Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 33]

Patrick van den Hanenberg
Het cabaretduo: een eenheid of twee solisten?

‘We zijn als vrienden uit elkaar gegaan.’

Als een getrouwd stel op deze manier aan de familie en vrienden mededeelt dat er niet met deuren is gesmeten, dat er geen bloed is gevloeid en dat het servies nog heel is, dan is wantrouwen meestal op zijn plaats. Je bent bij elkaar met de intentie dat de verbintenis stand houdt totdat de dood een eind aan het samenzijn maakt. Maar als het dan toch niet lukt, dan moet de beuk er maar meteen goed in. En of het nou een huwelijk is of een cabaretduo, dat maakt niets uit. Dus...tot de dood ons scheidt, zoals Willy Walden en Piet Muyselaar (Snip & Snap), of uit elkaar met veel wapengekletter:

Bram en Freek...komt nooit meer goed.

Jasperina de Jong en Guus Vleugel...is nooit meer goed gekomen.

(vul zelf dit lijstje aan)

Van twee kanten graven in een berg zand

Toch hoeft het niet altijd zo te gaan. Kees van Kooten en Wim de Bie zijn zonder enige wanklank uit elkaar gegaan en een televisie-hereniging moet zeker niet worden uitgesloten. Van Kooten geniet tegenwoordig wat meer van het leven en Wim de Bie gaat zich voor de VPRO-televisie ouderwets kwaad maken in zijn monologen vanuit het Vakbondsmuseum.

Koot & Bie zijn het meest hechte duo dat het Nederlandse cabaret ooit heeft gekend. Heel symbolisch lagen zij in het tv-seizoen 1994-1995 heel vertrouwelijk elke zondagavond met elkaar in bed. En in de dertig jaar dat zij als tweetal opereerden speelden zij moeiteloos de meest uiteenlopende echtparen: Herman en Dien Meibos, de steunpilaren van de Gerrit Braks Fanclub, de bekakt arrogante Drs. Ralph Ter-nauw en zijn zwijgzame echtgenote Thea. En zelfs het kritische AVRO-lid Cor van der Laak zou toch niet zonder zijn vrouw Cock kunnen, ook al moest zij zich overal buiten houden.

Wim de Bie heeft de innige samenwerking met Kees van Kooten eens bondig samengevat: ‘Barbara is zijn vrouw en ik ben zijn man.’

Telkens wisten Van Kooten en De Bie nieuwe manieren te bedenken om hun verhaal te vertellen. Ze hebben in Den Haag genoeg gemeenschappelijks opgebouwd om de tegenstellingen in hun gezamenlijk voordeel uit te buiten, zowel privé als artistiek. Huub Klop en Dré Kolstee, respectievelijk gebedsgenezer en voetzoolreflextherapeut, die in Juinen hun New Age-theorieën commercieel uitbaten, zullen ongetwijfeld spreken van een typisch geval van yin en yang. De lange en de korte, waardoor er een prachtige beeldbuis-compositie ontstaat: het ene hoofd rechts boven, het andere links onder. De een heeft genoeg aan een kleine kring intimi, terwijl de ander vrolijk lachend allerlei theatervoorstellingen en andere sociale gebeurtenissen afloopt. Leest in kleine stadjes voor uit eigen werk en treedt als dat uitkomt op met de band van zijn zoon.

De een maakt zich met grote regelmaat vreselijk boos, terwijl de ander relativeert. De wetenschap, zo melden zij in een uitzending van In bed met Van Kooten en De Bie is er sinds kort achter dat De Bie lijdt aan P.C.S., het Permanent Critical Syndrome, een ziekte die zich vooral uit in het bezigen van de woorden ‘nou, nou, nou!’

De een staat voor documentaire, de ander voor speelfilm. Binnen het duo-verband weet Van Kooten het speelfilm-aspect succesvol vorm te geven. Daarbuiten minder. In 1972 schrijft hij het scenario voor de volkomen geflopte film Geen Paniek, met Johnny Kraaykamp, Rijk de Gooyer en Hetty Blok. In 1991 waagt hij als acteur en mede-financier nog een filmpoging met Oh boy, een hommage aan Buster Keaton, geregisseerd door Orlow Seunke. Weer lukt het niet, ondanks een stevig publiciteitsoffensief, waarbij Van Kooten zonder reserves afwijkt van de regel dat hij geen interviews geeft.

