Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 86]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in Letteren

Tot mijn favoriete versvormen hoort de ballade. Niet de recht toe recht aan rijmende romantische ballade, zoals het ‘Lied van heer Halewijn’ of ‘Het daghet inden oosten’, maar de Franse of rederijkersballade, die, zoals Drs. P in zijn Handboek voor Plezierdichters (BZZTôH, 's-Gravenhage, 1983) beschrijft, bestaat uit drie strofen van 8 regels en een vierde van 4.

Er zijn twee opvallende kenmerken aan de Franse ballade: de stockregel en de opdracht. De stockregel - ook refreinregel genoemd - keert steeds aan het slot van een couplet in identieke of vrijwel identieke vorm terug en krijgt daardoor de kracht van een uitroep. Een goed voorbeeld daarvan is te vinden in de beroemde ‘Ballade van den katholiek’, die Anton van Duinkerken schreef, nadat NSB-voorman Anton Mussert hem als ‘den zich katholiek noemenden Van Duinkerken’ had getypeerd. Viermaal eindigt de dichter een couplet met Daarom, mijnheer, noem ik mij katholiek!. De opdracht, of envoi, wordt gevormd door de laatste strofe, die te dien einde dient te beginnen met ‘Prince’ of ‘Prins’. De ballade ontstond in de Renaissance en was een van de veel gebruikte versvormen in de Rederijkerskamers. De prins in kwestie was dan ook vaak de voorzitter van zo'n Kamer, maar vaker nog was de prins God of Christus.

Na de Renaissance, toen, mèt het geknutsel aan vormen als het schaakbord (‘schaekberd’) en het kreeftdicht (‘retrogade’), ook de aandacht voor aardiger versvormen verdween, werden er weinig ballades meer geschreven. Pas in onze eeuw kregen dichters er weer oog voor, met name J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958), wiens ‘Ballade van den boer’ met de stockregel ‘En de boer hij ploegde voort’, (die in het gedicht overigens slechts tweemaal voorkomt) een van de geveugeldste regels uit de Nederlandse poëzie opleverde.

Vooral rond de Tweede Wereldoorlog werden er weer ballades geschreven; niet alleen Anton van Duinkerken, ook Yge Foppema en Jan Engelman (onder het pseudoniem Antipholis van Ephesus) lieten zich door die vorm inspireren. Het markeerde tevens het begin van een interessante ontwikkeling: niet langer was de prins - nu er vrijwel geen voorzitters van Rederijkerskamers meer waren - per definitie God, het gedicht kon ook aan een ander opgedragen worden, waarbij het woord ‘prins’ hielp de zoekrichting bepalen. Zo draagt Foppema zijn ‘Ballade van Frijda’ op aan

Prinsen en helden uit onze historie,
gij, Vader Willem zelf, en gij, Van Speyk,

en de ‘Ballade van de ter dood veroordeelden’ aan koningin Wilhelmina met de regels

Prinsesse van Oranje, hoog verheven,
Die het symbool van ons verlangen zijt.

Verwijzingen

De krachtige refreinregel had grote aantrekkingskracht op Lennaert Nijgh, die zich in de jaren zestig en zeventig in zijn teksten voor Boudewijn de Groot aan een rederijkerachtige vormdwang onderwierp. Zijn eerste ballade was ‘Beneden alle peil’ op de elpee ‘Voor de overlevenden’ (1966). De stockregel daarvan begint traditiegetrouw met ‘prins’, maar de dichter heeft de vrijheid genomen het uit te breiden tot Prinsheerlijk lig je in een anders bed. Op ‘Picknick’ (1966) staan er twee, beide met een speelse envoi. In de ‘Ballade van de vriendinnen van een nacht’ begint hij met Prinsesjes lief. Die van de ‘Ballade van wat beter is’ is een opdracht aan een van zijn favoriete auteurs. De eerste twee regels daarvan luiden:

Ja, Prins, dat heeft u raak gezegd,
God is de liefde, verder niet.

Deze regels verwijzen naar het gedicht ‘Eind goed, al goed’ van Gerard Reve, in Nader tot u (1966). Daarvan luiden - in de beschrijving van zijn eigen begrafenis - regel 4 en 5:

[p. 87]

 

Er komt een houten kruis, waarop te lezen valt:

 

GOD IS DE LIEFDE, verder niks.

Wat op zich weer een verwijzing is naar de nieuwtestamentische uitspraak ‘De mens zonder liefde kent God niet, want God is liefde.’ (1 Johannes 4:8).

Opleving

Een echte opleving kreeg de ballade toen in de jaren '80 het lichte vers populair werd dankzij dichters als Kees Stip, Drs. P, Driek van Wissen en Ivo de Wijs. Met name de laatste is niet alleen produktief in het schrijven van ballades - hij heeft er tientallen op zijn naam, grotendeels gelegenheidsverzen -, maar ook zeer vaardig in het variëren op het woord Prins in de slotstrofe.

Een van zijn beproefde methodes is het te zoeken in ons koningshuis, van Willem de Zwijger:

Prins Willem zweeg als hem iets werd geflikt
Maar ik moet mijn verbale kruit verschieten

tot de kroonprins, ten tijde dat Renate Rubinstein een portret van hem schreef:

Prins Willem Alexander wordt beschreven
Renate R. werkt aan iets suikerzoets
Zij interviewt zijn broertjes en zijn neven
Zij klemt zich aan de treeplank van zijn koets

met daar tussenin vele prinsen-gemaal:

Prins Hendrik was door zijn geflierefluit
Na driekwart eeuw al toe aan zijn Te Deum

of ‘Prins Bernhard op Soestdijk of op Hawaii’ en ‘Prins Claus moet leren lachen in Sankt Gallen’.

Een andere mogelijkheid is te snuffelen tussen andere adellijke titels, ook al komen die voort uit klimatologische omstandigheden - ‘O Koning Winter, donker jaargetijde’ danwel ‘Vorst hoort nu eenmaal bij vervlogen dagen’ - of uit een plaatsnaam: ‘Heer Hugo, waarde Heer, tracht op te letten’. Zelfs een werkwoordsvorm komt in aanmerking: ‘Graaf diep, weet zowel hart als hoofd te raken’.

De envoi wordt naturlijk op een presenteerblaadje aangeboden als met een naam volstaan kan worden, zoals met die van de fabelvertaler Jan Prins:

Prins, Speenhoff, Elsschot, in memoriam
Hun geest regeert -

De fraaiste vondst in deze hoek is stellig:

Prince en U2, Madonna en John Lennon
Die zijn hier niet, maar stop uw tandgekners
En wees maar liever blij dat wij d'r bennen
En alles voor het vederlichte vers.