Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 47]

Hester Eymers
De twee autobiografieën van Alice B. Toklas

Toen de echte autobiografie van Alice B. Toklas, What is remembered, in 1963 verscheen, waren de kritieken gemengd. Na in de eerste dertig pagina's haar jeugd te hebben beschreven, wijdt Alice zich in de rest van het boek aan een beschrijving van haar leven met Gertrude Stein. De meeste feiten daarvan kenden de lezers al uit Gertrude Steins The autobiography of Alice B. Toklas en het vervolg daarop, Everybody's autobiography. Zoals de recensent van Time schrijft: ‘it reads like Gertrude Stein.’ Ook andere critici klagen dat het boek geen beeld geeft van Alice. Zij lijkt bijna volledig te zijn opgegaan in het leven van Gertrude.

Maar zou het omgekeerde niet even goed waar kunnen zijn? Dat de twee boeken zo veel op elkaar lijken, betekent dat de levens van Gertrude Stein en Alice B. Toklas tot op grote hoogte met elkaar verweven waren. De bekendheid van Gertrude, als schrijfster en als spil van de lost generation, wekt gemakkelijk de illusie dat Alice slechts een ondergeschikte rol speelde. Alice nam echter een belangrijke plaats in Gertrudes leven en werk in. Om te beginnen hechtte Gertrude bijzonder veel waarde aan Alice' indrukken. Tijdens het schrijven van The autobiography of Alice B. Toklas vroeg Gertrude Alice naar anekdotes, indrukken en karakterbeschrijvingen die ze kon opnemen in het boek. Daarnaast probeerde ze zoveel mogelijk recht te doen aan Alice' stijl. Volgens vrienden en kennissen van Alice is ze daar aardig in geslaagd: ‘wie het boek leest, hoort Alice praten’, aldus één van hen.

Het is waarschijnlijk dat ook in het overige werk van Gertrude Stein de indrukken van Alice terug te vinden zijn. Ze bediscussieerden samen dikwijls de karakters en eigenaardigheden van de mensen die ze ontmoetten. De schrijvers van de zogenaamde lost generation - de term is van Gertrude - en de toen nog onbekende schilders, zoals Henri Matisse en Pablo Picasso, van wie Gertrude werk kocht, waren vaak interessante persoonlijkheden. Gertrude schreef portretten van de mensen die ze ontmoet hadden en publiceerde ze in diverse tijdschriften.

The autobiography of Alice B. Toklas was het eerste boek waarmee Gertrude Stein succes had bij het grote publiek. In vergelijking met haar andere werk was het makkelijk leesbaar en bovendien sprak het onderwerp velen aan. De beschrijving van het leven dat Stein en Toklas leidden temidden van talloze schrijvers en schilders sprak tot de verbeelding. De anekdotes over naam makende jonge kunstenaars zoals Pablo Picasso, Henri Matisse, Georges Braque en Juan Gris, en de jongste generatie Amerikaanse schrijvers, Ernest Hemingway, Scott Fitzgerald, Thomas Wolfe, gingen erin als koek.

Maar afgezien van het plotselinge en onverwachte succes van The autobiography of Alice B. Toklas was het werk van Gertrude Stein moeilijk publiceerbaar. Alice wierp zich op als Gertrudes manager: typte ze eerst alleen Gertrudes manuscripten, later legde ze contacten met uitgevers en gaf ten slotte eigenhandig Gertrudes werk uit. Ook na het overlijden van Stein deed ze alles wat in haar vermogen lag om hetwerkvan haar geliefde te promoten.

Herhaling

Het was vechten tegen de bierkaai, want de aard van Gertrude Steins teksten sloot een breed publiek bij voorbaat uit. Haar werk behoorde tot de avant-garde literatuur, beïnvloed als het was door de nieuwste stroming in de beeldende kunst: het kubisme. Het belangrijkste kenmerk van het kubisme, de suprematie van de vorm, zien we terug in de teksten van Gertrude Stein. Zoals de kubisten structuur boven werkelijkheid stelden - en de werkelijkheid definieerden als een geheel van plastische vormen -, zo stelde Stein de structuur van de taal boven het verhaal - en gaf de taal daarmee een nieuwe functie. Eén van de stijlmiddelen die zij gebruikte, is de herhaling. De zin ‘A rose is a rose is a rose’ is hiervoor emblematisch.

