, terwijl de tuin nu een verkeersplein is.

Chaja's ouders worden bijna volledig bepaald door hun oorlogsverleden. Terwijl haar vader zijn zoektocht naar de koffers onvermoeibaar voortzet, probeert haar moeder de afschuwelijke herinneringen onder een deken van huiselijkheid te begraven. De nieuwe weefpatronen voor haar weefgetouw en variaties op haar cake-recept zijn haar voornaamste gespreksonderwerpen.

De familie Kalman waar Chaja in dienst treedt, lijkt veel minder last te hebben van het oorlogsverleden. Zij accepteren het leed dat hen is aangedaan als een beproeving van God, die maar het beste lijdzaam gedragen kan worden. Deze houding komt in het verhaal expliciet naar voren wanneer Chaja het aan de stok krijgt met de conciërge.

De conciërge is een ouwe mopperdoos met fascistoide opvattingen. Chaja's gevatte antwoorden op zijn gemopper vallen niet in goede aarde en al snel staan de twee op voet van oorlog met elkaar. Wanneer hij ten slotte de ingang van het gebouw barricadeert, zodat Chaja 's avonds niet naar huis kan, is voor haar de maat vol.

Moeder Kalman probeert de zaak te sussen, maar dat is tevergeefs. Er volgt een scherpe discussie: ‘Niet alle gojiem zijn zoals de conciërge, mevrouw Kalman! Ik weet wel dat er in deze stad heel wat gojiem rondlopen die niets met joden op hebben, maar die gaan daarom nog geen joodse kinderen te lijf en die werpen geen barricaden op. Bij de conciërge zit een steekje los.’ ‘Dat is misschien waar,’ antwoordde ze, ‘maar het zal toch ook wel aan u liggen. Wij wonen hier al vijf jaar en hebben nog nooit problemen met hem gehad.’ ‘Hij scheldt u uit voor joods varken, hij mishandelt uw kinderen en treitert uw personeel, maar u heeft nooit problemen met hem?’ ‘Er is in al die jaren niets ernstigs gebeurd, niets dat ernstig genoeg is om wakker van te liggen.’ ‘Wat vindt u wel ernstig genoeg? Doodslag? Moord met voorbedachte rade?’ ‘Ik wil er niets meer over horen,’ zei ze. ‘Je blijft hier vannacht slapen en morgen zien we wel verder. We moeten de zaak niet op de spits drijven.’

Isolatie en assimilatie

In Left Luggage wordt de tegenstelling tussen Chaja en de Kalmans vooral op psychologisch niveau uitgewerkt. Naast de confrontatie tussen Chaja en moeder Kalman, vindt er ook een confrontatie plaats met vader Kalman (die in het boek ontbreekt). Het gedeelte over de voorbereidingen voor de viering van Pesach is belangrijk uitgebreid, terwijl de aanwezigheid van Chaja bij de paasmaaltijd en de daaropvolgende ruzie met vader Kalman als nieuwe elementen zijn toegevoegd aan het verhaal.

De verschillende opvattingen over joods-zijn worden in het boek niet zozeer in psychologisch als wel in theoretisch opzicht uitgewerkt. Die theoretische dis-

[p. 81]

cussie geeft het verhaal meer diepte, een diepte die in de film, omdat het een ander medium is, noodgedwongen ontbreekt. In de film is getracht daar een psychologische dramatiek voor in de plaats te zetten, die echter met te veel nadruk wordt gebracht om effectief te zijn.

In de film missen we de interessante discussie die via Chaja plaats vindt tussen de opvattingen van de Kalmans, Chaja's ouders en meneer Apfelschnitt, de oude bovenbuurman van haar ouders. De Kalmans houden zich aan de strenge chassidische leefregels. Zo draagt mevrouw Kalman altijd een pruik of sjeitel, terwijl meneer Kalman de karakteristieke oorlokken draagt. Hij loopt altijd met een grote boog om Chaja heen, want hij mag geen andere vrouw dan zijn echtgenote aanraken.

Chaja's vader vindt de riten van de chassidiem ronduit belachelijk. Naar zijn mening klampen ze zich vast aan de onderdrukking die de joden eeuwenlang ten deel is gevallen. Ze hebben zich erbij neergelegd slecht behandeld te worden en hebben van het verdragen van ellende een deugd gemaakt. Ze houden vast aan een traditie die niet verder teruggaat dan de achttiende eeuw, toen het chassidisme werd uitgevonden in Oost-Europa.

