Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 74]

Christien Franken
Een ononderbroken taal
Over Obsessie van A.S. Byatt

In de huidige literatuur is historisch “liegen” in de mode en niemand liegt zo goed en creatief als A.S. Byatt. Iedereen die via verhalen het verleden interpreteert kan een leugenaar zijn. Aanvaarding hiervan doet het keurslijf van de enig juiste interpretatie van historische feiten barsten. Schrijvers zijn vrij om een opwindend spel te spelen met lege plaatsen in de geschiedenis die dankbaar opgevuld worden door een verbeelding die niet wil kiezen tussen hedendaagse of historische verhalen, maar de geschiedenis achteraf herschrijft in het hier en nu.

Leugens, ja, maar in het geval van Obsessie zo prachtig verbeeld en knap verteld, dat ze waar geworden zijn. Byatt voelt zich niet gebonden aan geforceerde scheidingen tussen feiten en fictie. Al in haar tweede roman, The Game (1967), denkt Cassandra, een van de vele wetenschappers in Byatts werk, hierover na: ‘De ontdekking van feiten is niet genoeg. Je moet ze verbeelden. Feiten zouden voor zichzelf moeten spreken, maar dat doen ze niet.’

De literatuur bevat een verbeelding van de realiteit die misschien wel meer waar is dan de feiten zelf. Zoals Cassandra zegt: ‘Fictie is een leugen, maar we kennen de waarheid niet. We zien de waarheid door de fictie heen.’ Of in de woorden uit het gedicht van Robert Browning waar Obsessie mee begint: ‘How many lies did it require to make the portly truth you here present us with?’

Ivoren torens

Mijn beeld van de Britse negentiende eeuw is voortaan incompleet zonder de dichters Christabel LaMotte en Randolph Henry Ash. In encyclopedieën vind ik hun namen niet naast die van George Eliot en Charles Dickens, maar dat doet er niet toe. Byatt heeft de gave om hen zogenaamd uit de literatuurgeschiedenis op te lichten en een echt bestaan te geven. Het recept hiervoor is mooi van eenvoud: zet een wetenschapper in een grote Londense bibliotheek in september 1986 en laat hem een kladje vinden van een negentiende-eeuwse liefdesbrief van de dichter Ash. Waar is het origineel en aan welke vrouw heeft Ash, die keurig getrouwd en bijna aseksueel leek, de brief gericht?

Het standbeeld dat Roland Michelle in zijn onderzoek voor Ash heeft opgericht lijkt op slag minder afgewerkt op de sokkel te staan. Samen met Maud Baily, een kenner van het werk van de Victoriaanse dichteres Christabel LaMotte, gaat hij op onderzoek uit en mét hen de lezer/es en andere wetenschappers die lucht hebben gekregen van de ontdekking. Brieven van beroemde kunstenaars zijn veel geld waard en een academische primeur lokt in de verte.

Van de portretten van deze wetenschappers spat het schrijfplezier af. Byatt heeft tot 1983 aan het University College Londen gewerkt en kent het academische bedrijf tot in alle (duistere) hoeken. De ivoren toren die de universiteit lijkt te zijn, biedt onderdak aan een scala van absurde menselijke gedragingen en Byatt moet er veel inspiratie opgedaan hebben voor Obsessie. Evenals Malcolm Bradbury en David Lodge, twee Britse schrijvers die voor hun romans vaak de universiteit als plaats van handeling kozen, heeft ze een scherp en satirisch oog voor de uitwassen die aan de hedendaagse wetenschap kleven: de ver doorgevoerde publikatiedrift, de soms moordende concurrentie tussen individuele wetenschappers of tussen Amerikaanse universiteiten en hun door bezuinigingen uitgeklede Britse tegenhangers.

Je hoeft als lezer/es niet in de British Library geweest te zijn om te kunnen genieten van Byatts beschrijving van deze tempel van kennis als een plaats waar mensen bijna op hun stoel vastgroeien en als spinnen in een web elkaars onderzoek in de gaten houden. Want ‘stel dat een ander eerder op een briljant idee komt...’ Toch is Byatt geen schrijfster die de zwakke karaktertrekken van haar hoofdpersonen genadeloos uitvergroot zodat er geen ruimte meer

[p. 75]

is voor de sympathie van de lezer/es. Ze onderzoekt welke motieven mensen voor hun daden hebben, zonder daar een moreel oordeel voor klaar te hebben, en vooral gaat ze na hoe ze tot die motieven gekomen zijn. In haar voorwoord bij The Mill on the floss van George Eliot - een schrijfster met wie Byatt zich verwant voelt - definieert ze Eliots romans als ‘kunst die het volwassene begrijpt door het groeiproces te volgen,’ een uitspraak die ook op haar eigen werk van toepassing is.

Het is niet voor niets dat de volgende uitspraak van de dichter Coleridge haar lijfspreuk is: ‘Totdat ik iemands onwetendheid begrijp, moet ik aannemen dat ik onwetend ben van zijn begrip.’ Byatt voelt dan ook niet veel sympathie voor romans die louter satirisch zijn:

Begrip is belangrijker dan kritiek. Volgens een generatie schrijvers die opgroeide in de jaren zestig is het de taak van literatuur om satirisch en subversief te zijn en pretenties te vernietigen. Veel menselijke pretentie is echter een precaire verdediging tegen angst en misschien moet je goed nadenken voor je probeert dat af te breken.

Illustratie omslag van ‘Obsessie’

Brieven

Byatts hoofdpersonen zijn niet alleen beïnvloed door een drang naar status en wetenschappelijke glorie, maar worden ook gedreven door een oprecht verlangen naar kennis. Ze houden van het intellectuele plezier dat een ontmoeting met nieuwe ideeën met zich meebrengt en lijken daarin op de schrijfster die hen verbeeld heeft.

