Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 61]

De boekhouding
J. Heymans

Stel je voor dat Jan Cremer en Gerard van het Reve elkaar ooit in Enschede tegen het lijf waren gelopen, bijvoorbeeld in de nabijheid van het stijlvolle Hotel De Graaff of voor Zaal Concordia aan de Oude Markt. Een ontmoeting tussen de vaders, en niet tussen hun bekende zonen. Had Van het Reve dan iets gezegd in de geest van: ‘Jan Cremer, neem ik aan?’ Of waren de rollen bij die gelegenheid juist precies omgekeerd? Cremer stond namelijk bekend als iemand die niet op zijn mond was gevallen. Mogelijk hadden ze elkaar uitgenodigd om iets te drinken in de taveerne van Concordia. Bij het eventuele gesprek dat zich vervolgens tussen beiden zou ontspinnen, was het stellig over het socialisme en verre reizen gegaan. Over Ferdinand Domela Nieuwenhuis om maar eens iemand te noemen, maar misschien ook wel over hun beider vaders. Wie zal het zeggen. Vader Hendrik van het Reve, bijgenaamd Appel Mans, was een opstandige textielarbeider, een socialist in hart en nieren die werd ‘uitgesloten’ bij de grote Enschedese textielstaking van 1902. Vervolgens zou Van het Reve Cremer vertellen hoe hij als kind in het speelkwartier de optocht van de uitgestotenen de school voorbij had zien trekken: ‘Het was een merkwaardige stoet van mannen en vrouwen, de meesten met blank geschuurde klompen aan. Een eindeloze optocht, die in begrafenistempo voorbijtrok, niet krijgshaftig, maar die een ontzaglijke indruk maakte omdat hij vrijwel de hele textielarbeidersbevolking van onze stad in zich had opgenomen’. Na een korte stilte zou Van het Reve Cremer vragen of hij misschien een zoon van Jacob Jan Cremer was. Deze populaire schrijver-schilder die halverwege de negentiende eeuw als eerste geld vroeg voor zijn voorlezingen, had weliswaar een af keer van het opkomende communisme, maar toonde zich bijvoorbeeld in de rede Fabriekskinderen (1863) toch een sociaal bewogen schrijver. Op de vraag van Van het Reve had Cremer waarschijnlijk geantwoord dat hij helaas door een iets minder tot de verbeelding sprekende vader was verwekt: weliswaar ook een Jan Cremer, maar slechts een koperslager uit Groenlo. Mogelijk dat Cremer en Van het Reve ook spraken over het anarchistische periodiek Recht door Zee. Beiden schreven kleine stukjes in dit ‘Orgaan gewijd aan de belangen van de verdrukten en misdeelden’. Mogelijk repten ze ook nog even van de spraakmakende debatten tussen Herman Gorter en Domela Nieuwenhuis. Na hun genoeglijke samenzijn verlieten beide jonge schrijvers - misschien wel met tegenzin - het verenigingsgebouw van de arbeiders dat kapelaan Alphons Ariëns aan het begin van deze eeuw had opgericht. Dat de senioren Jan Cremer en Gerard van het Reve toen ze nogjong waren elkaar in Zaal Concordia hadden ontmoet. Stel je toch eens voor!

Over het leven van de op 30 november 1877 in Enschede geboren Jan Cremer sr - zeker de eerste helft daarvan - is heel wat minder bekend dan over dat van Van het Reve sr. De vader van Cremer jr heeft in zijn leven weliswaar betrekkelijk veel geschreven, vooral reisschetsen, maar helaas geen herinneringen, zoals Mijn rode jaren (1967), herinneringen van een ex-bolsjewiek van Gerard J.M van het Reve. Volgens aflevering 33 van de door een zekere J.v.L. geschreven ‘Typen en schetsen uit de opkomst van de Socialistische Beweging in Twente’, verschenen in Recht door Zee, was Cremer sr aanvankelijk bankwerker en elektricien in Enschede. Gebrek aan werk deed hem naar Duitsland uitwijken. Hij keerde pas terug toen hij in dienst moest. ‘Na 't matrozenpakje tegen z'n gewone plunje te hebben verwisseld, bleef ie weer een tijdlang in E.,

[p. 62]

zonder daar echter geschikte arbeid te kunnen vinden’.

