Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 30]

Yves van Kempen en Colette Krijl
Paradijzen duren niet lang
Van Macao naar Guadalajara door de romans van J. Slauerhoff

Veel in Slauerhoffs persoonlijkheid was tegenstrijdig. Hij combineerde het zitvlees van de dichter met de reislust van de scheepsarts, schreef dat hij alleen in zijn gedichten kon wonen, maar bekende zijn vriend Arthur Lehning in een brief dat hij eigenlijk het land had aan schrijven: ‘Ik houd niet van letters’. Hij zocht in zijn reizen naar China, Noord-Afrika en Zuid-Amerika naar verandering, naar andere mogelijkheden voor zijn denken en bestaan, maar bij elke nieuwe keus kreeg hij het onbehagelijke gevoel de verkeerde te hebben gemaakt. Hij was gecharmeerd van de vrije liefde, maar trouwde intussen met de danseres Darja Collin, al hield dat huwelijk niet lang stand. Hij mocht graag dagdromen, maar streng als hij voor zichzelf was, wenste hij met niet minder genoegen te nemen dan het volmaakte. Daarbij was hij een compromisloos zoeker die wist dat hij nooit zou vinden. Hij mikte op vereeuwiging maar schreef in een van zijn laatste gedichten, ‘In memoriam mijzelf’, met gevoel voor pathetiek: ‘Ik laat geen gaven na/Verniel wat ik volbracht’. Als dat geen romanticus was.

Geen wonder dat in zijn werk - dat overigens een extreem tegenstrijdige waardering kent en even gemakkelijk magistraal als volslagen oudbakken wordt genoemd - aan de outcast, de zwerver die zich nergens thuis weet, een prominente rol is toebedacht. Overal duikt hij in zijn proza op, als zeeschuimer, pionier, piraat, avonturier, vagebond en vogelvrijverklaarde. Of het nu gaat om dit soort naamloze desperado's, of om allerlei historische figuren van faam die veroveringsdrang en reisdrift combineren, ontdekkers en dichters van het kaliber Chlotarius, Djengsis Khan, Columbus, Po Tsju I en Camoës, beroemdheden die allemaal op hun eigen manier een plaats krijgen in Slauerhoffs gedichten, verhalen en romans, het dolen en dwalen hebben ze in elk geval met elkaar gemeen. De meesten zijn zwervers tegen wil en dank, vastgeketend als ze zitten aan hun rusteloze ziel, aan een natuur die over het algemeen even ondoorgrondelijk, eenzaam en noodlotszwanger is als de onbetrouwbare zeeën die door hen worden bevaren of de onherbergzame streken waar zij vrijwillig of voorbestemd doorheen trekken. Het zijn bannelingen die de grenzen van een ‘verboden rijk’ afschuimen, eeuwig gedoemden die zijn verwikkeld in het nooit te beslechten gevecht met de vijand in zichzelf. Wat hun drijfveren ook mogen zijn, die houden in elk geval altijd verband met eenzelfde ervaring, en wel een die Slauerhoff zelf aan den lijve ervaren moet hebben, namelijk: ondervinden dat geluk nooit stand houdt, dat het steeds opnieuw, en altijd elders en onder andere omstandigheden moet worden gezocht of bevochten. Een stap verder is er dan het besef dat iedere vervulling van het verlangen in feite verraad pleegt aan het zoeken zelf en tenslotte tot ontgoocheling leidt.

Slauerhoff heeft het zwerven dan ook nooit beschreven als een wervelend avontuur of als een manier om gehoor te geven aan hedonistische impulsen. De poète maudit die hij dankzij een uitgekiende mythevorming van zichzelf maakte, zag in zwerven vooral een vorm van leegheid en doelloosheid want, zo had hij ondervonden ‘niets op aard, ook zwerven niet, geeft rust’. Daarmee plaatst hij de zoekers die zijn proza zo rijkelijk bevolken onder de vleugels van de Vliegende Hollander, het fantoom van de eeuwig voortgejaagde die zich verliest in de gruwelijke oneindigheid van tijd en ruimte. Hij zendt hen al in zijn eerste roman Het verboden rijk (1932) de donderende stem van Camoës' vader na, die bij het schip waarmee zijn zoon zal worden verbannen uitroept: ‘Vervloekt ieder die het onbekende zoekt, vervloekt Prometheus, vervloekt Odysseus’.

