Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 3]

Inleiding

A system could not well have been devised more studiously hostile to human happiness than marriage.
(P.B. Shelley)
Het huwelijk is een maatschappelijke dwangbuis (...) waarmee de krankzinnige helft van het mensdom de niet-krankzinnige tot razernij of idiotisme tracht te brengen.
(Marcellus Emants)

Leest men literaire en kritische geschriften die in de periode rond de eeuwwisseling zijn gepubliceerd, dan zal men bij herhaling stuiten op termen als ennui, spleen, degeneratie, ontaarding en hysterie. Het zou al te gemakkelijk zijn dat woordgebruik louter toe te schrijven aan een pessimistische geestesgesteldheid in die periode. Natuurlijk: de terminologie weerspiegelt een aspect daarvan, maar niet meer dan dat. Rond de jaren van het fin de siècle hangt zeker een geur van herfsttij, een gevoel van einde en verval. Maar anderzijds heeft men het tijdperk van de eeuwwisseling aangeduid als de ‘gay nineties’ en ‘la belle époque’. De laatste decade van de negentiende eeuw heeft zichzelf de benaming van fin de siècle toegekend. En in die term klinkt zowel de trots door van een fase die een hoge cultuurontwikkeling heeft bereikt, als het traumatische voorgevoel van het naderende einde van een oververfijnde beschaving. In dit BZZLLETIN-nummer zal het vooral gaan om dat besef van verval en degeneratie.

Laat ik vooropstellen dat een somber finaliteitsgevoel behoort tot het ‘ziektebeeld van eeuwwisseling’. Vandaar dat ik in het eerste hoofdstuk gedetailleerd onderzoek doe naar de herkomst van zulke begrippen als spleen en ennui. Deze woorden blijken te stammen uit de late achttiende eeuw - een vergelijking tussen beide eeuwwenden is dan ook gerechtvaardigd. Die vergelijking toont overeenkomsten - maar belangwekkender verschillen. Het woordonderzoek in het eerste hoofdstuk dient om de diepere oorzaken te begrijpen van de ‘degeneratie’ van zulke fictieve karakters als Van Deyssels Mathilde van Stuwen, Emants' Willem Termeer en Van Eedens Hedwig de Fontayne. Het is mijn uitgangspunt dat de ontaarding van deze figuren een direct gevolg is van de onderdrukte eros in die periode. Degeneratie en een verstikkende seksuele ethiek blijken ten nauwste samen te hangen.

De triomf van het darwinisme in die periode bracht een bruut aspect in menselijke verhoudingen teweeg, niet alleen in de relaties van volk tot volk, van man tot man, maar ook in die van man tot vrouw. Het darwinisme poneerde de superiorteit van de man en gaf ‘wetenschappelijke’ bewijzen van de ondergeschiktheid van de vrouw. In het tweede hoofdstuk toon ik aan dat daarmee de seksuele ethiek diep werd beïnvloed. De man heerste in geestelijke en fysieke zin over de vrouw. En dat ontaardde niet zelden in een vergroving van verhoudingen: men denkt bijvoorbeeld aan de talloze suggesties van verkrachtingen zoals die uit de beeldende kunsten spreken, men denkt aan Jozef van Wildens ‘rechtmatige’ poging zijn nerveuze vrouw tijdens de huwelijksreis te bezitten (aanranding binnen het huwelijk, zou een eigentijdse rechter ongetwijfeld beslissen), enzovoort.

Ondanks - of beter: juist door - die onderdrukking van het erotische in de late negentiende eeuw blijkt het tijdperk een in hoge mate seksueel geprikkelde periode. Dat ligt natuurlijk voor de hand: het taboe heeft altijd groter aantrekkingskracht dan datgene waarover in alle openheid gesproken kan worden.

Daarnaast was de eeuw een sterk muzikaal tijdperk. En in de kunst zijn muziek en erotiek steeds weer met elkaar in verband gebracht. Dat is niet toevallig. De muziek - zou Tolstoj zeggen - is de meest erotische van alle kunsten. Het is nauwelijks verwonderlijk dat juist de negentiende eeuw steeds weer die erotische suggestiviteit van muziek benadrukt (en/of vervloekt) heeft. In het derde hoofdstuk probeer

[p. 4]

ik na te gaan hoe de muziek in de roman van dat tijdperk een rol heeft gespeeld, d.w.z. hoe de schrijver probeerde het taboe van de seksualiteit te omzeilen door gebruik te maken van de middelen van een ander artistiek medium dan het zijne. In de degeneratie van Termeer en Hedwig de Fontayne blijkt ook de muziek van dominerend belang.

