Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 51]

Hiske Dibbets
Gilbert & George

Gilbert & George noemen zichzelf een ‘living sculpture’. Ze wonen in een Victoriaans huis in een Londense volkswijk. Ze hebben geen keuken, alleen een magnetron om theewater te koken, want verder drinken en eten ze in de pub om de hoek. Het gekke is dat ze afzonderlijk niet zouden opvallen, maar samen meteen de aandacht trekken. Wie ze tegenkomt, denkt even dat hij of zij dubbel ziet. Hoewel ze uiterlijk nogal verschillen - de een is klein en donker, en de ander lang en rossig -gaan ze hetzelfde gekleed. Ze dragen smetteloos witte overhemden en stijve maatkostuums die misschien een halve eeuw geleden in de mode waren, maar tegenwoordig nergens meer te vinden zijn. Zelf noemen ze die pakken ‘the responsibility-suits of our art’. Naast elkaar, vaak in dezelfde poses, appelleren ze aan een vaag herkenbaar beeld: als hun pakken morsiger waren geweest, zou je ze misschien voor studenten houden en als het model iets minder oubollig was geweest voor zakenmensen. In al hun voorkomendheid zijn ze eigenlijk heel nondescript.

Hun status als levende sculptuur is al even moeilijk te plaatsen als hun verschijning. Samen geven ze performances en maken films en fotowerken waarin ze meestal zelf figureren. Hun optredens kunnen heel geestig zijn, zoals de video uit het begin van de jaren zeventig waarop ze, tegenover elkaar gezeten, het ene glas gin na het andere legen terwijl het beeld van de camera steeds onscherper wordt. De titel van het werk: Gordon's makes us drunk. Al heeft dat stille, haast mechanische drinken iets beklemmends wanneer je er een tijdje naar kijkt. Ook in het dagelijks leven treden ze voortdurend samen op en je weet nooit wanneer ze ophouden met beeld te zijn en weer mens worden. Om de zaken nog verwarrender te maken, zeggen ze zelf dat ze een levend sculptuur zijn, juist omdat ze de dingen doen die mensen dagelijks doen, zoals wandelen, eten, praten, liefhebben, drinken enzovoort. Onzichtbaar en vooral ongrijpbaar, glippen ze in en uit hun rol als levend kunstwerk.

Kunsthistorici weten vaak moeilijk raad met Gilbert & George en vragen zich af of alles wat het tweetal doet kunst is, of alleen hun tastbare werk. Hun uitspraken zijn in ieder geval vaak strijdig met wat ze laten zien. Het tweetal beweert geobsedeerd te zijn met beleefdheid en goede manieren, maar hun werk is meestal provocatief. In vroege werken dolen ze rond in een schemerige, bezoedelde wereld bestaand uit reeksen foto's van bijvoorbeeld volle asbakken en gebroken glazen met titels als Health Mess, Human Bondage en Bloody Life. In 1977 begonnen ze onder de verzamelnaam Dirty words aan een inmiddels beruchte serie waarin steeds woordgrafitti's te zien zijn - fuck, prostitute, bent -naast deprimerende foto's van mensen in de regen of schuilplaatsen van zwervers, aangevuld met ingetogen portretten van henzelf. Was dit een uitdrukking van onmacht, een politiek statement, een sneer naar de politiek correcte kunst in Amerika, of een parodie op of ode aan het cliché van de getormenteerde kunstenaar? Waarschijnlijk van alles een beetje en het werk was, zoals Gilbert & George zelf: curieus, amusant en verontrustend. Gevraagd naar commentaar zeggen ze: ‘We want to unshock people.’