Het verboden rijk is waar het structuur en inhoud betreft een uiterst curieus boek. Het is de eerste roman uit een trilogie die met Het leven op aarde (1934) werd vervolgd, maar waarvan het laatste deel nooit is afgeschreven.

Een triologie waarover? Vanwege de overdaad aan symboliek en de in losse verbanden geplaatste suggestiviteit en duisterheid die de romans aankleeft, is

[p. 31]

een antwoord daarop niet zo gemakkelijk te geven. Er is in Slauerhoffs verhalen veel mysterieus aan de hand - wat dat betreft zijn ze voer voor interpreten van allerlei slag. Poëtische fictie en werkelijkheid gedragen zich bij Slauerhoff als volkomen inwisselbare entiteiten. Ze gaan - om het in zijn eigen taal te houden - over schuim en as, over mythologisering, bovennatuurlijke krachten en idealisering, over depersonalisatie en identificatie, over eeuwig dolen en wijkende horizonten, over liefde, melancholie, metamorfose, demonie, degeneratie, vergankelijkheid en huivering. De samenhang tussen al deze thema's en motieven heeft nog wel eens de ondoorgrondelijkheid van een alchemistische formule.

Veel van Slauerhoffs helden zwerven rond in het onrustbarende gebied dat ergens tussen het werkelijke en bovennatuurlijke gesitueerd moet worden. Als gevolg van de steeds wisselende ervaringen die ze daar opdoen, zijn ze regelmatig ieder gevoel voor oriëntatie kwijt, en zij niet alleen. Dat verlies aan houvast wordt onherroepelijk ook op de lezer overgedragen. De belangrijkste protagonisten in Het verboden rijk zijn een bekende en een anonymus. De eerste is één van Portugals beroemdste zonen, de zestiende-eeuwse dichter Camoës, schrijver van de Lusiaden; de ander in elk geval feitelijk gezien een tijdgenoot van Slauerhoff, een marconist die zichzelf omschrijft als ‘een wezen dat vlees noch vis, zeeman noch landbouwer, officier noch mindere is’.

Nog in andere opzichten zou je dit tweetal elkaars tegenpool kunnen noemen. Waar de dichter graag naar zijn innerlijke stem luistert, decodeert de marconist berichten die hem vanuit de buitenwereld bereiken. Daarbij zet Slauerhoff zijn Camoës - want dat hij diens leven dankzij een geheel eigen verdichting naar zijn hand heeft gezet, is overduidelijk - neer als een opstandige, iemand die zich in alle hevigheid verzet tegen de beschaving die men hem wilde bijbrengen, en er zich op laat voorstaan dat het christendom nooit vat op hem heeft gekregen. De marconist is een man die berust in zijn lot en zowat elke levenslust heeft verloren, al hunkert hij intussen wel naar iets waaraan hij zich zou kunnen hechten, een ander leven dat hem in staat zou stelen zijn ziel te bevredigen. ‘Een geest in deze toestand,’ heet het vervolgens, ‘veil voor invloeden van buiten, vordt een gemakkelijke prooi van demonen die als aprofiet willen teren op een levende.’