De literaire verwerking van Byatts encyclopedische kennis van de negentiende-eeuwse gedachtenwereld, van de ideeën die toen tot hevige debatten leidden, vindt een hoogtepunt in de brieven die Ash en LaMotte elkaar geschreven hebben. Ik ben jaloers op mensen die deze correspondentie voor het eerst lezen, want zoveel leesplezier in het vooruitzicht te hebben is een luxe. Door de brieven worden Ash en LaMotte geraffineerd in een historische context geplaatst die hen de status van echt bestaand hebbende mensen verleent. Een lange rij Victoriaanse denkers, dichters en dichteressen en geleerden passeren de revue in de discussies die Ash en LaMotte met elkaar voeren. Hun ideeën over de sociale, morele, culturele en politieke kwesties van die tijd worden zo vergeleken met en afgezet tegen de twintigste-eeuwse denkwereld van Maud Baily en Roland Michelle. De negentiende-eeuwse preoccupatie met religie en spiritualiteit, de aard van kunst en kunstenaars, de positie van vrouwen, de theorieën van Darwin en zijn critici, dit alles wordt in de context van de brieven invoelbaar, zeer levendig en voor onze tijd relevant weergegeven. Byatt gelooft in een intellectuele traditie die niet gebonden is aan sterk afgebakende tijdsindelingen: ‘Ik houd van subtiele verschillen in een ononderbroken taal, niet van doctrinaire schendingen.’

En dus voelt ze zich vrij om haar

[p. 76]

twintigste-eeuwse verhaal af te wisselen met negentiende-eeuwse literatuur. Naast de brieven vindt men bijvoorbeeld het dagboek van Ellen Ash, waaruit duidelijk blijkt wat de vooren nadelen zijn van een huwelijk met een alom bewierookt dichter. Haar leven in de Victoriaanse, Britse middenklasse staat in scherp contrast met dat van Sabine de Kercoz, een twintigjarig Frans nichtje van LaMotte, die haar dagboek gebruikt om te leren schrijven en die in LaMotte, feministe avant la lettre, aanvankelijk haar grote ideaal ziet. De verwantschap die Byatt voelt met de Europese vertelkunst ligt ten grondslag aan haar gebruik van Sabine' s dagboek om een aantal prachtige verhalen te vertellen, die op zichzelf staan, maar bij monde van Sabine in de plot verweven worden.

Een van de mythen over de fee Mesuline, die in een slang verandert als haar echtgenoot het geheim ontdekt dat ze met zich meedraagt, loopt als een rode draad door Obsessie heen. LaMotte kiest het leven van de ongelukkige fee als onderwerp voor een gedicht dat helemaal wordt weergegeven, evenals de gedichten van Ash, die geïntrigeerd is door Noorse mythen over de schepping van de wereld.

Deze poëzie is geen pastiche of parodie op Victoriaanse gedichten, maar komt voort uit Byatts wens om die gedichten te schrijven die ze mist in de Britse literatuur van de vorige eeuw: ‘Het dichten ging erg gemakkelijk. Het is een vorm van buikspreken, eigenlijk. De rijmloze verzen waren het leukst om te doen, omdat ik de teksten kon schrijven die ik altijd al had willen lezen.’

Het knappe van de gedichten is dat er duidelijk twee verschillende dichters aan het woord zijn. Wie bekend is met de negentiende-eeuwse Britse en Amerikaanse poëzie, zal in de gedichten van LaMotte sporen van Emily Dickinson aantreffen. Robert Browning, een dichter die door Byatt bewonderd wordt om zijn vermogen veel stemmen in zijn gedichten door te laten klinken, stond model voor Ash, zonder dat hij direct geïmiteerd wordt. Andere dichters die door de woorden van het negentiende-eeuwse gedeelte van Obsessie heen schemeren, zijn Edmund Spenser, Christina Rosetti en John Donne (de titel ‘Mummy Possest’ voor een gedicht van Ash is ontleend aan de laatste regel van Donne's ‘Love Alchemy’).

Verfbad

Het zal duidelijk zijn dat Byatt een schrijfster is die geen angst heeft voor grote fictionele werelden met veel karakters die elk hun eigen taal spreken. Ze heeft een stevige grip op haar materiaal en verbindt alle genres thematisch met elkaar. Obsessie maakt geen geforceerde indruk en de overgangen in tijd, in stijl en in genre verlopen soepel en als vanzelf. Waar in andere postmoderne romans tot vervelens toe verzucht wordt dat taal te kort schiet om de realiteit te beschrijven, is hier een schrijfster aan het woord die het vertellen van verhalen tot in haar vingertoppen beheerst en schijnbaar moeiteloos de lezer/es uren van grote emotionele en intellectuele voldoening geeft. Obsessie kan nog zo vaak gelezen worden, de roman biedt ruimte aan zoveel verschillende interpretaties, dat het een kledingstuk lijkt dat elke keer anders uit een verfbad komt. Als Ellen Ash in haar dagboek de volgende karakterisering van LaMotte's gedicht ‘Melusina’ geeft, is het alsof Obsessie besproken wordt: ‘It is like a huge, intricately embroidered tapestry in a shadowed stone hall, on which all sorts of strange birds and beasts and elves and demons creep in and out thickets of thorny trees and occasional blossoming glades. Fine patches of gold stand out in the gloom, sunlight and starlight, the sparkle of jewels or human hair or serpents’ scales. Firelight flickers, fountains catch light. The observer sees the woven vision come alive under his wandering eyes so that the wind sighs in pictured trees.'

A.S. Byatt, Obsessie. Amsterdam: Altamira, 1991. Vertaald door Gerda Baardman en Marian Lameris. 580 blz., f 49,50