De een schrijft in zijn eigen tijd boeken, waarin constant aan zelfonderzoek wordt gedaan. Zoals Morgen zal ik mijn mannetje staan waarin De Bie bijna zelf kas-

[p. 34]

tijdend wil aantonen dat hij als padvinder, soldaat en ook als programmamaker een gezagsgetrouw mannetje is geweest. Verder houdt hij zijn privé-leven strikt gescheiden van zijn publieke werk. De ander schrijft fladderend over zijn niet te stuiten neiging om in zeven sloten tegelijk te lopen, de leuke reisjes naar verre landen en over zijn huiselijk geluk en voert daarbij alle familieleden uitgebreid op. Zwierige volzinnen ter vermaak.

Voor de een zijn principes heilig en de ander wil, als dat het levensplezier kan verhogen, wel eens rekkelijk in de leer zijn. In 1975 dreigt voor de eerste keer een scheuring in het Simplisties Verbond. Koot wil naar de TROS overstappen en hoofdredacteur van de Haagse Post worden. Volgens Bie maakt de andere directeur er een lolletje van en maakt hij zich schuldig aan negatief simplisme, en daarom: Hij eruit of ik eruit. De verzoening komt tot stand bij de therapeut en wordt gevierd met het lied ‘Zoek je zelf’, dat Troetelschijf wordt op Hilversum 3 en waarmee het tweetal zelfs in het AVRO-muziekprogramma Toppop optreedt.

De tegenstelling werd in een uitzending uit 1987 nog eens prachtig uitvergroot. In de weken die daaraan voorafgingen, was Van Kooten te zien in het spelletjesprogramma Wedden Dat van Jos Brink, de ranzige talkshow RUR van Jan Lenferink en deed hij verwoede pogingen om het panelcircuit binnen te wurmen. Als Vieze Man maakte hij reclame voor een wasmiddel en als Koos Koets zong hij een carnavalshit: ‘Ik kan alles zonder met, maar ik kan nooit meer zonder jou naar bed. Jemig de pemig.’ En met een tekst en intonatie die sterk deed denken aan Robert Long beet hij verontwaardigd van zich af: ‘Onder invloed van Wim de Bie heb ik me veel intellectueler voorgedaan dan ik ben. Ik ben plat en ordinair. Liever Havank (zeer onderschat) dan meneer Kundera. Als cabaretier wist ik zogenaamd alles van de achtergrond, maar ik kwam niet meer op de voorgrond. Junkhumor. Magik? Dank je wel, lieverd.’

Daar naast zagen we de andere helft van het duo in een atelier-tuinhuisje. Hij heeft een man met een stok geschilderd: De Bie in medialandschap. Hij legt uit dat de stok voor zijn principes staat. In Woensdrecht, waar de NAVO kernraketten heeft gepland, loopt de eenzame demonstrant De Bie met een bord ‘Kernbe-wapening = Waanzin’. Vervolgens maakt hij een sobere reportage in een centrum voor geestelijk gehandicapten met de simpele boodschap dat een beschaafd land doodeenvoudig niet mág bezuinigen op zwakzinnigenzorg.

Maar de tegenstellingen moeten niet overdreven worden. Het zijn accentverschillen die uit artistieke overwegingen soms worden opgeblazen. Als De Bie zijn angst wil tonen voor euthanasie en andere ontwikkelingen die de bescherming van het menselijk leven bedreigen, dan doet hij dat het liefst in de vorm van een kale column. Van Kooten voelt zich met zo'n onderwerp het best thuis in de huid van een griezel (‘Ik ben eigenlijk arts, ik heb Dokter Vlimmen gelezen en heb Dokter Vogel in huis.’) die op het politiebureau komt melden dat hij ‘de euthanasie heeft bedreven’ met een stevig aantal bewoners van zijn straat, omdat die geen perspectief meer hadden en er sprake was van een concrete doodsverwachting

Van Kooten associeert het gelukzalige gevoel van een echt duo met het graven van twee kanten in een berg zand op het strand: ‘Het moment waarop je dan die andere vinger voelt, dat is het duo.’