In de winter van 1898 vond hij werk als smid in Amsterdam, alwaar hij ook zijn eerste vrouw leerde kennen: Margaretha Elisabeth Smit. Ze trouwden op 3 januari 1901 in Enschede. Daarna ginghij als monteur voor de aanleg van elektrische installaties in Driebergen aan de slag. ‘Door z'n sterke oppositie, maar vooral doordat ie te veel naar buiten als socialist optrad, geraakte hij in conflict met den administrateur J.v. Kampen, 'n schoft van 't eerste soort en deze verhouding werd op den duur zoo slecht, dat C. aan de Centrale z'n ontslag nam’. Naar aanleiding daarvan schreef hij een brochure onder de titel Eert stem om recht, waarin hij een met feiten gestaafd beeld gaf ‘van den slaafschen geest en onheuse toestanden, welke in die fabriek, ook met betrekking tot het andere personeel, bestonden’. Alhoewel deze brochure vanuit een duidelijk anarchistisch-socialistisch ideaal was ontstaan, verraadt het slot de romantische inborst van de schrijver en nog ‘een onwrikbaar geloof aan de toekomst’:

Buiten hoor ik weer de vogels fluiten, het geklinkklank van 't zilveren klokgeschal spreken van liefde en reinheid.
Dit alles zijn de boden van poëzie, de lente in 't leven, zóó is 't gebleven in me, sluimerend idealisme, dat weldra zal ontwaken in reine atmosfeer. Weg uit 't milieu van bekrompenheid, laster, leugen en hielenlikkerij, gaan we weer met meerdere hoop het leven tegemoet.
Zoo zal het gaan, het eeuwige zoeken naar geluk, naar bevrediging onzer stoffelijke en geestelijke behoeften. Breed in opvatting, verdraagzaam tegen anderen, lacht de wereld ons tegen.
Alle vertrouwen in de menschen heb ik nog niet verloren, wetende dat naast vele giftige, reine bloemen hunne moederlijke slippen buigen voor 't ontvangen van vruchtdragend stuifmeel, dat de wereld zal bevruchten met nieuwe zaden voor 't komende leven.
Op vrijen grond met vrije menschen te leven, dat is het beeld, dat ons kracht geeft voort te gaan op den eenmaal ingeslagen weg van waarheid en recht.

Het romantische karakter van Cremer sr was ook al tot uitdrukking gekomen in de voetreis naar Rome die hij in 1905 met een kameraad had ondernomen. In het voorwoord van de door hem onder de titel Op de fiets de wereld in (1978) gebundelde reisbrieven van zijn vader beweert Jan Cremer jr met grote stelligheid dat die bewuste reisgezel Domela Nieuwenhuis was. Vreemd blijft het dan toch dat J.v.L. de naam van die bekende socialistisch-anarchistische voorman niet in de Cremer-aflevering van zijn ‘Typen en schetsen’ heeft genoemd. Enfin, de voetreis naar Rome van Cremer sr en zijn compaan verliep heel wat minder poëtisch en voorspoedig dan die van Bertus Aafjes. ‘Na onderweg veel ongemak en ellende ondervonden te hebben, kwamen zij tot Genua - toen waren de centen op’. De Hollandse consul kwam hun te hulp ‘en zond de beide zwervelingen over Milaan en Florence naar 't kikkerland terug’. Door deze ervaring liet Cremer sr zich niet ontmoedigen, maar een tweede voetreis naar Italië via Duitsland en Zwitserland liep niet veel gelukkiger af. Cremer sr publiceerde zijn reisindrukken onder de titel ‘Zwerven’ in het Volksdagblad en later in Onze Courant, een weekblad voor Driebergen en omgeving. Daarin gaf hij blijk van een meer dan gemiddelde belangstelling voor vlinders, bloemen en planten, voor natuurschoon in het algemeen.

Nadat hij in het begin van het tweede decennium van deze eeuw in Enschede was teruggekeerd, kreeg Cremer een baan als elektromonteur bij de Heemaf in Hengelo. In die hoedanigheid begeleidde hij transporten naar het Midden-Oosten waar in de Arabische woestijn kabels moesten worden gelegd. Ook installeerde hij lichtleidingen en sterkstroomvoorzieningen op veel boerderijen in Twente en net over de grens, in het Grafschaft Bentheim. Cremer sr schreef tijdens de Eerste Wereldoorlog onder de titel ‘De grens’ ook het openingsartikel voor het periodiek Morgenrood van Domela Nieuwenhuis. Ook daarin zoeken de anarchist en de romanticus in hem naar een wankel evenwicht als hij, wandelend in de natuur, plotseling beseft dat een grensriviertje als de Dinkel in oorlogstijd iets heel anders is dan die overgang in vredestijd. Hij zegt nog net niet hardop dat ook in oorlogstijd zo'n brug eigenlijk een onbewaakte over weg zou moeten zijn, maar het scheelt weinig. In het begin van zijn verhaal over ‘De grens’ is hij evenwel nog de onbekommerde wandelaar en natuurgenieter.

