Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 79]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in letteren

Klassieke regels uit de literatuur zijn vaak openingszinnen: ‘Ik ben makelaar in koffie, en woon op de Lauriergracht, no. 37’ of ‘Shall I compare thee to a summer's day?’, ‘Behalve den man, die de Sarphatistraat de mooiste plek van Europa vond, heb ik nooit een wonderlijker kerel gekend dan den uitvreter’ of ‘Bestijg de trein nooit zonder uw valies met dromen’. Maar af en toe krijgt een regel uit het midden of aan het slot van een tekst eeuwigheidswaarde, soms zelfs een titel.

‘De schrijfmachine mijmert gekkepraat. Lees maar, er staat niet wat er staat.’

Een vermakelijk voorbeeld danken we aan Shakespeare, van wie veel regels in citatenboeken zijn te vinden. Tot zijn bekendste hoort, naast die andere, een regel uit het toneelstuk Twelfih Night: If music be the food of love, play on. Het werd ooit door de Britse popgroep Dave Dee, Dozy, Beaky, Mick and Titch geparafraseerd als naam voor een van hun elpees. Met Brits gevoel voor humor noemden zij de plaat If music he the food of love, prepare for indigestion.

Andrej Almarik refereerde in de titel van zijn boek Haalt de Sovjet-Unie 1984? (1975) al aan die van een ander boek, George Orwells Nineteen eighty-four. Amalriks vraag is sindsdien niet meer uit ons taalgebruik weg te denken; als er een cliché gewenst was, greep men naar dat boek: ‘Haalt Reagan 1984?’, ‘Haalt Italië 1984?’ In ‘Spektator, tijdschrift voor neerlandistiek’ (februari 1980) noemde Rien T. Segers zijn ‘beschouwing over enkele mogelijke consequenties van een lezersgerichte literatuurbenadering’ zelfs: ‘Haalt de receptie-esthetica 1984?’

Er is ongetwijfeld het nodige gevarieerd op ‘Domweg gelukkig in de Dapperstraat’ en ‘Tussen droom en daad staan wetten in de weg’, maar het Nederlandse voorbeeld bij uitstek is een dichtregel van Martinus Nijhoff. Hij staat ergens midden in het gedicht ‘Awater’ uit de bundel Nieuwe Gedichten (1934): ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’. Dat die regel een eigen leven is gaan leiden, is niet in de laatste plaats te danken aan het feit dat hij ook de titel werd van een keuze uit Nijhoffs werk.

Het betreffende fragment uit ‘Awater’ (de naam van de hoofdfiguur, die op een kantoor werkt) luidt:

De schrijfmachine mijmert gekkepraat.
Lees maar, er staat niet wat er staat. Er staat:
‘O moeder, nooit zult gij de bontjas dragen
waarvoor elk dubbeltje werd omgedraaid,
en niet meer ga ik op mijn vrije dagen
met een paar bloemen naar het hospitaal,
maar breng de rozen naar de Kerkhoflaan...’
Dit staat er, en Awater's strak gelaat
geeft roerloos zijn ontroering te verstaan.

Uiteraard noodde deze regel vooral tot toepassing op het werk van Nijhoff zelf. Van Ronald Spoor verscheen in Tirade (november/december 1966) een artikel over ‘Awater’ onder de kop ‘Lees maar, er staat wel degelijk wat er staat’. In het al genoemde Spektator (september 1976) publiceerde P.P.J. van Caspel een stuk om de hoofdfiguur uit het gedicht ‘aan een proces van ontmythologisering te onderwer-

[p. 80]

pen’. Hij gaf zijn studie de verrassend speelse titel ‘Er staat wel wat er staat’. Noot 12 begint hij, niet zonder opzet, met ‘Dat staat er niet, ik weet het.’

Op zijn opstel werd in hetzelfde tijdschrift (januari 1977) gereageerd door F.K.M. Mars met ‘Staat er wel wat er staat?’ De Vlaming Willy Spillebeen schreef in de Dietsche Warande en Belfort (februari 1981) ‘Wat staat er nu eigenlijk wel?’, en voegde daar vermoeid aan toe: ‘Nog maar eens over Nijhoffs Awater’.

Maar de regel bleek ook voor algemener doelen toepasbaar. Een studieboekje over ‘tekst, kennis en leesbaarheid’ heet Er staat meer dan er staat (Assen, 1983). En hij kwam de Amsterdamse hoogleraar taalkunde Wim Klooster van pas (die zich van zijn plaats in de literatuurgeschiedenis al verzekerd zag, toen Hester Albach haar romannetje Het debuut (1975), over de relatie die een middelbare scholiere heeft met een middelbare man, baseerde op de verhouding die zij zelf met de hoogleraar had gehad). Samen met Marjolijn van Dort-Slijper en Jan Luif creëerde Klooster een cursus ‘moderne taalkunde voor het eerste leerjaar MAVO, HAVO en VWO’, wat vroeger gewoon ontleden heette. De cursus noemden zij Je weet niet wat je weet.

Nicolaas van der Wal, ten slotte, hield in 1990 een afscheidscollege aan de Rijksuniversiteit Groningen onder de titel Lees maar, er staat niet wat er staat: gebruik en misbruik van vertalingen in het kerkelijk recht van het laat-Romeinse rijk. Hoezeer Nijhoffs regel deel is gaan uitmaken van ons taalgoed, bleek mij toen ik een exemplaar van het computertijdschrift ‘PC Thuis’ inzag. In het nummer van september 1991 staat een artikel met 15 tips voor wie de aanschaf van een computer overweegt. Geïnspireerd door het Paul Simon-nummer Fifty ways to leave your lover noemt de auteur zijn artikel Fifteen ways to buy your system. En parafraserend op Simon-regels als You don't need to be coy, Roy en Hop on the bus, Gus voorziet hij elke tip van een kopje als ‘Denk aan de poen, Jeroen’ en ‘Niet als een kip zonder kop, Rob’. Een van de tips heet: ‘Er staat niet wat er staat, Aad’.