Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 37]

Gerrit Komrij
Met de grens in de rug
Over Jan Cremer

Jan Cremer kwam uit het uiterste oosten en moest daarom wel een groot schrijver worden. Ik weet dat zo zeker, omdat ik zelf ook uit het uiterste oosten kom. Ik geloof niet dat ik alle ervaringen met Jan Cremer deel, maar ik spreek op dit punt toch wel vanuit een zekere gedeelde ervaring, en het is niet de geringste ervaring - opgroeien in het oosten, in grensgebied. Ik ben in de Achterhoek opgegroeid, en dat is geen Enschede. Allen die hier aanwezig zijn en niet behoren tot de naïevelingen uit het westen, weten dat bij een Achterhoeker die Tukker wordt genoemd of bij een Tukker die voor Achterhoeker wordt versleten, het hart smartelijk begint te bloeden. Het is een belediging die nooit meer kan worden goedgemaakt. Maar voor deze gelegenheid mag ik het ene uiterste oosten toch wel vergelijken met het andere uiterste oosten. Te meer voel ik daar enig recht op te doen kunnen gelden, omdat ik een deel van mijn eerste levensjaar, als baby, in het laatste jaar van de oorlog heb doorgebracht in een Enschedees ziekenhuis en dus zeer dicht in de buurt van de toen al rondhoererende, brandschattende, banvloeken uitsprekende, hartenveroverende sympathieke vijfjarige verzetsheld Jan Cremer.

Stel dat je voelt dat je een schrijver bent of een schrijver wilt worden en je zit in het uiterste oosten, aan de grens. Dan kan je natuurlijk in het oosten blijven. Maar dat is een mogelijkheid die zozeer het zelfs meest gruwelijke voorstellingsvermogen te boven gaat, dat we die hier even buiten beschouwing laten. Met de grens in de rug kun je alleen frontaal vooruit. Maar je neemt het oosten en het grensgevoel met je mee. Want wat is het westen tenslotte? - niet meer dan een klein beetje minder oosten. Ik weet niet wat ze zich in het westen precies bij die lui uit het oosten voorstellen, maar meer dan een beeld van platpratende boeren met een metworst- en hertenkampsyndroom zal het niet zijn.

Toch zit het, hoe kan het vandaag anders, dieper. Er is meer met oostelijkheid aan de hand. Alleen al dat vluchtelingengevoel - vanuit het isolement, de vijand achter je - maakt dat je in het westen harder je best moet doen dan die arme, verwende stakkers die al in het veilige westen zijn geboren. Wat je óók met je hebt meegenomen is de argwaan en de achterdocht, twee eigenschappen die voor de Tukker en de Achterhoeker zijn wat de geuren en de wind is voor een goeie bonensoep. Iedereen is je potentiële vijand, slijmerigheid valt niet te vertrouwen, alles is anders dan het lijkt. Deze geaardheid wordt nog eens versterkt door het feit dat je uit de natuur komt, niet in wolvenvellen, maar met toch genoeg kennis van de agressie die in de schoonheid en de wreedheid die in de idylle huist, dat je ook de stad niet anders kunt zien dan een geasfalteerde dierentuin.

Wat Ik Jan Cremer tot een onvergankelijk meesterwerk in zijn genre moest maken, zijn niet zozeer de avonturen erin, als de humor en de dadendrang waarmee. Een zichzelf willen bewijzen dus en het willen ontwapenen van de ander - aandriften die zonder een jeugd in het oosten nooit zo sterk zouden zijn geweest.

We zijn inmiddels bijna een halve eeuw verder. De wereld is veranderd. We zijn, om kort samen te vatten, vanuit de tijd dat één schaamhaar nog schokte, beland in de tijd dat de mensen de helft van hun uitkering uitgeven aan haar producten. Mijn geboortedorp is afgebroken, en Enschede bestaat ook niet meer. Nog altijd staat Ik Jan Cremer overeind - door de kracht en de energie van de katapult die oosten heet.

Het boek maakte voorgoed een einde aan alle liefdespoëzie - zoals ze tot op dat moment het bezingen van een stel gepoeierde darmen met een kut pleegden te noemen - en waste de Nederlandse literatuur schoon van franje, kronkels, omzichtigheid en achterdeurtjes. Het boek viel met de deur in huis, zoals ze in het oosten altijd met de deur in huis vallen.

