Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 52]

Peter Yvon de Vries
Te zien of niet te zien
Over de ‘vlektheorie’ van T. v. Deel

Taal en beeld zijn water en vuur, water kan vuur doven maar vuur kan water doen verdampen, en alleen wie heel graag wil, zoals T. van Deel met zijn ‘vlektheorie’, meent dat versmelting mogelijk is en dat het woord Beeldgedicht geen paradox is. De Vlektheorie is een gammel vehikel, het Trouw-artikel uit 1991 waarin Van Deel haar ontvouwde blinkt uit door misvattingen, iriserende tegenstellingen en intrigerende conclusies. Omdat het artikel met de titel ‘Er is alles in de wereld’ niet alleen hier, licht vermeerderd en veranderd, is afgedrukt maar ook wordt opgenomen in de dit najaar te verschijnen essaybundel Als ik tekenen kon, gaat de tekst maar eens onder het mes.

In de eerste alinea stelt Van Deel: ‘Een vlek is zowel het begin van iets als het einde, vanuit de vlek kan een heleboel gaan gebeuren, maar in de vlek kan zich ook van alles hebben teruggetrokken. Een vlek is een vat vol tegenstrijdigheden, kiemcel en doofpot tegelijk.’

Uit Luceberts gedicht Vlek als levenswerk, met de regel ‘niets beter dan in het teken van deze vlek’ distilleert Van Deel: ‘uit het gedicht kan worden opgemaakt dat het het beste is om kunst te maken die in het teken staat van de vlek.’

So far so good.

Van Deel: ‘Een beproefde manier om de twee kunsten op elkaar te betrekken, is zeggen dat poëzie “beeldend” is en de kunst “literair”. Het is een weinig nauwkeurige aanduiding, die bovendien iets vervelend circulairs heeft: alles hangt met alles samen en voor je het weet is dichtkunst eigenlijk schilderkunst en andersom.’

Het frapperende is dat de Vlektheorie van toepassing lijkt te zijn op Lucebert, hij is immers letterkundige en beeldend kunstenaar, maar hij heeft diverse keren verklaard poëzie en schilderkunst als twee verschillende grootheden te zien. Los van die uitspraak rijst er een nieuw probleem: staat alle beeldende kunst in het teken van een vlek? Of zoals de Zandvoortse cultuurfilosoof Kees Fens onlangs te berde bracht: ‘De beeldend kunstenaar doet iets met zijn handen. Wat een vrijheid! Eindelijk het verlossende woord neerschrijven, dat kan een grote voldoening geven. Maar hoeveel groter moet het plezier zijn dat het trekken van een lijn geeft.’

Het cruciale verschil tussen taal en beeld schuilt in de stelligheid, beeld laat zich niet vervoegen zoals taal. Taal is loops en eenvoudig te slopen, woorden kunnen worden omgedraaid en betekenen vaak ook nog iets; een schilderij of tekening is niet om te draaien.

De portee van de regel ‘niets beter dan in het teken van deze vlek’ verwijst naar het onaantastbare en niet zelden onaanzienlijke karakter van een vlek die niets voorstelt behalve zich zelf - vind maar eens een substantief zonder betekenis.

‘Kunst als vrijplaats, als rondedans van alle denkbare tegendelen. Zo ziet Lucebert het zelf en het is deze volstrekte vrijheid die hij in de wereld maar zelden tegenkomt en dus in de kunst uitspeelt,’ stelt Van Deel. Schrijvers en literaire critici weten dat ze zijn gebonden aan grammaticale regels en semantische kaders, beeldend kunstenaars trekken zich nergens iets van aan - behalve van hun hoogstpersoonlijke regels en kaders.

Jongleren

Kees Fens beweerde in zijn Volkskrantcolumn (1 mei 1992) dat ‘geschriften van beeldend kunstenaars vaak te grote woorden bevatten,’ maar dat is niet vreemd: zij schrikken niet van begrippen als oneindigheid en vergetelheid. Voor beeldend kunstenaars zijn dat gegevens zoals kleur en vorm, voor hen zijn het fysieke waarden en geen woorden. De stroom van associaties en over elkaar buitelende sensaties die zich tijdens het schilderen een uitweg zoekt, is inderdaad zoals Fens dacht, niet te vergelijken met de voldoening van het neerschrijven van het ‘verlossende woord’.

[p. 53]

San Rogue, 1968 (foto: Joban van der Keuken)

Kunst is geen lolletje, maar waarom schiet men vaak bij het zien van Luceberts tekeningen in de lach? Dat is het resultaat van ‘volstrekte vrijheid’.