Lange tijd kon ik niets schokkends aan hun werk ontdekken. Alles wat ze maakten, vond ik typisch Gilbert & George, verder niets. Misschien dacht ik er zo over omdat ik het duo al kende op een leeftijd dat ik me niet bezighield met kunst. Ze waren bevriend met mijn vader -die zelf kunstenaar is -en wanneer ze voor een opening in Amsterdam moesten zijn, kwamen ze op bezoek. Onberispelijk gekleed stapten ze dan binnen en gingen in de woonkamer in twee identieke buisstoelen naast elkaar zitten; George stak een sigaar op en Gilbert trok aan zijn broekspijpen waardoor zijn roze sokken zichtbaar werden. Ze informeerden naar onze gezondheid en maakten af en toe een grap. Stiekem was ik blij dat mijn ouders zulke keurige kennissen hadden, want bij ons thuis zag ik maar zelden gladgeschoren mannen in pak. Ze waren dol op vreemde likeuren en raakten haastin extase toen mijn vader een keer een fles Pisang Ambon te voorschijn

[p. 52]

haalde. Ze gingen maar door over ‘that marvelous colour’ en ‘delicious taste’. De fles was binnen de kortste keren leeg waarna ze behoorlijk aangeschoten, maar nog steeds even vriendelijk, vertrokken. Later hoorden we dat ze diezelfde avond alle cafés van de Zeedijk op de kop hadden gezet, want ze konden zich behoorlijk misdragen, zeker als ze gedronken hadden. George had er dan een handje van om mensen te beledigen en Gilbert stond er lachend bij. Al was dat nauwelijks voorstelbaar wanneer je ze de dag daarop bij een opening zag, waar ze heel formeel iedereen verwelkomden.

Ik moet een jaar of acht zijn geweest, toen George bij zo'n gelegenheid op me af stapte en begon te vertellen over de hondjes van de Engelse koningin. Ik weet net meer waar het precies over ging, maar hij noemde alle namen van die hondjes en legde uit hoe ze werden getraind. Ondertussen negeerde hij de andere aanwezigen, ook kunstverzamelaars die informeerden naar het werk. Gilbert kwam erbij, de rest schuifelde onrustig om ons heen of keek op een afstandje toe, wachtend tot het gesprek eens afgelopen zou zijn. Maar het liep niet af. Meer dan een uur heeft George over hondjes gesproken, net zolang tot de meeste bezoekers pissig afdropen. Tegen die tijd had ik er zelf ook wel genoeg van, maar George liet me niet gaan. Glimlachend boog hij zich naar me toe en zei samenzweerderig: ‘Now, let us talk about the dogs of your queen.’

De galeriehouder noemde het een ‘practical joke’, maar ik vond het niet grappig Die twee namen me juist serieus. Ik vond ze verschrikkelijk aardig.

Sindsdien wilde ik meer over ze weten en kwam erachter dat mijn vader George al kende voordat die Gilbert had ontmoet. Ze hadden bij elkaar in de klas gezeten op de St. Martin's School of Art. Mijn vader was in 1967 naar Londen vertrokken omdat hij een beurs voor dat instituut had gekregen en kwam toen in een ambitieus klasje terecht. Onder leiding van docent Anthony Caro - indertijd een wereldberoemd beeldhouwer -gingen de meeste leerlingen ijverig aan de slag met polyester en maakten een soort amoebes, die in felle kleuren werden beschilderd. Mijn vader zag niets in die modieuze amoebekunst, en Anthony Caro weer niets in het werk van mijn vader, en het duurde niet lang of hij viel buiten de groep.

Hij was niet de enige. In de klas zat ook een lange, wat stijve jongen van midden twintig, met een brilletje en een Britse kostschoolcoupe, die zich overal aan onttrok. Terwijl de meeste academiestudenten zich zo hip mogelijk kleedden in limoenkleurige sweaters en fluwelen broeken met wijdlopende pijpen, droeg hij wollen tweedehands pakken en las in mufruikende, antiquarische boeken. Hij heette George en deed geen flikker, behalve op dagen dat de docent kwam inspecteren. Dan legde hij bijvoorbeeld een glazen plaat neer, gooide er wat gips over, schilderde in het midden twee gele rondjes en vijf minuten voordat de docent het lokaal betrad, zette hij er een keurig handgeschreven bordje bij met de tekst: ‘The eggs’. Anthony Caro werd furieus en riep dat dit geen kunst was. George vertrok geen spier, knikte wat en ging weer lezen. Wanneer Caro een week later opnieuw kwam, bracht George een blauwe golfplaat mee, plaatste daarop twee lullige plastic bootjes waarin een Grieks restaurant om de hoek ijs serveerde en zette er een keurig bordje bij met een titel: ‘The sea’. Caro trok wit weg en George knikte. Zo ging het elke week.