Dat gebeurt vervolgens inderdaad. Beide levens naderen elkaar over de tijd heen, komen bij elkaar zonder elkaar uiteindelijk helemaal nabij te komen, wanneer de marconist, ziek en berooid, in zo'n desolate staat verkeert dat hij ontvankelijk wordt voor de dolende geest van Camoës. Vanaf dat moment duizelt het hem verschillende keren. Wanneer hij een stenen tuinhuis passeert, ziet hij een schrijvende man zitten voor wie de wereld niet leek te bestaan. De figuur in kleren ‘zoals ze voor eeuwen gedragen werden’, brengt hem op de rand van zelfverlies. In vertwijfeling vraagt hij zich af of hij die schrijvende zou kunnen zijn die - daar is geen twijfel over mogelijk - Camoës heet.

Zijn wereld lijkt nog meer te demoniseren wanneer hij in een droom ziet hoe hij zelf zonder enige vorm van weerzin een graf binnenkruipt. ‘Het graf was de poort, waardoor ik mijn eigen leven verliet en het verleden binnenging,’ interpreteert hij. Maar het tegenovergestelde gebeurt: de droom verlicht hem. Als hij tenslotte het eiland Macao verlaat, de plek die het belangrijkste decor van de roman vormt en waar Camoës in ballingschap leefde en begraven ligt, is hij ervan overtuigd dat hij zal worden zoals de anderen en is er deze winst geboekt: ‘Voortaan zouden mijn daden niet meer geremd worden door de gedachte dat ik een verlorene was, maar gesterkt door de overtuiging, dat ik niets meer had te verspelen, en dat het rustig, rottende verleden mij ook niet op kon nemen om van mijn eigen leven af te komen.’ Veranderd door alle grenservaringen die zijn deel zijn geworden, besluit hij dwars door het ‘dodenrijk’ Sjanghai, de stad die hij altijd vreesde omdat men er de berooiden en zwakken ‘rustig op straat laat sterven’, koers te zetten door China, waar hij in Het leven op aarde aankomt en een naam, en daarmee een identiteit krijgt: Cameron.

Het is, zoals Gomperts deed, mogelijk om de twee personages te zien als gestalten die de auteur representeren: ‘Aan de ene kant zijn levensonlust, aan de andere kant de begaafde dichter in het ondichterlijke land, beknibbeld, bekritiseerd en te laag geschat.’ In de constellatie van het verhaal lijken ze de twee zielen in Slauerhoffs borst te representeren en worden ze gekoppeld aan de intellectueel die met de wetmatigheden van de moderne tijd te maken heeft en de schrijver die zich aan het mythisch-magisch denken inspireert. Het boek zet de vraag naar de verhouding tussen rationaliteit en het irrationele, tussen het na-

[p. 32]

tuurlijke en bovennatuurlijke, de onbenoembare krachten op scherp en geeft aanleiding voor de veronderstelling dat er meer is tussen hemel en aarde dan alleen maar de meetbare werkelijkheid. Al vanaf de titel Het verboden rijk wordt de vraag opgeworpen of er niet een wereld is naast de algemeen bekende en erkende. De vertelling demonstreert hoezeer het demonische en de mythisch-magische verbeelding richting kunnen geven aan het menselijk bestaan. De marconist bijvoorbeeld verandert er totaal door.

Wedergeboorte, de band met het voorgeslacht, verdoemenis, metamorfose, verlossing en de messianistische wederopstanding, het zijn allemaal motieven die uitdrukking geven aan een mythisch bewustzijn dat eeuwenlang het denken heeft bepaald en die stuk voor stuk in het proza van Slauerhoff terugkeren. Let bijvoorbeeld alleen al op de hoofdpersonen - overigens allemaal deserteurs van de zee - uit zijn drie romans waarvan de laatste, De opstand van Guadalajara, in 1937 postuum werd gepubliceerd. Met de marconist die voor even samenvalt met de dichter Camoës en onder de naam Cameron probeert door te dringen ‘tot het leven op aarde’, zijn drie personages genoemd die in zekere zin met elkaar vervloeien. Maar ook de glazenmaker El Vidriero, uit De opstand van Guadalajara lijkt een verdere evolutie van de marconist. Tussen deze verschillende personages zijn in tal van opzichten parallellen te trekken, vooral als het gaat om hun houding tegenover de werkelijkheid. Dat het in die laatste roman gaat om een Messias-tegen-wil-en-dank, een verlosser die onvoldoende weerstand kan bieden aan de verlokkingen van de Verlossersrol, doet er niets aan af. Ga maar na, er is sprake van een verblijf aan een bergmeer, een kortstondig bestaan in eenzaamheid, een groep volgelingen, een heilsboodschap, uitverkorenen en een kruisiging.