[p. 63]

Een dag als gisteren, lokte me naar buiten. Den mooien straatweg volgende van Enschedé naar Glanerbrücke, is het een uur stevig loopen, tot aan de Duitsche grens.
'n Vroeg gekomen voorjaarsdag; 't was alsof de lente reeds speelde in de hooge eikenkruinen. De eksters waren al aan den nestbouw en hoog in de boomtoppen hoorde ik hun paringsroep; andere vogels zongen reeds blijde zangen, dat de winter voorbij zou zijn en de aarde opnieuw bevrijd was uit de boeien van sneeuw en ijs. Zou dan de mensch niet mede juichen en in opgewekte stemming gaarne zich eenige uren trainen in de kracht en leven biedende zonnewarmte kracht? [...]
Doch met dezen oorlog schijnt alles in de war en krankzinnigheid heeft 't menschdom aangegrepen. Het koren, dat eens rijpte op weelderige akkers, bijeen gegaard door nijvere handen, ligt nu op den bodem der zee, in diepe afgronden verzwolgen. En de mensch, slaakt z'n klachten over dit onrechtmatig gebeuren...

De impressie over ‘De grens’ is een basistekst in het nimmer gebundelde of gebloemleesde oeuvre van Cremer sr,- de natuur, het socialistisch-anarchisme en de rusteloze drang om grenzen te overschrijden. Voor de Eerste Wereldoorlog had hij nog een tijdje in Parijs vertoefd, maar na de oorlog dreef hij - als hij tenminste in Enschede was - een handel in elektrische apparaten. Als hij niet on the road was, schreef hij onder meer stukjes ‘Uit en over de natuur’ voor het Twentsch Dagblad Tubantia, maar na verloop van tijd begon hij toch weer naar onbekende verten te verlangen. Dan hing hij het bord ‘Voor onbepaalde tijd gesloten’ op de werkplaats op en vertrok. In 1929 maakte hij bij voorbeeld een voetreis naar Locarno via Lausanne en twee jaar later een voettocht dwars door de Pyreneeën, van Tarbés naar Zaragossa. Evenals Van het Reve sr verbleef hij tijdens de Spaanse Burgeroorlog enige tijd op het Iberisch schiereiland. Daar was hij als oorlogscorrespondent actief ondanks het stempel in zijn paspoort ‘Niet geldig voor Spanje’. Niet lang daarna ondernam hij zijn beroemdste reis: op de fiets naar Palestina. Vertrokken in mei 1937 keerde hij in januari 1938 terug. Omdat hij de Palestijnse grens zonder toestemming had overschreven, moest hij het land binnen vierentwintig uur onder een militaire geleide verlaten. Jeruzalem had hij weliswaar niet bereikt, maar hij deed wel de ruïnes van Palmyra aan, de mythische hoofdstad van het Syrische keizerrijk in de eerste eeuwen na Christus. Onderweg in Hongarije ontmoette hij een meisje dat zeven jaar in Holland was geweest en nu graag terug wilde naar de Lage Landen. ‘Zij verzocht mij op de weg naar Boedapest (het gebeurde op de heenreis) in Nagyteétény bij haar ouders te over nachten en eerst de volgende dag te vertrekken. Ik voldeed aan haar verlangen en werd gastvrij ontvangen en onthaald. Ik ontmoette er onder meer ook haar broer, die eveneens in Holland was geweest en wel bij de familie Warmelink te Denekamp. Het verhaal van zijn herinneringen aan zijnjeugd in ons land, na een ongelukkige oorlogsjaren, was een getuigenis van liefde en dankbaarheid jegens het kleine land aan zee’. In Boedapest ontmoette hij Csordás Szomorkay Rósza wier vader rentmeester was op een boerenbedrijf aan het Balatonmeer. Zij genoot een opleiding aan het conservatorium in Boedapest. Cremer sr die zich na de scheiding van zijn eerste vrouw in 1920 en zich sindsdien aan ‘Wein, Weiber und Gesang’ had overgegeven, trouwde met haar op 26 mei 1939 in Enschede. Van zijn onderneming op de fiets deed Cremer sr verslag in zestig reisbrieven die hij - grotendeels na zijn terugkomst in Enschede - in de Nieuwe Hengelosche Courant en Het Kantoor Goor publiceerde. Cremer jr zorgde voor de bundeling van deze geestdriftige reisbrieven onder de titel Op de fiets de wereld in.