Met hun oorlokken, hun kaftans en hun achterlijke ideeën zijn de chassidiem alleen maar een karikatuur van zichzelf. Het chassidisme is ontsproten aan de Europese getto's, aan honderden jaren opsluiting en vernedering. De chassidiem lopen nog steeds rond in de gevangeniskleding van toen. Waarom? Ik draag toch ook mijn gestreepte pak uit Mauthausen niet meer? Geen jood die goed bij zijn hoofd is zou zich vandaag de dag nog een gele ster op de borst plakken!

De ware aard van de joden komt niet tot uitdrukking in de orthodoxie van de chassidiem, maar schuilt volgens Chaja's vader in assimilatie en communicatie. Juist door aanpassing aan de omgeving heeft het jodendom tot op heden kunnen voortbestaan.

Meneer Apfelschnitt is het daar hartstochtelijk mee oneens. Joden hebben inderdaad hun best gedaan zich te assimileren, maar het heeft hen geen zier geholpen:

Stelselmatig hebben we onze eigen aard ontkend en weggecijferd, tegenover de buitenwereld tenminste, want binnenshuis bleven de meesten van ons even joods als kippesoep met matzeballen. We leden aan ziekelijke besluiteloosheid. Wie of wat

[p. 82]

waren we nou eigenlijk?[...] En terwijl we van het ene been op het andere sprongen, kwam Adolf Hitler om over ons lot te beslissen. [...] Hij blies ons slechte imago op tot proporties waarbij Beëlzebub een kleuter leek en hij joeg het restje heiligheid waaraan we ons nog vastklampten de schoorsteen door. Het toppunt van assimilatie: we losten op in de lucht.

Als katalysator voor de confrontatie tussen de verschillende opvattingen over joods-zijn speelt het jongste kind uit het gezin, Simcha, een belangrijke rol. Simcha is een stil en teruggetrokken kind, dat zichtbaar te lijden heeft van de streng autoritaire opvoeding die hij krijgt. Onder Chaja's aandacht bloeit het jongetje op. In de film is dit element extra zwaar aangezet door Simcha stom te laten zijn. Hij gaat pas praten wanneer hij een rijdende speelgoedeend cadeau krijgt van Chaja. Ter vergelijking: in het boek is dit het moment waarop hij ophoudt in zijn broek te plassen. Chaja wordt direct verliefd op Simcha. In het boek is dat de reden van Chaja's interesse in het chassidisme. In de film komen de theoretisch-religieuze aspecten minder aan bod, maar zien we talloze ontroerende momenten waarin een jong meisje zich ontfermt over een zwijgzaam maar desondanks hartveroverend jongetje.

Aan deze idylle komt een abrupt einde wanneer Simcha verdrinkt in de vijver in het park. Het staat symbool voor de onmogelijkheid de tegenstellingen tussen Chaja's en Simcha's leven te overbruggen. Meneer Apfelschnitt, die Chaja hetvreselijke nieuws komtvertellen, lijkt gelijk te krijgen wanneer hij beweert:

‘Er is geen kunst aan je naaste lief te hebben, wanneer die in elk opzicht sprekend lijkt op jou. Het gaat erom dat we elkaar, verschillend als we zijn, de hand reiken. Alleen dan kunnen we de vloed keren.’ ‘Zal dat ons ooit lukken?’ vroeg ik. Hij kneep zijn ogen tot spleetjes. ‘Nooit,’ zei hij grimmig.

Wanneer Chaja, met lood in de schoenen, op bezoek gaat bij de rouwende familie, wordt haar komst inderdaad niet op prijs gesteld. Meneer Kalman wijst Chaja als de schuldige van het ongeluk aan. Zij ging immers vaak met Simcha naar het park om de eendjes te voeren. Het is duidelijk dat het incasseringsvermogen van meneer Kalman uitgeput is. Hij heeft een oorlog overleefd, maar wanneer hem zijn jongste zoon wordt afgenomen, kan hij zijn ellende niet langer lijdzaam verdragen. Zijn vrouw toont zich de sterkere en scheurt Chaja's kleding, een teken van rouw dat alleen de allernaaste verwanten van de dode is toegestaan. Zo eindigt het verhaal toch met een teken van hoop.

Abstract thema

De thema's die in Twee koffers vol worden aangesneden, komen op andere plaatsen in Friedmans werk terug Ze debuteerde in 1991 met de novelle Tralievader, waarin beschreven wordt hoe een kind tevergeefs probeert door te dringen in het kampverleden van haar vader. De toon van dat boek deed sterk denken aan die van Het jongensuur van Andreas Burnier. De blik van een kind op de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog mondt bij beide schrijfsters uit in sober proza met een enorme zeggingskracht.

Twee koffers vol, dat in 1993 verscheen, is Friedmans tweede boek.