Als je aan het oosten bent ontvlucht wil dat nog niet

[p. 38]

zeggen dat je in het westen bent aangekomen. Met een grens in de rug blijft alles altijd westen en word je een eeuwige zwerver. Je bent voortdurend op reis, al heb je aan denkbeeldige reizen vaak genoeg. Wie zijn wortels verliest, moet zijn takken bij elkaar fantaseren. Zijn vruchten, zijn leven.

Het is blijkbaar het oosten dat zoveel oerkracht meegaf, dat we Jan Cremer op z'n woord geloven, bij elk verhaal van een al of niet denkbeeldige reis, bij elk avontuur dat hij al of niet fantaseerde. Alleen de armzaligen van geest zeuren nog over onderscheid tussen waarheid en fictie. Als je maar lang genoeg voor het oosten op de vlucht bent, overkomt je alles. Wie uit het oosten komt spreekt altijd de waarheid, 't Zal ook een béétje te maken hebben met die verdomde stelligheid en eigendunk van ons oosterlingen, maar daar wil ik af zijn. Laten we het filosofisch houden.

Wie aan de grens is geboren, verliest ook nooit het besef van een achterland. Hoe meer hij op de vlucht is naar voren, hoe meer achterland hij er trouwens bij krijgt. Je weet wat ‘grenzen passeren’ is en wat: ‘over de grens gaan’ is en wat het betekende, zeker kort na de oorlog, om even het clandestiene te betreden, de vijand te koesteren. Wee degene voor wie Duitsland exotisch en opwindendis! Toch is dat voor iedere Tukker en Achterhoeker een beetje het geval. Wie vreest voor Duitser te worden aangezien, is al een halve mof. Wij uit het oosten zijn allen halve moffen. Duitsland is ons verlorenparadijs. Duitsland betekent spanning.

Jan Cremer zou Jan Cremer niet zijn als er in zijn achterland niet nóg een achterland was, oostelijker dan oostelijk - het Hongaarse achterland. Ook het Hongaarse bloed dat Jan Cremer zich toeschrijft lijkt me typisch Enschedees bloed. Dat een profeet in zijn eigen stad niet wordt geëerd - dat zo'n stelling niet waar is bewijst Enschede, al keken ze er eerst flink de kat voor uit de boom. Dat is heel oostelijk. Ze zijn in deze contreien niet zo complimenteus. Jan Cremer is daar een typisch bewijs van.

Mijn broer woont nog steeds in de Achterhoek, hier zo'n dertig kilometer verderop. Aan de uiterste grens. Als er over mij eens iets gunstigs in de krant staat, wat ook wel voorkomt, dan mag het een godswonder heten wanneer iemand hem daar zuinigjes over aanspreekt. Zodra er evenwel een negatief, neerbuigend, af krakend en/of minachtend bericht over mij wordt gepubliceerd, dan wordt het nog dezelfde dag door alle buren, vrienden en kennissen bij mijn broer door de brievenbus geduwd, onder de deur door geschoven, via de zijgleuven en bovensponningen naar binnen gewrongen, ja aan alle takken van de boom in zijn tuin hangen ze een fotokopie van het krantenknipsel. Zo is men hier. Men geniet van elkanders leed, wie de benen neemt is een afvallige zoon en een verrader en - vooral - het wil er volstrekt niet bij ze in, hier, dat zulk soort ontsnapte gekken iets kunnen wat ze hier in het oosten niet beter kunnen. (Het lijkt verdomme wel, of ik het over mezelf heb.)

Dat ze nu in Enschede Jan Cremer huldigen terwijl de schrijver altijd zo godsgruwelijk op Enschede scheldt, is niet omdat 't hier masochisten zijn, maar omdat ze het zelf niet anders zouden doen - als ze Jan Cremer waren natuurlijk. Dat we allemaal ezels zijn, weten we. God heeft het zo gewild. Wees één en al oor en gehoorzaam, staat er in de Psalmen. Maar alleen in het oosten houdt de ene ezel de andere in de gaten - om te zien of die misschien niet tóch een grotere ezel is. Het onvermogen om te bewonderen is misschien de pijnlijkste Twentse en Oost-Gelderse trek. Ook dat tekort wordt hier van daag glorieus overwonnen. Besef wel: gehuldigd worden is één ding, maar gehuldigd worden in Enschede, dat is pas een huzarenstuk. Het siert u allen. Dank u.

Deze tekst sprak Gerrit Komrij, in het kader van het Jan Cremer Festival, op zaterdag 5 september 1998 in de Grote Kerk te Enschede uit.