In Het leven op aarde balt zich het geheel aan mythische motieven samen rondom een zoektocht naar de zin van het bestaan. De gedroste Cameron zoekt, gepantserd door de eerder opgelopen ‘littekens uit het verleden’, de uiterste grenzen van zijn levensmogelijkheden op. Het fresco dat Slauerhoff schildert, is er een waarin doelloosheid en vergankelijkheid hoogtij vieren en waarin de mens vooral is overgeleverd aan allesvernietigende krachten. Cameron geeft zich over aan de roes van de opium, voelt desondanks hoe de werkelijkheid na iedere verdoving steeds onverbiddelijker terugkeert en besluit op zoek te gaan naar ‘een ander lot’. Hij trekt de binnenlanden in, maar dat helpt hem niet verder. Ook daar komt hij de leegheid tegen die in hemzelf woekert en die hij in feite zoekt. Zijn tocht is er een van omwegen en dwalingen, vol oponthoud en tegenslag, ondernomen in een land dat hem als grenzeloos voorkomt. Even denkt hij zijn bestemming gevonden te hebben. Midden in een wereld die als in een avonturenroman bol staat van wapensmokkel, moord en andere misdadigheid, en waarin droombeelden en opiumvisioenen elkaar met regelmaat afwisselen, probeert Cameron zich te ontdoen van zijn verleden om toch nog zijn ‘andere zelf’ te ontdekken. De al eeuwen van de buitenwereld afgesloten stad Tjong King lijkt hem daarvoor de aangewezen plek. Het lukt hem echter niet aan zijn westerse achtergrond te ontkomen, want hij mag er alleen blijven als hij belooft een toestel te bouwen waarmee de onhoorbare stemmen van de geesten opgevangen kunnen worden. Zo lijkt hij dan weer teruggeplaatst te worden in het rol van marconist. Zijn kennis van de westerse techniek is zijn redding, al is gered worden het laatste wat hij wil. Daarvoor is hij al teveel een schim van de onderwereld geworden en min of meer als vertegenwoordiger daarvan schatplichtig aan een mythische rijk. Als door zijn schuld de stad uiteindelijk wordt vernietigd door een ontploffing van een petroleumbron en hij over de muur wordt geslingerd in de richting van het rode papavermeer aan de voet van de witte bergen bereikt hij eindelijk ‘het verboden rijk’.

In de epiloog krijgt het verhaal nog een opmerkelijk staartje. Cameron krijgt hier - in een toestand die zich niet laat vatten in termen van levend of dood, hij lijkt zich geestelijk in een overgangssituatie te bevinden - de priester Wan Tsjen als leidsman. Vervolgens gaat hij na een klacht dat hij altijd de guurste lotgevallen moet beleven in barre, onherbergzame oorden, voor zijn gevoel de poort der gelukzaligheid door en komt terecht in een opiumparadijs waar hij enige tijd zal verblijven. Totdat er uit het dal kwade dampen komen opzetten, de papavers plotseling verwelken en het paradijs wordt verstoord. ‘Paradijzen duren niet lang’ verduidelijkt zijn geestelijke leidsman hem, aan zijn zwerven zal nog geen einde komen. ‘Je moet nu een ander heenkomen hebben, je kunt niet sterven evenmin als ik.’ In het ‘Land der Sneeuw’ waar hij nu is

[p. 33]

verzeild geraakt en ‘vanwaar niemand menselijk terugkeert’, kan hij vooralsnog niet blijven. Hij wordt weer teruggeduwd in het leven op aarde: het dodenrijk blijft een verboden rijk voor hem.