Gertrude Steins opvattingen over literatuur kwamen voor het eerst tot uitdrukking in The making of Americans. De tekst is geschreven in een zich repeterende stijl en volgt een geheel eigen ritme en logica waarin

[p. 48]

leestekens zo goed als overbodig zijn. Het beoogt een schets te zijn van de ontwikkelingvan een familie, een schets die zo compleet is dat elke mogelijke ontwikkeling van elk mogelijk individu er in te lezen valt. Dat leest als volgt:

Disillusionment in living is finding that no one can really ever be agreeing with you completely in anything. Disillusionment then in living that gives to very many then melancholy feeling, some despairing feeling, some resignation, some fairly cheerful beginning and some a forgetting and continuing and some a dreary trickling weeping some violent attacking and some a letting themselves do anything, disillusion then is really finding, really realising, really being certain that no one really can completely agree with you in anything, that, as is very certain, not, those fighting beside you or living completely with you or anybody, really, can really be believing anything comletely that you are believing. [...] This is then disillusionment in living and sometime in the history of David Hersland the younger son in the Hersland family living then in a part of Gossols where they alone of rich people were living there will be completely a history of the disillusionment of such a realising and the dying then of that one, of young David Hersland then.

The making of Americans omvat zo'n duizend bladzijden. Het mag dan ook geen wonder heten dat het nogal wat moeite kostte om het boek gepubliceerd te krijgen. Gertrude Stein werkte eraan gedurende drie jaar, van 1906 tot 1908, maar moest tot 1925 wachten om het in gedrukte vorm te zien. In de tussentijd verschenen een nieuwe uitgave van Three Lives, haar eerste literaire werk, dat ze in 1909 al in eigen beheer had uitgegeven, en haar nieuwste werk, Tender Buttons. Tender Buttons is een verzameling fragmentarische beschrijvingen van alledaagse voorwerpen, waarmee Stein in haar schrijven opnieuw het kubistische programma volgde. Sommigen meenden in haar werk een voorbode te lezen van de écriture automatique die de surrealisten niet veel later zouden introduceren. Zelf ontkende ze dat haar schrijven daarmee iets van doen had. In haar teksten speelde het onbewuste geen enkele rol.

Toen Gertrude Stein in 1947 aan kanker stierf, bleek Alice, die in de ogen van velen altijd in de schaduw van haar vriendin had gestaan, een persoonlijkheid van formaat te zijn. Ze bleef zich inzetten voor jonge, veelbelovende schrijvers. Ze had contacten in de uitgeverswereld en ontving nog regelmatig oude vrienden, die nu gevestigde schrijvers en kunstenaars waren geworden.

De promotie van Gertrudes werk zag Alice ook nu nog als haar belangrijkste taak. De uitgave van Gertrudes boeken werd inmiddels verzorgd door de Amerikaanse uitgever Random House. Maar Alice werd nu dikwijls benaderd door auteurs die werkten aan een biografie of een studie van Gertrude Steins werk. Ze probeerden een link te leggen tussen Gertrudes persoonlijkheid en haar werk en begaven zich daarmee op wat Alice beschouwde als privéterrein. In interviews was Alice dan ook weinig coöperatief en het eindresultaat werd door haar zonder meer negatief beoordeeld.

Alice leefde heel sober. De schilderijenverzameling die Gertrude haar had nagelaten, wilde ze intact houden. Het was de belangrijkste tastbare herinnering die ze nog had aan hun leven samen. Toen de schilderijen door de familie Stein weggehaald werden om in een bankkluis bewaard te worden, reageerde Alice tot ieders verbazing stoïcijns. Eenbezoeker die opmerkte ‘It's sad to see all those blank spots where the pictures were’, antwoordde ze ‘oh, not to me dear. I can't see them. But I can see the pictures in my memory. I remember each one and where it was. I don't need to see them now.’