‘Ook Luceberts poëzie is schatplichtig aan de Vlektheorie, weliswaar is taal iets heel anders dan verf maar ook in taal kan gedaan worden wat hierboven is aanbevolen: de woorden kunnen elkaar tegenspreken, vervangen, vervagen, er kan verwarring gezaaid worden, betekenissen kunnen op losse schroeven komen te staan’ (Van Deel). Jongleren met woorden levert meestal Opperlands op en geen poëzie, spelletjes maar geen nieuwe literaire werkelijkheid. Vlektheorie, vlektheorie, een hinkstapsprong en je bent bij de oerknal in de Oeral waar naar verluidt mensen wonen die met gemak ouder dan honderd jaar worden - oeroud dus. Het siert T. van Deel dat hij de argumenten van Lucebert weergeeft (beeldende kunst en literatuur zijn twee verschillende bezigheden die los van elkaar bestaan, alleen al vanwege het verschil in materiaal), maar Van Deel vergeet zijn eigen denkbeeld te adstrueren. Hij haalt Günter Grass aan, die technisch onberispelijke maar slaapverwekkende etsen maakt en die stelt dat taal en beeld gelijkwaardig zijn omdat ze voortkomen uit zijn ene hand. Bij Grass weet de linkerhand kennelijk niet wat de rechterhand doet.

Het wordt niet duidelijk hoe de Vlektheorie, die voor beeldende kunst te verdedigen is, toegepast kan worden op poëzie. Begint een dichter met een bergje woorden, bakt hij daar een gedicht van? Begint hij met één bepaald woord dat als vlek fungeert? Een Rorschachtest? Is de dichter overgeleverd aan louter associaties, heeft hij zelf niets in te brengen aan weloverwogen gedachten die al jarenlang om verwoording riepen?

[p. 54]

Een kind begrijpt dat het onzin is. Poëzie is taal op het scherp van de snede, en al kan een vlek de aanleiding zijn, daarnaast is er altijd iets anders aan de hand dan de vlekkerigheid van de vlek.

Lucebert noemt zijn gedichten ‘gelukkigmakende speelplaatsen’, hij heeft het over ‘zandbakken waarin Sahara's en grote oceanen samenvallen’. Zeker, poëzie is kinderspel. Maar is beeldende kunst dat ook?

Twee meesters

Ook de Amerikaanse dichter Edwin Estlin Cummings (1894-1962) was een zogeheten dubbeltalent, hij interviewde zichzelf bij wijze van voorwoord in de catalogus bij een expositie van zijn beeldend werk. Ik vertaal: ‘Waarom schildert u?/ Om precies dezelfde reden als waarom ik adem./ Dat is geen antwoord./ Er is ook geen antwoord./ Hoe lang is er al geen antwoord?/ Zo lang als ik me herinner./ Ik doel op uw poëzie./ Ik ook./ Zeg, staat schilderen uw schrijven in de weg?/ Integendeel; die twee houden zielsveel van elkaar.’ (In: Paintings and Drawings of e.e. cummings, Rochester, N.Y. 1945).

e.e. cummings: ‘View from Joy Farm, Silver Lake, New Hampshire’; waterverf, z.j. (collectie University of Texas at Austin, USA)

Het is opvallend dat schrijvers en dichters vaker en beter schilderen en tekenen dan bij voorbeeld musici, metselaars, schakers of hoveniers. Denk aan Breyten Breytenbach, Armando, Strindberg, Dirkje Kuik, Leo Vroman, W.F. Hermans met zijn collages, Morgenstern en Henri Michaux (op wie de Vlektheorie van toepassing zou kunnen zijn, hij schreef echter proza en geen poëzie). Zelfs Goethe en Hermann Hesse lieten tekeningen na, evenals Apollinaire en Victor Hugo (fraaie etsen), Tennessee Williams en Dylan Thomas, William Faulkner en Thomas Hardy, Lorca en Fernando del Paso.

[p. 55]

Lucebert: ‘Zonder titel’; gewassen pentekening dd 31 maart 1988 (uit het Oostenrijkse literaire tijdschrift ‘Wespennest’, nr 72, Wenen 1988)

[p. 56]

Voor Cummings stond schilderen gelijk aan ademhalen, maar niet iedereen die ademt schildert. Waarschijnlijk bedoelde hij: door middel van kleur en vorm kan ik vrijer ademen dan door taal. Hij noemde zich ‘an author of pictures, a draughtsman of words’, maar ging de geschiedenis in als poëet.

Cummings' gedachtengang is van toepassing op Luceberts taalgebruik waarin zo te zien alles kan en mag. Een letterkundige zoals Van Deel denkt dan al gauw aan wellustig soppen en met woorden kliederen. Van Deel: ‘Is een hete hartslag die aan de gang gaat met een brug van ijs niet al vanzelfsprekend een tijdbom voor die brug?’ En: ‘Toch is taal hoe dan ook, vanwege de betekeniscomponent, heel ander materiaal dan inkt of verf.’ Waar blijft nu de Vlektheorie? Dubbeltalent Hugo Claus antwoordde op de vraag naar de kwestieuze verhouding tussen taal en beeld: ‘Ik ben - ook als auteur - niet iemand die een bepaalde lijn trekt. Ik stoei, ik duik in toneel, in gedichten. (...) Het gaat me niet om de coherentie, maar om de veelvuldigheid.’ Schrijver/schilder Jan Cremer stelt in de catalogus bij de tentoonstelling Keuzemomenten van dubbeltalenten, tot 2 augustus 1992 in het Stedelijk Museum te Gouda, dat hij ‘twee meesters dient, dat is duidelijk’.