Ze heeft daarin welbewust voor een wat epischer verteltrant gekozen, vertelt ze in een interview in BZZLLETIN. In haar derde boek, de verhalenbundel De grauwe minnaar, zet ze die lijn door. In De grauwe minnaar is dat duidelijk veel beter gelukt dan in Twee kof fers vol. Twee koffers vol doet geconstrueerd aan en is niet erg evenwichtig. Die manco's, kenmerkend voor een beginnend schrijver, zijn in de verhalenbundel nagenoeg verdwenen.

Het hoofdthema uit Twee koffers vol komt in De grauwe minnaar in het verhaal ‘Heiligvuur’ terug. De discussie tussen orthodoxie en een modernere, wereldser manier van leven speelt ook hier de hoofdrol. De ikfiguur in het verhaal heeft zich na een strenge joodse opvoeding van het geloof afgekeerd. Toen ze niet wilde trouwen met een gelovige jood, maar haar geluk zocht in een journalistieke carrière, verbraken haar ouders het contact.

Een vriendin van de ikfiguur heeft te maken met de omgekeerde situatie. Haar zoon Hans bekeert zich na een liberale opvoeding op zijn zestiende tot het joodse geloof en vertrekt op zekere dag naar Hebron. In zijn extremisme gaat hij zover dat hij het pistool trekt te-

[p. 83]

genover de Palestijnen, om, zoals hij zegt, de weg vrij te maken voor de Messias.

Ook aan het verhaal ‘Heilig vuur’ kleeft een zweem van geconstrueerdheid. Het is het minste van de drie verhalen. De bundel wordt gedragen door het ontroerende verhaal over het sterven van Bette, de moederfiguur die ook in Tralievader al voorkwam. Zoals Friedman in het interview aangeeft, zijn Tralievader en ‘Stilstaan bij Bette’ gebaseerd op haar eigen ervaringen. Het waren voor haar de moeilijkste teksten om te schrijven, omdat ze zoveel emoties opriepen, maar daardoor tegelijkertijd de meest aangrijpende.

De interessante, maar meer abstracte discussie over de verschillende manieren waarop het joods-zijn ingevuld kan worden, is als thema voor een verhaal of roman wat aan de magere kant. Zelf is Friedman ook niet echt te spreken over Twee koffers vol. Ze vertelt: ‘Ik ken het boek niet zo goed. Ik heb het zelf één keer gelezen en ik lees er ook bijna nooit uit voor. [...] Ik ben niet kapot van het boek; ik vind het minder dan Tralievader en ik vind dat het best langer had mogen zijn. Ik heb het boek geschreven toen mijn vader dodelijk ziek was. Op een gegeven moment wilde ik er ook echt van af. Ik haatte dat boek. Het hield me maar bij mijn vader vandaan. Ik had andere dingen aan mijn hoofd. Ik wilde hem verplegen en verzorgen en zo vaak mogelijk bij hem zijn. En op een zeker moment moest ik dat boek nog afmaken. Toen heb ik ook afscheid van mijn vader genomen in dat boek, enigszins, die laatste scène met de vader, waarin Chaja tegen hem zegt dat hij de interessantste vader was van alle kinderen op school.’

Desondanks is Carl Friedman zeer te spreken over Left Luggage. Het was niet de eerste keer dat haar werk verfilmd werd. Eerder al bewerkte de IKON een tot nog toe ongepubliceerd verhaal van Friedman voor televisie. De monoloog ‘Blijf jezelf’ werd omgeschreven tot het filmscenario ‘Harran’ en in december 1994 uitgezonden. Ondanks dat er wel het een en ander aan het oorspronkelijke verhaal gesleuteld was, kon Friedman zich er heel goed in vinden.

Ze zei daar destijds in een interview in de VPRO-gids het volgende over: ‘Een film is een ander product. Ik vind het leuk als iemand met mijn werk aan de slag gaat en er zijn eigen product van maakt. Dan moet je niet met allerlei voorwaarden of geboden een vinger in de pap willen houden. Als ik bij de groenteboer een krop sla koop, heeft die man er ook geen voorschriften bij wat voor een soort salade ik daarmee moet maken.’

Van Carl Friedman verschenen de novelle Tralievader (1991), de roman Twee koffers vol (1993) en de verhalenbundel De grauwe minnaar (1996), Alle bij uitgeverij Van Oorschot.

Literatuur

Hans Neervoort, ‘Zelfs de mug was er eerder dan jij; in gesprek met Carl Friedman’, BZZLLETIN 244, maart 1997.

Lokien de Bie, ‘Ik heb wel iets te zeggen, maar daarnaar wil niemand luisteren in Nederland’, VPRO-gids 52, december 1994.

Hester Eymers (1968) studeerde letteren en wijsbegeerte. Ze schrijft over filosofie voor o.m. de Volkskrant