Kookboek

Toen Gertrude nog leefde, had Alice altijd geweigerd zelf iets te schrijven. De laatste alinea van The autobiography of Alice B. Toklas lijkt misschien een soort Borgesiaanse verrassing, maar komt tegelijkertijd dicht bij de waarheid:

About six weeks ago Gertrude Stein said, it does not look to me as if you were ever going to write that autobiography. You know what I am going to do. I am going to write it for you. I am going to write it as simply as Defoe did the autobiography of Robinson Crusoe. And she has and this is it.

[p. 49]

Behalve plannen voor een autobiografie waren er ook plannen voor een kookboek. Alice was een uitmuntende kok en had altijd de scepter gezwaaid in de keuken. Wanneer ze geen geschikte kok hadden kunnen vinden, kookte Alice zelf. Dikwijls stond ze al voor dag en dauw op om boodschappen te doen, om vervolgens de rest van de ochtend te schrappen en te schillen, in te leggen en te marineren.

Na Gertrudes dood besteedde ze nog evenveel zorg aan het eten, zoals de jonge schrijver Otto Friedrich beschrijft:

We began to eat, and Miss Toklas asked a few questions, but before she had finished her own shrimp, she was off to the kitchen again, leaving us to contemplate the works of Sir Francis Rose. Then she returned with a chicken, with Gabrielle lurking behind with a plate of zucchini. Miss Toklas jabbed at the chicken with a large fork and then began sawing away at one of its legs. Gabrielle stood watching for a while, concerned, and then set down the plate of zucchini and retreated to the kitchen. Miss Toklas carved with skill, but she was so tiny that she could barely reach across the high table to get at the animal, like a bullfighter lunging forward for the kill. Once she had served three helpings, she vanished again, and we sat in silence for several minutes until she returned with the orange sauce. Once again, desultory questions, compliments on the sauce, gossip about a new novel, and then Miss Toklas slipped out of her high chair again and was off to supervise the dessert, a complicated custard. The dessert was delicious, but it was a relief to have the struggle ended, the meal over with...

Het eerste boek dat Alice schreef, was een kookboek. The Alice B. Toklas Cookbook bevatte recepten voor allerlei gelegenheden en uit diverse bronnen. De favoriete gerechten van de bedienden kregen een apart hoofdstuk, evenals de culinaire hoogstandjes van vrienden. Het geheel is gelardeerd met smakelijke anekdotes.

Het recept dat de schilder Brion Gysin Alice stuurde, deed nog aardig wat stof opwaaien. Het luidt als volgt:

This is the food of Paradise - of Baudelaire's Artificial Paradise: it might provide an entertaining refreshment for a Ladies' Bridge Club or a chapter meeting of the D.A.R. In Morocco it is thought to be good for warding off the common cold in damp winter weather and is, indeed, more effective if taken with large quantities of hot mint tea. Euphoria and brilliant storms of laughter; ecstatic reveries and extensions of one's personality on several simultaneous planes are to be complacently expected. Almost anything Saint Theresa did, you can do better if you can bear to be ravished by ‘un evanouissement reveille.’
Take 1 teaspoon black peppercorns, 1 whole nutmeg, 4 average sticks of cinnamon, 1 teaspoon coriander. These should all be pulverized in a mortar. About a handful each of stone dates, dried figs, shelled almonds and peanuts: chop these and mix them together. A bunch of canibus sativa can be pulverized. This along with the spices should be dusted over the mixed fruit and nuts, kneaded together. About a cup of sugar dissolved in a big pat of butter. Rolled into a cake and cut into pieces or made into balls about the size of a walnut, it should be eaten with care. Two pieces are quite sufficient. Obtaining the canibus may present certain difficulties, the variety known as canibus sativa grows as common weed, often unrecognized, everywhere in Europe, Asia and parts of Africa; besides being cultivated as a crop for the manufacture of rope. In the Americas, while often discouraged, its cousin, called canibus indica, has been observed even in city window boxes. It should be picked and dried as soon as it has gone to seed and while the plant is still green.

De Amerikaanse uitgever, Harper's, schrapte het recept. De Britse uitgever, Michael Joseph, liet het gewoon staan en zorgde daarmee ongewild voor een nieuwe invalshoek in de interpretatie van het werk van Gertrude Stein. Alice moest alle mogelijke moeite doen om de interpretatoren van het idee af te brengen dat Gertrude Stein haar werk onder invloed van drugs geschreven zou hebben.