Evenals in de eerste roman ondergaat hij zoiets als een wedergeboorte en keert hij terug naar het ‘Rijk van het Midden’, naar China. Hij heeft voor zichzelf geen andere zin gevonden dan zijn eigen leven, keert terug tot ‘de smalle rest van een eigen bestaan’ en wordt derhalve weer outcast. Zo blijft het zijn doem rond te dolen zonder volledig deel te hebben aan het leven op aarde. ‘Wellicht gaan in het rijk vele schimmen rond zoals ik, en zullen wij elkaar menselijk begroeten’, zijn zowat zijn laatste woorden.

Aan de hand van lectuuraantekeningen, vertelschema's en ontwerpen die in Slauerhoffs nalatenschap zijn gevonden is gedeeltelijk te reconstrueren hoe de laatste roman uit de trilogie eruit moest gaan zien. Die schetsen maken duidelijk hoezeer het geheel het bekende patroon van lijden, schijndood en verlossing volgt zoals we dat kennen uit heldensagen, mythische verhalen en Messianistische geschiedenissen. Er valt uit af te leiden dat Slauerhoff nog een grootse apotheose in gedachten had. Daarin zou Cameron een algehele vernietiging van de cultuur meemaken. Wat ooit door achtereenvolgens de Chinezen, Grieken, Moslims en West-Europeanen tot stand was gebracht zou door oorlogen en natuurrampen totaal vernietigd worden. Cameron zou de enige overlevende zijn. In contrast met deze ondergang zou zijn leven een wonderlijke opgaande ontwikkeling kennen. Er was een nieuwe ontmoeting met Camoës gedacht met wie Cameron voor de tweede keer zou samenvallen. Dit deel, waarin nogal wat aan het gedachtegoed van de I Tsjing ontleend is, zou dan eindigen met een Cameron in zijn uiteindelijke ‘verlossing’.

Slauerhoff heeft het kennelijk nooit aangedurfd om dit scenario uit te voeren, en waarschijnlijk niet ten onrechte. Deze hallucinatorische apocalyps doet wel erg overspannen aan, zeker als je ook nog eens bedenkt dat hij hierbij de nirvana-ervaring in het geding had willen brengen. In plaats daarvan nam hij De opstand van Guadalajara ter hand, een roman waarin hij het bij monde van El Vidriero opneemt voor de tijden lang onderdrukte Mexicaanse indiaan. Opmerkelijk is overigens dat uit Slauerhoffs aantekeningen blijkt dat hij heeft overwogen het boek te beëindigen met een ‘vulkaanuitbarsting van de Colima of aardbeving’. Uiteindelijk kiest hij voor de kruisigingsvariant waarbij de pseudo-verlosser El Vidriero aan één hand en één voet wordt vastgespijkerd, deze aanslag overleeft en voor de rest van zijn leven als toeristische trekpleister mag fungeren op het landgoed van een grootgrondbezitter. Aan de vreemdelingen die hem wel eens op het landgoed komen bezoeken, geeft hij met zijn gezonde hand een pakje kruiden cadeau en met zijn gewonde hand zijn zegen.

Waarlijk een komisch beeld, maar ondertussen worden hier dromen vernietigd en gaan alle idealistische bespiegelingen aan flarden, niet in de laatste plaats omdat de dromer geen man van de daad blijkt te zijn. Zo neemt Slauerhoff afscheid met een personage dat voortaan walgt van de taal en alleen nog maar gedachteloos wil blijven.

Yves van Kempen (1944) is literair medewerker van De Groene Amsterdammer. Colette Krijl (1968) studeerde Nederlands en Algemene literatuurwetenschap en schreef eerder voor De Waarheid.