Mijn vader bewonderde de onderkoelde manier waarop George de docent wist te stangen en ze begonnen samen op te trekken. George vertelde dat hij uit een klein Engels dorpje kwam waar zijn vader timmerman was. Ook was hij getrouwd en had een zoon die Sunny heette. Hij hoopte nog op een dochter om haar Rainy te kunnen noemen. Verder had hij een verschrikkelijk goed gevoel voor humor en een talent om mensen uit hun tent te lokken. Tegen de tijd dat mijn vader weer naar Nederland ging, hadden ze een vriendschap voor het leven.

Dat was in de zomer van 1967. George moest nog een jaar op St. Martin's blijven, al begreep niemand wat hij daar te zoeken had. In het najaar is hij Gilbert tegengekomen. Een mooie jongen die Engels sprak met een vreselijk accent, een beetje zoals Peter Seilars in zijn beroemde rol van inspector Clouseau, maar dan op z'n Tirools, met zangerige uithalen. Hij was geboren in de Italiaanse Dolomieten, waar hij in Wolkenstein, een benauwend grensplaatsje, een kunstschool had doorlopen, al was dat een wat groot woord voor een degelijke vakopleiding voor houtbewerking. Via de kunstacademie in München belandde hij uiteindelijk op St. Martin's. Niemand weet precies hoe het gegaan is, maar niet lang na hun ontmoeting besloten

[p. 53]

de Engelse timmermanszoon en de Zuid-Tiroler houtbewerker om als levend sculptuur door het leven te gaan. In interviews noemen ze het nog steeds een praktische beslissing; aangezien ze geen geld voor materialen hadden, werden ze zelf maar beeld. Een typische Gilbert & George verklaring, die in eerste instantie alles lijkt te verduidelijken, maar de zaken alleen maar vertroebelt; want waarom zou je in hemelsnaam besluiten om met z'n tweeën een levend kunstwerk te worden?

Gilbert & George, ‘The singing sculpture’.

In het voorjaar van 1969 beklommen ze met koperkleurige gezichten een sokkel in een zaal van St. Mar-

[p. 54]

tin's en dansten vijf minuten om elkaar heen op het Engelse music-hall liedje ‘Underneath the Arches’. George zwaaide met een wandelstok en Gilbert kneep af en toe in een speelgoed toeter. The Singing Sculpture was hun eerste performance en ze deden hun best om iedereen van hun samenwerking op de hoogte te brengen. Met elkaars gouden portretten en initialen op het voorhoofd maakten ze afspraken met alle belangrijke mensen in de Engelse kunstwereld. Binnen een paar maanden waren ze een veelbesproken fenomeen en kregen ze aanbiedingen voor tentoonstellingen in het buitenland. Sneller dan verwacht werden ze beroemd. Al in 1969, nog maar net van de kunstacademie, stonden ze vijf uur lang als bevroren op de trappen van het Amsterdamse Stedelijk Museum. Mijn ouders waren erbij en mijn moeder vond de performance leuk, maar niet meer dan dat. In elk geval vond ze het niet zo revolutionair als we achteraf zouden denken. Het was het eind van de jaren zestig, alles kon en mocht opeens, weinigen verbaasden zich nog over twee mannen in stille poses op een trap.

Toch zijn Gilbert & George heel bijzonder. Hun samenzijn is geen act, maar heel vanzelfsprekend. Tijdens gesprekken maken ze elkaars zinnen af en in stilte vermoedelijk elkaars gedachten. ‘Being living sculptures is our blood, our destiny, our romance, our disaster, our light and life,’ zeggen ze, alsof ze zonder elkaar niet zichzelf kunnen zijn. Wat dat betreft is het een raadsel wat er met het gezin van George is gebeurd. Misschien is hij heel jong gescheiden of waren die vrouw en zoon maar een verzinsel. In elk geval heeft niemand meer iets over ze gehoord sinds Gilbert verscheen. In het begin van de jaren zeventig kochten ze een vervallen huis in Fournier street en begonnen aan de restauratie ervan. Ook dat huis was een kunstwerk en ze richtten het in met de neo-gothische meubelen die ze verzamelden. Mijn ouders werden rondgeleid in de verbouwingschaos en 's avonds meegenomen naar een derderangs bokswedstrijd. Om hen heen sprongen mensen op, balden vuisten en vloekten hard, maar Gilbert & George bleven rustig met de armen over elkaar geslagen op hun stoel zitten en mompelden dat het ‘very exciting’ was.