[p. 50]

Twee autobiografieën

Met of zonder receptvoor hasjcake, The Alice B. Toklas Cookbook was een doorslaand succes toen het in 1954 verscheen. Dat kwam waarschijnlijk niet zozeer door de recepten die het bevatte, die zonder uitzondering bewerkelijk waren dan wel enorme hoeveelheden eieren, boter en room vereisten. Dat Alice met geelzucht op bed lag toen ze de recepten voor haar kookboek selecteerde, heeft daar ongetwijfeld mee te maken. Dit kookboek had echter ook literaire kwaliteiten. Het was geschreven in een ongedwongen stijl en gaf de lezer meer dan The Autobiography of Alice B. Toklas het gevoel iets te weten te komen over het privéleven van Alice en Gertrude. Waar in de autobiografie zorgvuldig en afstandelijk een beeld geschetst wordt van het bohémienleven in het Parijs van de jaren twintig, daar geeft Alice in haar kookboek, ondanks zichzelf lijkt het, een persoonlijke en welhaast intieme indruk van haar leven met Gertrude.

In 1958 verscheen een tweede kookboek, Aromas and Flavors of Past and Present. Alhoewel het minder succesvol was dan het eerste, stelde het Alice in staat zich aan een ander project te wijden: het schrijven van haar autobiografie. In 1963 verschijnt What is Remembered, precies dertig jaar nadat de eerste door Gertrude Stein geschreven autobiografie van Alice B. Toklas het levenslicht zag.

What is Remembered lijkt qua stijl en toon verbazingwekkend veel op The autobiography of Alice B. Toklas. Dat bewijst dat het Gertrude Stein inderdaad is gelukt recht te doen aan Alice' stijl en persoonlijkheid. Wat de inhoud betreft, verschillen de boeken al evenmin hemelsbreed van elkaar, zij het dat Alice' eigen autobiografie natuurlijk ook Gertrudes dood en de jaren daarna beschrijft.

Wanneer de critici klagen dat What is Remembered weinig nieuws toevoegt aan hetgeen we al wisten, hebben ze slechts ten dele gelijk. Nieuwe feiten vinden we inderdaad niet veel in Alice' autobiografie. Maar daar staat tegenover dat The autobiography of Alice B. Toklas in een ander licht komt te staan. Alhoewel Gertrude Stein de auteur is, is het tegelijkertijd méér Alice' autobiografie dan voorheen werd vermoed.

De levens van de twee vrouwen waren hecht met elkaar verbonden. Zo hecht dat buitenstaanders vaak maar één persoon zagen, die van Gertrude Stein. Gertrude was immers degene die het meest in de schijnwerpers stond. Maar in Gertrudes woorden klonk de stem van Alice mee, zoals de twee autobiografieën van Alice B. Toklas duidelijk maken. Zonder het management van Alice zouden de boeken van Stein bovendien een stuk minder bekend zijn geworden dan nu het geval is. Daar naast had Alice als kok een belangrijk aandeel in het sociale leven dat Gertrude en zij leidden. Wie een indruk wil krijgen van het leven van deze beide vrouwen, doet er daarom goed aan niet alleen het werk van Gertrude Stein te lezen, maar ook eens een recept van Alice uit te proberen.

Literatuur

Linda Simons, The biography of Alice B. Toklas. Londen: Peter Owen, 1978.

Gertrude Stein, Three Lives. New York: Grafton, 1909, The Making of Americans. New York Something Else Press, 1966; Everybody's Autobiography. New York: Random House, 1937.

Alice B. Toklas, The Alice B. Toklas Cookbook. New York: Harper's, 1954; Aromas and Flavors of Past and Present. Introduction and notes by Poppy Cannon. New York: Harper's, 1958; What is Remembered. New York. Holt, Rinehart and Winston, 1963.

Carl van Vechten (ed.), Selected Writings of Gertrude Stein. New York: Random House, 1946. Bevat o.a The autobiography of Alice B. Toklas en Tender Buttons.

Hester Eymers (1968) studeerde letteren en wijsbegeerte. Ze schrijft over filosofie voor o.m. de Volkskrant.