En zonder een spoor van ironie: ‘We komen nog elke dag handenwrijvend bij elkaar en die samenwerking van ons houdt nooit op.’

Die hield dus voorlopig wel op. Het is onwennig, een televisieseizoen zonder Van Kooten & De Bie.

Uitzonderlijke duo's

Zo'n symbiose van twee mensen is zeer uitzonderlijk. In het Nederlandse theater komen ook Waardenberg & De Jong heel dicht bij elkaar. Ze hangen aan elkaar, grijpen elkaar in het kruis, en ze zijn van elkaar afhankelijk in zeer linke acrobatische acts.

In hun programma Jool Hul (1990) tonen zij het absolute bewijs van hun eenheid en gelijkwaardigheid. Zij kunnen werkelijk alles van elkaar hebben: De Jong biedt met veel lovende woorden zijn collega een fles wijn aan. Deze slubbert de hele fles in één keer achterover en is daarna kritisch over de kwaliteit. Dit is het begin van een oplopende wraakcyclus waarbij Waardenberg tot slot in de wijd opengesperde mond van De Jong rochelt.

Mini & Maxi tonen over het algemeen iets subtieler

[p. 35]

dat ze echt bij elkaar horen. Al dertig jaar een koppel, en het eind is nog niet in zicht.

Mini & Maxi in ‘Scherzo’
(foto: Roy Beusker/Interpresario BV)

Toon Hermans had weinig vertrouwen in de toekomst van het duo als het zich zou tooien met de naam Mini & Maxi. Het deed hem denken aan Prikkie & Prakkie of Peppi & Kokki. Met zo'n naam zouden Karel de Rooij en Peter de Jong nooit uit de sfeer van het kinderamusement komen. Inmiddels heeft het tweetal bewezen dat je ook met een vreselijk oubollige naam een wereldsucces kunt zijn.

Ze begonnen beiden bij Tom Manders/Dorus in 1967. Twee jaar later besloten zij om samen te gaan als Mini & Maxi. Via de harde leerschool van de ‘schnabbeltoer’ kwamen zij bij de Snip & Snap Revue terecht, om vervolgens met eigen theatershows op pad te gaan. Van 1984 tot 1992 trokken zij met Sprakeloos door Europa. Met dat programma hadden ze moeiteloos hun pensioen kunnen halen. Met de precisie van diamantbewerkers werd al die tijd nog aan de voorstelling gewerkt. Buitengewoon muzikaal, zonder woorden, en met superieure, subtiele clowns-acts.

In hun volgende show Scherzo (1993) vertoonden De Rooij en De Jong een nummer, dat aantoonde dat zij het toppunt van duo-samenwerking hadden bereikt. Er is bijna sprake van een persoonlijke versmelting: beiden steken één arm door een jas. Daardoor ontstaat een derde persoon, die griezelig echt is. Het zijn ware kunstenaars die samen dood materiaal tot leven kunnen brengen.

Uit elkaar

Meestal bestaan duo's uit twee solisten die het voor-

[p. 36]

deel zien van een tijdelijke samenwerking. Arjan Ederveen maakte eerst met Kees Prins, zijn maatje van de Akademie voor Kleinkunst, deel uit van De Duo's. Daarna klampte hij aan bij Tosca Niterink om het melige stel Theo en Thea te formeren. Maar in zijn latere werk, waaronder de prachtige typeringsserie 30 minuten laat Ederveen duidelijk zien dat hij het in zijn eentje wil en kan.

Andere voorbeelden van solisten-duo's in de kleinkunstgeschiedenis zijn Robert Long en Leen Jongewaard, Johnny Kraaijkamp en Rijk de Gooijer, Gerard Cox en Frans Halsema, Titus Tiel Groenestege en Bavo Galama (Frisse Jongens), en Verreck & Pleijsier. Meestal wordt als scheidingsreden opgegeven dat de ‘artistieke inzichten te veel van elkaar gingen verschillen.