In 1979 nodigde mijn vader ze uit om te komen logeren op ons vakantieadres in Italië. Achteraf denk ik dat mijn ouders stomverbaasd waren dat ze het aanbod aannamen, want Gilbert & George benadrukten vaak dat ze nooit op vakantie gingen: daar hadden ze het te druk voor. Van tevoren was mijn moeder een beetje zenuwachtig, want die twee hadden een reputatie en het was maar de vraag of ze zich een week zouden gedragen. Tenslotte had ze eens gezien hoe George stomdronken op een canapé de vrouw van een kunstverzamelaar had besprongen. Mijn vader vond dat onzin. Ze vlogen toch zeker niet naar Italië om de boel te verzieken? Ze zouden leuke gasten zijn, ze hoefde zich geen zorgen te maken. En hij kreeg gelijk. Gilbert & George waren zo voorbeeldig dat het haast onmenselijk was en ze vonden alles best. Ze sjokten overal achteraan, of we nou naar een restaurant gingen, naar de markt of naar een middeleeuwse kerk met bijzondere fresco's. Als je vroeg wat ze ervan vonden, zeiden ze enthousiast: ‘Lovely’. Een ander favoriet woord was ‘charming’. Ze noemden iedereen ‘charming’, ook -of misschien wel juist -personen die ze eigenlijk niet konden uitstaan.

Zoals je soms pas op vakantie merkt dat mensen heel neurotisch zijn, ontdekten we na een paar dagen dat Gilbert & George heel normaal waren. Ze hadden wel een paar eigenaardige dingen, maar die waren alleen maar grappig. Wanneer ze 's ochtends om zes uur wakker werden, kwam het niet bij ze op om even koffie te zetten, maar wandelden vijf kilometer naar het dorp om daar een espresso te bestellen. Als mijn moeder ze ging halen met de auto, zaten ze goedgehumeurd naast elkaar op het terras, ieder hun eigen krant te lezen. Ook weigerden ze hun kleding aan te passen aan het warme weer. Ondanks de hitte bleven ze hun pakken dragen. Pas toen het 35 graden was, deed Gilbert zijn jasje uit. Toen het nog warmer werd, en mijn moeder en ik in zwempak in de schaduw lagen te puffen, volgde George. Gilbert waagde het die dag zijn mouwen op te rollen, maar veel gekker werd het niet. Ze wilden niets van kaplaarzen weten om mee door het veld te lopen en hielden dus ten allen tijden hun glimmendgepoetste Engels herenschoenen aan. Dus liep mijn vader tijdens wandelingen voorop en sloeg met een stok het koren uiteen om slangen te verjagen, Gilbert & George stapten erachteraan. Ik denk dat ze het aanpassen van hun kleding zoiets vonden als het opgeven van hun identiteit.

Wanneer we een tochtje met de auto maakten, zaten

[p. 55]

ze naast mij op de achterbank en riepen: ‘Splendid’ bij het zien van een spectaculair Toscaans uitzicht, verder waren ze rustig. Alleen als we heel lang moesten rijden, kon George ineens vreemd uit de hoek komen. ‘I think Idi Amin is a wonderful person,’ merkte hij dan op. Het bleef stil, want Idi Amin was natuurlijk een verschrikkelijke Afrikaanse dictator. Je hoefde niet bij Amnesty International te werken om te weten wat voor gruweldaden hij op z'n geweten had. ‘Yes, he's very charming,’ zei Gilbert dan, omdat verder niemand antwoordde.

‘He has done some marvellous things for his country’, vervolgde George.