De positie van de vrouw in de latere negentiende eeuw was weinig benijdenswaardig. Zij was uitgesloten van de maatschappelijke processen en haar taak werd gezien als die van ‘ideale’ moeder. Zij was de Madonna in huis. Die gedwongen inactiviteit leidde niet zelden tot een overspanning van zenuwen. De eeuw cultiveerde het beeld van de zwakke en ziekelijke vrouw. Zij was als een kwetsbare bloem die door de man beschermd moest worden. Mocht zij zich tegen dat beeld verzetten, dan was het mannelijk oordeel onverbiddelijk: het protest werd als een vorm van hysterie veroordeeld. En mocht een vrouw in seksueel opzicht een vrijheid zoeken die voor de man als ‘normaal’ werd aanvaard, dan bleek het mannelijk oordeel nog harder: die vrouw werd tot hoer bestempeld. In het vierde hoofdstuk toon ik het extremisme van zulke opvattingen aan de hand van een concreet voorbeeld (de verhouding tussen Strindberg en Harriet Bosse) aan.

Het is nauwelijks verwonderlijk dat het huwelijksleven in de late negentiende eeuw een crisis doormaakte en een centraal onderwerp van discussie werd. In de roman, van Madame Bovary tot aan Lady Chatterley's Lover, is de verzanding van het huwelijk een dominerende thematiek geweest. En het is niet alleen de vrouw die intens leed onder de verwrongen seksuele opvattingen van het tijdperk. Ook de man werd slachtoffer van het beeld van de ‘ideale’ vrouw dat hij zelf geprojecteerd had. De woekering van de prostitutie in dat tijdperk (en daarmee: een ongekend hoge verspreiding van geslachtsziekten) was een direct gevolg van de crisis in het huwelijksleven. Willem Termeers eigen verkrampte opvattingen van erotiek (men zou hem een fictieve Strindberg kunnen noemen) leiden uiteindelijk tot zijn morele ondergang.

De degeneratie van Mathilde van Stuwen, Willem Termeer en Hedwig de Fontayne heeft een seksuele oorzaak en hun problematiek is specifiek tijdgebonden. De romans behoren tot de sfeer van het Victoriaanse tijdperk. Hebben de verhalen daarmee hun relevantie verloren? Zeker niet. De werken blijven tot op de dag van vandaag uiterst leesbaar. Van Deyssel toont zich vooral in het eerste deel van zijn roman Een liefde een meester in subtiele erotische suggestiviteit (datgene wat in de meer ‘open’ benadering van latere romans zo dikwijls verloren is gegaan). Emants is erin geslaagd een wurgend gevoel van seksuele frustraties over te brengen - en dat ondanks een belemmerende ‘wetenschappelijkheid’ van zijn roman. Het zijn niet de ideeën van determinisme en erfelijkheid waaraan Een nagelaten bekentenis een blijvende waarde verdient - deze ligt in de intensiteit van beschrijving waarmee de auteur de strijd heeft gesuggereerd van een sensueel man in een zinnelijk koele samenleving.

Van Eedens Van de koele meren des doods zou ik van deze drie tijdsdocumenten de meest relevante willen noemen, in die zin dat de auteur erin slaagde zich los te maken van mono-causale verklaringswijzen. Van Eeden zocht een wijder verband: hij probeerde de tragische levensgang van Hedwig de Fontayne sociogenisch te duiden. Daarmee ontsnapte hij aan de benauwende greep van het determinisme. Ook Hedwig is het slachtoffer van het taboe van de seksualiteit en de verwrongen seksuele moraal van haar tijd - dat is de oorzaak van haar val. Maar het boeiende van de roman is de manier waarop Van Eeden de situatie van Hedwig in de wereld beschrijft. Haar ‘walging’ schijnt nauwer aan te sluiten bij het eigentijdse levensbesef dan die van bijvoorbeeld Termeer. Van Eeden was in die zin zijn tijd vooruit en de situatie van Hedwig de Fontayne laat zich op vruchtbare manier vergelijken met die van Roquentin in Sartre's La nausée. Men kan Van Eeden geen groter compliment maken: een roman die de grondslag vond in het specifieke tijdsprobleem van de seksualiteit (en op dat probleem zelf blijft Van Eeden - zoals we zullen zien - het antwoord schuldig), bood uiteindelijk een perspectief dat zich boven tijdgebondenheid verheft.

Jaap Harskamp

Londen, januari 1991