Buitengewoon spijtig is het dat het magnifieke solisten-duo Teeuwen en Smeenk niet de gelegenheid heeft gekregen om vier of vijf programma's samen te maken, voordat ze allebei een briljante solo-carrière zouden beginnen.

Hans Teeuwen worstelde zich in vijf jaar door de Mavo. Na een mislukte Havo-poging volgde hij anderhalve week lessen aan de uiterst traditionele toneelschool in Antwerpen. Doodziek van ellende liet hij zich door zijn vader ophalen. Daarna hing hij een tijdje lamlendig rond. Een carrière als kleinschalige vandaal bleek niet succesvol.

Op de toneelschool kreeg hij eindelijk de geest. Toen zijn vriend Theo Maassen, die een klas hoger zat, Cameretten won, wilde hij dat ook. Hij waagde een poging samen met een andere theatermaker, Roland Smeenk. Deze was begonnen als straatmuzikant, zat korte tijd op het conservatorium en was betrokken bij diverse theatergroepen.

Zij schrijven zich in en winnen in 1991 als Teeuwen & Smeenk het Rotterdamse festival. Het duo is een verademing na een lange reeks van onschuldige grappenmakers. Twee Brabantse beukers van formaat. Keurig in het pak, Deelderplaklokken, gitaar en piano. Rammen en drammen in dadaïstische wartaal: ‘skökn-duuk-uut-uut-heist.’

Ze zwaaien wild in het rond met de botte bijl: oma dient doodgenaaid te worden, papa scheurt zijn zoontje van achteren bijna open, en het ultieme doel: ‘infect me.’ Het riool van seks, drugs en blues wordt wijd opengezet en Teeuwen en Smeenk wentelen zich creatief in de drek.

Maar tussen al die schuimende platheid flonkert ineens de blues van de Eindhovense margebuurt Woensel-West. In de romantische hoerenbuurt in de gedachten van Smeenk ruik je en voel je personages uit Jack Kerouacs On the road, en rolt Charlie Parker uit de juke-box. In Woensel-West heerst het miezerige racisme, het domme vuil en krijg je Jantje Koopmans als je er een gulden in doet. Smeenk sleurt een verdienstelijk blues uit zijn gitaar en Teeuwen komt er als de foute Woenselse holbewoner tussendoor: ‘Die Turken vreten maar shoarma van mijn uitkering.’

Het is keihard en soms smakeloos cabaret-muziektheater. Er wordt reikhalzend uitgekeken naar de première van hun programma Heist. Precies op de finale-avond van de volgende Cameretten-editie komt Roland Smeenk op de terugweg van een optreden om bij een auto-ongeluk. De duivel houdt van symmetrie. Teeuwen overleeft de klap in de dubbele betekenis van het woord. Als hij op een herdenkingsavond voor Smeenk voor het eerst weer optreedt, merkt hij dat hij door de barrière is en besluit solo verder te gaan. ‘Zonder theater zou ik alleen maar voor de tv hangen en in de junkie-scene terecht komen.’

Inmiddels heeft Hans Teeuwen twee indrukwekkende solo-programma's achter de rug, gevolgd door een psychische en artistieke terugval. Ook zijn andere Eindhovense makker Theo Maassen heeft veel moeite gehad om na twee succesvolle solo's de draad weer op te pikken. Wat ligt er meer voor de hand dan een nieuw duo: Teeuwen en Maassen.

Topduo's van dit moment

Als de balans wordt opgemaakt in de kleinkunstge-schiedenis dan zijn het vooral de (mannelijke) eenlingen die eruit schieten: Toon Hermans, Wim Kan, Wim Sonneveld, Louis Davids, Paul van Vliet, Youp van 't Hek en natuurlijk de allergrootste: Freek de Jonge. Het zijn allemaal podium-toppers die hun loopbaan begonnen zijn als deel van een duo of een nog groter gezelschap. Het is onwaarschijnlijk dat Freek die eenzame hoogte zou hebben bereikt zonder de prikkelende samenwerking met Bram Vermeulen. Datzelfde geldt voor Youp met zijn groep Nar, Paul

[p. 37]

van Vliet met zijn studentenclubje Pepijn en Wim Kan met zijn ABC-cabaret. Vooral de duo-vorm haalt het beste en het meest vruchtbare competitiegevoel naar boven.