‘Marvellous things indeed,’ herhaalde Gilbert, terwijl wij ons afvroegen waar het gesprek heen ging.

‘And he is so handsome,’ zei George. We zagen het pafferige gezicht van Amin voor ons en konden ons lachen niet houden. Zelfs Gilbert giechelde, alleen George gaf geen krimp. Hij tuurde met een strak gezicht naar buiten.

Op de laatste avond van hun verblijf gingen we naar de bar in het dorp. Daar liepen we een aantal New Yorkse kunstenaars tegen het lijf die in een huis in de buurt zaten. Het was zo'n clubje dat doet vermoeden dat Woody Allen helemaal geen komedies maakt, maar documentaires, want net als in de film Manhattan schreeuwden ze allemaal door elkaar over hun psychiater en strooiden met citaten van Nietzsche. Gilbert & George kenden een van hen, de kunstenaar Joseph Kosuth. Ze noemden hem: ‘Very charming.’ Mijn moeder wist onderhand wat dat betekende en zag de bui al hangen, maar de heren gedroegen zich keurig. Er werd flink gedronken en gelachen, eigenlijk was het een heel vrolijke avond. Toen we naar huis gingen, zaten Gilbert & George binnen bij de flipperkast, waar ze vriendschap hadden gesloten met de plaatselijke jeugd. Bij het afscheid fluisterden ze de ragazi nog iets in het oor.

1979, op vakantie in Italië. Gilbert (met opgerolde mouwen!) & George aan tafel met de auteur (linksvoor).

De volgende ochtend -ze waren net naar het vliegveld vertrokken - kwam Joseph Kosuth langs. Hij had een kop als een tomaat. Of we wel wisten wat voor streek die twee hem geleverd hadden? Mijn vader keek ver-

[p. 56]

baasd en zei dat het toch een gezellige avond was geweest. Ja, het was inderdaad gezellig, totdat Kosuth naar huis was gegaan en dertig jongeren in zijn tuin vond. Ze hadden gehoord dat er bij hem een feestje zou zijn en waren niet meer weggegaan. Hij had de hele nacht naar een krakende cassetterecorder met Deep Purple moeten luisteren.

‘Wie heeft jullie eigenlijk uitgenodigd?’ vroeg Kosuth nadat hij de eerste fles had ontkurkt.

‘Die twee aardige mannen uit Londen. Waar zijn ze eigenlijk?

Gilbert & George hadden geschitterd door afwezigheid op een niet bestaand feestje. Het was bijna even mooi als hun timing, de manier waarop ze ontsnapten aan de woede van hun slachtoffer.

‘Ik wist wel dat er iets zou gebeuren,’ zei mijn moeder. ‘Ach je kan er geen kwaad woord over zeggen,’ meende mijn vader.

Daarna vroeg ik mijn ouders iets wat ik nooit eerder had durven vragen. Of Gilbert & George eigenlijk een liefdespaar waren. ‘Daar praten ze niet over,’ antwoordde mijn moeder. Misschien wel, maar misschien niet. In Fournier street was nog nooit iemand toegelaten tot de slaapkamer, vertelde ze. Daarom waren er mensen die geloofden dat er helemaal geen slaapkamer was en dat Gilbert & George ieder een geheim adres hadden, waar ze 's avonds naartoe gingen. Mogelijk hadden ze allebei een dubbelleven.

‘Misschien woont George nog steeds bij zijn gezin,’ zei mijn vader.

Ik snapte er niets meer van. Net nu ze normaal hadden geleken, werden ze ineens weer vreemde figuren, alsof ze geplastificeerd waren en je geen vat op hen kon krijgen. Zo is het altijd gebleven. Ook het werk van Gilbert & George wordt voor mij steeds geheimzinniger. Wat drijft hen om al dertig jaar samen kunst te maken, of liever, om samen kunst te zijn?