Toentertijd had Cremer sr de verwezenlijking van de socialistisch-anarchistische idealen voor zichzelf al lang en breed gerelativeerd, maar de herdruk van Op de fiets de wereld in (1995) bevat als bijlage nog een fraai staaltje van zijn vroegere strijdbaarheid: een facsimile van een pamflet onder de titel ‘Het Perpétuum-Mobile’. In dit schotschrift vertelt hij over de rechtzaak die hij in 1924 heeft aangespannen tegen de Enschedese deurwaarder Schnitger. Ten behoeve van een Perpétuum-Mobile die alle fabrieksschoorstenen in Enschede zou doen afbreken en alle stoommachines zou stopzetten, wilde een zekere Hein Bannink een dynamo van Cremer sr lenen, maar deze verdomde het om de machine te verhuren, laat staan uit te lenen: hij wilde het ding hoogstens verkopen. Maar toen het experiment van Bannink na enkele weken bleek te zijn mislukt, wilde de geldschieter op de achtergrond,

[p. 64]

de deurwaarder Schnitger, de apparatuur alsnog retour neren, hetgeen Cremer sr niet accepteerde. Het kwam tot een rechtzaak die de globetrott er verloor. Ten einde zijn gram te halen schreef hij het pamf let Het Perpétuum-Mobile met als ondertitel ‘De gouden droom van Eduard Johannes Schnitger’, als gevolg waarvan de deurwaarder openlijk op straat werd uitgelachen en uiteindelijk de stad moest verlaten.

Medio 1938 had Cremer sr zijn oog laten vallen op het pand aan de Emmastraat 10. In paragraaf 26 van de trilogie De Hunnen (1983), het magnus opus van Jan Cremer jr, staat dit huis dat nog net zichtbaar is op de beroemde schoolplaat van ‘De fabrieksstad Enschede’, uitvoering beschreven.

Het huis van Cremer stond aan de Emmastraat voorheen de Paardesteeg. Aan de rand van de Stadsweiden, waar in vroeger dagen de koeien graasden onder het toeziend oog van de koehoeders, die 's nachts de dieren naar de stallen dreven. Later omgedoopt tot Vildersveld toen het de centrale slachtplaats van de paarden was geworden. De met paardebloed doordrenkte gronden waar slachters, paardenslagers, vetkopers en leerlooiers hun werk deden op het paardenkerkhof. In de binnenstad van Enschede, nog net in het oude stadsgedeelte dat door de bevolking met de Stad werd aangeduid. Vlak bij het politiebureau en een korte wandeling van het station. Het lag in een rij winkelhuizen, in het voorname gedeelte van de straat, en Cremer had twee panden verbouwd tot één huis. Met etelages aan de straatkant. In de ene winkel lagen slordig de electromotoren en electrische apparaten uitgestald waarmee Cremer handel dreef, en in de andere etalage waren antieke koperen ketels en petroleumlampen, Turkse waterpijpen en kameelzadels tentoongesteld. Curiosa waarin hij handelde, meegenomen uit verre landen. ‘Exposition de bellas Artes Espanola’ stond in sierlijke krulleters op de ruit geschilderd. [...]

Ditzelfde hoofdstuk is het tweede in Wolf (1993), ‘het autobiografische verhaal uit De Hunnen’, dat Martin Bril en Hans Sleutelaar hebben geredigeerd. In beide boeken wordt ook de dood van Cremer sr 12 november 1942 beschreven, het gevolg van een vechtpartij met WA-mannen, boeren en veenarbeiders, en verwaarloosde tropische ziekten: ‘Half november was het en volop herfst. Rode en gele bladeren snelden door de lucht. De machtige eik in de tuin was zijn laatste bladeren kwijt. Als een ongenaakbare reus stond hij overeind in een tapijt van afgescheurd loof en trotseerde de felle windstoten. De wind die door zijn kale takken gierde, de kraaien verjoeg en de verdorde bladeren, bruin opgekruld en vergeeld, tegen de voet van zijn fiere stam ophoopte. Toen met de nieuwe werkdag de fabrieksf luiten hun ochtendconcert aanvingen, sloot Cremer de ogen die zoveel gezien hadden’,-op een herfstige dag in het vijftigste geboortejaar van Gerard J.M. van het Reve. Hij werd ter aarde besteld op de Oosterbegraafplaats.

Cremer jr, die zijn vader eigenlijk nooit heeft gekend, heeft blijkens het voorwoord bij Op de fiets de wereld in tijdens zijn naspeuringen steeds meer overeenkomsten met hem ontdekt: ‘De oude Cremer is herkenbaar in Jan Cremer: pionier, vrouwen, avontuur, reizen, omgangmet geld, zijn onverzettelijkheid enzovoort. Het beeld is dat van een uitvergrote Jan Cremer’.