Uitvreten

Het woord dubbeltalent roept de vraag op hoe talent eruit ziet. Is het misschien een woordloos innerlijk fluisteren, een mysterieus murmelen ‘dat het woord moet hervinden ondanks de muur van zwijgen,’ zoals Hermann Broch meent in zijn meesterwerk De dood van Vergilius, of is talent vloeibaar, zoals Paul Klee dacht?

Vladimir Nabokov geeft in zijn roman De gave tussen neus en lippen een onvermoede definitie van talent: ‘een uiterst soepel geheugen dat zich als klimop strengelt rond alles dat het gewaar wordt.’ Klimop is net als de lieflijk geurende kamperfoelie een parasiet. Het gewas wil van nature hogerop en onttrekt daartoe levenssappen aan de gastheer. Wie wil herkent hier een vorm van talent, namelijk uitvreten. Niet zoals de door Nescio tot leven gewekte figuur, maar als belichaming van willen, koste wat het kost.

Nabokovs ‘soepel geheugen’ gedijt in het schemergebied van leugenachtigheid en een ongebreidelde fantasie.

Literatuur brengt de spreektaal echter niet om zeep (beeldende kunst wel), er ontstaat een variant waarin woorden nog altijd braaf gehoorzamen aan de betekenis die ze volgens het woordenboek hebben maar waarin een ander aspect, laat ik het muziek noemen, meespeelt. Ik moet nog meemaken dat een auteur Blauw schrijft als de contekst van een zin Wit vereist. Zoetige blauwe paarden waren het handelsmerk van de Duitse schilder Franz Marc, in de moderne schilderkunst wemelt het van de groene neuzen en snorren (Van Gogh, Matisse). In taal wordt een rode neus subiet symbool voor drankzucht, terwijl de kleur rood -er zijn vele tinten rood-op de kijker werkt als stralend en uitdijend, maar niet per definitie dorstverwekkend.

Neem bijvoorbeeld de zin: Zij had rode ogen. De lezer peinst: Is zij een albino, wordt er veel gerookt of is er gehuild, heeft zij slecht geslapen, misschien had ze een vuiltje, een minuscuul deeltje van de Vlektheorie in haar oog?

Een geschilderde vrouw met rode ogen roept dergelijke vragen niet op, zij is er. Onaantastbaar, zij hoeft zelfs niet te worden vertaaald in het Swahili.

Het einde der tijden

Ik erger mij groen en geel aan de annexatiedrift van Kees Fens en T. van Deel. Fens in zijn eerder genoemde Volkskrantcolumn: ‘Als ik tekenen kon, dan zou ik lijnen proberen te trekken. Dat lijkt mij het allerhoogste genot. Ik probeer het wel eens. Er komt geen leven in. Het is een gewoon een lijn van A naar B. Hij verraadt geen handschrift.’

Fens beseft niet dat hij het oeuvre van J.J. Schoonhoven naar de prullemand verwijst, plus dat van Hanne Darboven, en een groot deel van het werk van Frank Stella, Naum Gabo, Sue Füller, Bridget Riley en Cy Twombly. Hun werk bestaat uit ‘zielloos’ lijnenspel, lijnen van A naar B; deze moderne kunstenaars pogen juist uit alle macht te ontsnappen aan expressionistische lijnen omdat ze die beschouwen als goedkoop effectbejag en anekdotiek.

[p. 57]

T. van Deel moffelt zijn onbegrip weg in flaptekstzinnetjes als ‘Toch kan ik me nauwelijks vitaler kunst voorstellen dan die van Lucebert’.

Hoe gaat het nu met de Vlektheorie?

Belabberd, naar ik hoop. Een politicus zou zeggen dat zijn positie onhoudbaar is geworden maar dat hij kamervragen zal stellen, en dan wordt Magritte's schilderij Ceci n'est pas une pipe weer van stal gehaald en wordt er een commissie gevormd om te onderzoeken of taal en beeld elkaar echt zo vijandig zijn gezind. Het is een oeroud probleem: wat was er eerder, de vlek of het woord. Als de verbeelding aan de macht was zou zo'n commissie voorstelbaar zijn; in ons tijdsgewricht worden theorieën net zo makkelijk verfrommeld als ze zijn ontvouwd.

René Magritte: ‘Het verraad van de voorstelling (Dit is geen pijp); olieverf op doek, 1928-'29 (collectie Los Angeles County Museum of Art, USA)

Is dat niet heel erg post-modern?

Het einde der tijden lijkt nabij.