‘We always feel that our art has a great deal to do with embarassment,’ schreef Gilbert in 1970 aan hun Engelse galeriehouder Anthony d'Offay. Hoewel ze meestal het omgekeerde beweren van wat ze bedoelen, heb ik het idee dat dit wel oprecht is, alleen blijft de vraag waar die verlegenheid of gene vandaan komt. Mijn eigen theorie is dat het te maken heeft met een wat ongemakkelijke houding tegenover het kunstenaarschap, en dat die weer te maken heeft met hun achtergrond. Ze komen beiden uit een milieu van vaklieden en als het even anders was gelopen had Gilbert de rest van zijn leven koekoeksklokken gemaakt in de Dolomieten en George de werkplaats van zijn vader overgenomen. Het is net alsof ze, doordrongen van dat besef, de stap naar het kunstenaarschap nooit helemaal hebben kunnen of willen maken. Want hoewel het lijkt alsof ze het kunstenaarschap tot in zet van hun kunst hebben gemaakt, doen ze niets anders dan het voortdurend relativeren. Bewust of onbewust vestigen ze zo de aandacht op de veranderde rol van de kunstenaar in onze tijd. Kunstenaars mogen in deze eeuw dan de volledige autonomie over hun werk hebben, en daarmee de macht om werkelijk alles tot kunstwerk te bestempelen, maar wat stellen ze eigenlijk voor als ze worstelend met die vrijheid te veel gin drinken, sigaretten roken en machteloos moeten toezien hoe mensen buiten blauwbekkend in de regen staan of vieze woorden op de muren kalken? Kortom, is een kunstenaar wel vrij, of zit hij opgesloten in zijn werk? Moet hij overal maling aan hebben, of is het be ter wanneer hij zich aanpast, zelfs dingen van enige functie of nut maakt? Gilbert & George worstelen met die vragen en brengen ze over op het publiek.

Toch vermoed ik dat ze zichzelf vaak als een goede grap beschouwen, ze zullen het alleen nooit toegeven. En als ik ze over mijn inzichten zou vertellen, zouden ze fijntjes glimlachen en zeggen:

‘What a lovely theory.’

Twee jaar geleden heb ik Gilbert & George voor het laatst gezien. Dat was bij hun opening in het Stedelijk Museum. Ze hadden de bovenverdieping ingericht met nieuw werk, de zogenaamde Naked Shit Paintings. Het waren felgekleurde fotowerken waarin de heren naakt te zien waren terwijl hun eigen drollen boven hun hoofden en op de achtergrond zweefden. Ik merkte dat ze nu heel beroemd waren, want hun foto stond op de voorpagina van elke krant en ze gaven interviews op tv. Tijdens het diner na de opening vond een soort audiëntie plaats en kwam de een na de ander op ze af. ‘Do you remember me?’ hoorde ik opdringerige mensen vragen en dan volgde een jaartal en ontmoetingsplaats. Iedereen scheen wat van ze te moeten. Gilbert & George bleven beleefd.

‘Of course we remember, how could we forget you?’ zeiden ze steeds, terwijl ze misschien geen flauw idee

[p. 57]

hadden wie het was. Helemaal op het laatst ben ik op ze afgestapt. Mijn vader kwam er net aan en duwde me naar voren.

‘Do you remember Hiske? vroeg hij. Gezien alles wat er die avond was gebeurd vond ik dat een genante opmerking.

‘Óf course we remember her, how could we forget her?’ Maar ik geloof dat ze me echt herkenden, want ik werd meteen uitgenodigd om ergens in een café door te zakken. In het gedrang bij de garderobe raakte ik ze kwijt en samen met een conservator van het museum ging ik ze zoeken. We liepen in de kou door de P.C. Hooftstraat en riepen in elk portiek: ‘Gilbert & George? Are you here?’

‘Ze zitten met mooie jongetjes in een nichtentent in de Reguliersdwarsstraat,’ zei de conservator na een uur.

‘Nee, ze zetten de Zeedijk op stelten,’ dacht ik.

‘Ze zijn natuurlijk aan het dansen in de Roxy,’ opperde hij.

‘Vast niet. George is stomdronken en maakt ruzie op het Leidseplein.

‘Ze bleken gewoon in hun hotel te zitten.

Hiske Dibbets (1966) publiceerde de verhalenbundel Droomkeuken (1996) Een nieuwe roman is in voorbereiding.