Acda & De Munnik, ‘Life is what happens to you while you're busy making other plans’
(foto: Piek/La Bloemen Productions bv.)

Er lopen nog steeds duo's rond in het cabaret, maar ze worden zeldzaam. Cabaretiers zijn over het algemeen eigenwijs en zeker in het ‘ik-tijdperk’ wil men zo mm mogelijk tegengesproken worden. Verder is het natuurlijk plezierig dat bij de verdeling van een gage alleen rekening hoeft te worden gehouden met de technicus.

Het is niet te voorzien hoe lang de topduo's van dit moment, Lebbis & Jansen, en Acda & De Munnik bij elkaar zullen blijven. Het zijn allebei moderne koppels, die geen traditionele werkverhouding kennen tussen aangever en afmaker. Dus het ongelijkwaardige en daardoor scheidingsgevoelige element van leider en volger is afwezig. Toch zijn bij Lebbis & Jansen de eerste haarscheurtjes al zichtbaar. Dolf Jansen profileert zich steeds meer als VARA radiopresentator (Steen en Been-show, Spijkers met Koppen) en ook in het theater experimenteren de twee al met een soloprogramma.

Blijft over Acda & De Munnik. De hype lijkt inmiddels omgeslagen naar hysterie. Gigantische verkoopcijfers al voordat de cd is verschenen. Eerbiedwaardige actualiteitenrubrieken besteden er aandacht aan. Acda & De Munnik zijn de nieuwe helden. De nieuwe Neerlands Hoop worden ze al genoemd. Maar dat is natuurlijk onzin, en de twee zijn ongetwijfeld de eersten om dat toe te geven. Zeker, zij geven net als Bram en Freek dertig jaar geleden popmuziek alle ruimte in het cabaret. Het is veelzeggend dat de nieuwe cd Naar huis werd gepresenteerd in de Amsterdamse poptempel Paradiso.

Maar de verschillen tussen de twee duo's zijn veel groter. Ook al zijn de melodieën van Acda & De Munnik tamelijk simpel, het tweetal stelt instrumentaal en vocaal veel meer voor dan het rudimentaire toetsengebeuk van Bram en de vooral rauwe zang van Freek de Jonge. Daarbij hebben ze in de persoon van David Middelhoff een uitstekende aanvullende muzikant. De tweestemmige zang van Acda & De Munnik heeft soms de schoonheid van de Everly Brothers en klinkt aangenaam naar de zwoele jaren zeventig West Coast. Daarbij zijn de liedteksten van Acda & De Munnik poëtischer dan die van Freek de Jonge die het in de eerste plaats van zijn conférences moet hebben. Acda & De Munnik kunnen in hun liedjes uitstekend overweg met gevoeligheden als heimwee en breekbare liefdes.

Wat nog wel eens lastig kan worden is dat de muziek van Acda & De Munnik vooral bij dertienjarige meisjes in de smaak valt, die misschien teleurgesteld zullen zijn dat hun idolen in het theater degelijk, traditioneel verhalend cabaret maken. Dit mogelijke pro-

[p. 38]

bleem van ‘het verkeerde publiek in de zaal’ wordt voorlopig opgelost door regelmatig concerten te geven en een muzikale ‘voorgift’ bij hun theaterprogramma Life is what happens to you while you're busy making other plans-John Lennon.

De nummers van Naar huis zijn deels afkomstig uit hun huidige fraaie programma. In die liedjes is de rolverdeling van hun debuutprogramma tussen de rauwe volksjongen Thomas Acda en de gevoelige chansonnier Paul de Munnik verdwenen. Het duo heeft alle genres in de vingers. Acda & De Munnik brengen beschaafde, vriendelijke liedjes, geschikt voor vrijwel elk radiostation. Ze veroorzaken geen anarchistische storm. Dus Neerlands Hoop -nee. Maar dat hoeft niet, want zoals Thomas Acda zingt: ‘Ik kan niet alles, maar dit wat ik nu doe kan ik erg goed.’

Patrick van den Hanenberg is cabaretcriticus van De Volkskrant