Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 72]

Katrien Gottlieb
‘Het oog denkt / de gedachte ziet’
Over de fotograaf Manuel Alvarez Bravo

Hij heeft nog Amerikaanse visite als wij de stenen trappen van zijn huis in Coyoacán afdalen. Manuel Alvarez Bravo (1902), Mexico's belangrijkste fotograaf, hun equivalent van Henri Cartier-Bresson, verdwijnt bijna in één van de tientallen stoelen, de equipages die zijn huis sieren. Zijn armen op de met leer omhulde bamboeleuningen, de benen gestrekt, kijkt hij ons vermoeid maar beleefd aan.

Manuel Alvarez Bravo behoort tot de bewust populaire revolutionaire beweging waar ook de vermaarde schilders José Clemente Orozco, David Alfaro Siqueiros en Diego Rivera deel van uit maken. Zijn meesters, noemde hij hen, niet om hun werk, maar om hun ideeën. Hij was begin jaren dertig een cameraman bij Eisensteins Que Viva Mexico en maakte zelf een film over het dorp Tehuantepec.

In de tijd dat beeldende kunst in Mexico onlosmakelijk verbonden was met een politiek doel - cultuur was de revolutie - behield Alvarez Bravo als verlicht humanist zijn afstand en groeide hij langzaam een andere kant op. Bravo trok zich weinig aan van de beledigingen die Siqueiros hem voor de voeten wierp. Bravo was bezoedeld door het snobbisme van André Breton, riep hij. ‘Een groot gevaar!’ Het hartstochtelijk fanatisme van de revolutionaire beweging verwarde kunst met ideeën en ideeën met ideologische gemeenplaatsen. Bravo kon zijn werk wél scheiden van zijn politieke en sociale denkbeelden en ontwikkelde zich op eigen kracht tot een eigenzinnig en poëtisch fotograaf. Een autodidacta, zoals hij later met gepaste trots zal zeggen.

Alvarez Bravo groeide op in een ‘atmosfeer waarin kunst tot het alledaagse bestaan hoorde’. Zijn grootvader Manuel Alvarez Rivas: schilder en fotograaf. Zijn vader Manuel Alvarez Garcia: schilder, schrijver en amateurfotograaf.

Toch was het niet vanzelfsprekend dat Manuel zijn voorvaders in hun voetsporen zou volgen. Hij leerde boekhouden, werkte in 1915 als kantoorklerk bij een Frans bedrijf en in 1916 bij het Mexicaanse Ministerie van Financiën onder de latere president Venustiano Carranza. Het waren moeilijke dagen, de revolutie was voorbij en in de ogen van een groot aantal Mexicanen mislukt. Alvarez Bravo moest de familie financieel ondersteunen.

In 1917 gaf hij alles op en volgde literatuurcolleges in de avonduren. Een jaar daarna schreef hij zich in bij de Academie van Schone Kunsten: schilderen en muziek. Belangstelling voor fotografie kreeg Bravo toen hij een betrekking had bij het Ministerie voor Transport en het Engelse blad Amateur Photographer and Photography van zijn baas kreeg toegeschoven. In 1923 ontmoette Bravo de Duitse fotograaf Hugo Brehme en begon op zijn aandringen een loopbaan in de fotografie.

Zelfs toen Bravo zijn naam gevestigd had zorgde hij naast zijn werk als fotograaf altijd voor een vast inkomen. Meestal verdiende hij dat op een kantoor, waar hij typewerk verrichtte of terugviel op zijn kennis van het boekhouden. Toen hij drieëntwintig was trouwde Bravo met Dolores Martínez Vianda, beter bekend als de fotografe Lola Alvarez Bravo; niet lang daarna ontving hij een prijs op een regionale tentoonstelling in Oaxaca.

Een aangenaam mysterie

Ontdekt werd Bravo door de beeldschone Italiaanse fotografe Tina Modotti. Bravo bewonderde haar en het werk van haar minnaar Edward Weston en zou Modotti blijven zien tot zij Mexico verliet in 1930. Zij publiceerde in Frances Toors' tijdschrift Mexican Folkway. Zo wist Bravo haar telefoonnummer te bemachtigen. Het was Modotti die hem aanspoorde zijn werk op te sturen aan haar toen in Amerika wonende minnaar, de fotograaf Edward Weston. Bravo heeft hem nooit ontmoet, maar Westons invloed was wel duidelijk zichtbaar. Weston noteerde op 1 mei 1929 in zijn dagboek: ‘Ik ben de ontvanger van een pakje

[p. 73]

foto's, gestuurd door M. Alvarez Bravo, Mexico D.F. Toen ik twee dollar vijftig boete extra frankering moest betalen voelde ik eerst enige rebellie, maar die verdween ogenblikkelijk toen ik het pakje openmaakte.

Manuel Alvarez Bravo (foto: Annaleen Louwes)

Ik was enthousiast! Foto's van betere kwaliteit dan gewoonlijk en genomen vanuit een excellent gezichtspunt. Een van een urinerend kind, zijn kleine ronde buikje...op het punt van actie... een emaille bord om de straal op te vangen: very fine! Zoveel foto's hadden een onderwerp dat ik gekozen zou kunnen hebben, rotsen, speeltjes, een doodshoofd. Ik vraag me af of deze persoon, Senor, Senora, of Senorita mijn werk kent, of dat van Tina? Geen idee. Eigenlijk heb ik het vermoeden dat deze prints van Tina zijn,

[p. 74]

onder een andere naam, misschien om mijn onbevooroordeelde mening te krijgen. (...) It's all a very nice mystery!’

Weston schreef terug aan Alvarez Bravo: ‘Gegroet. Vergeef mij, maar ik weet niet zeker of u een meneer een mevrouw of een juffrouw bent. Ik vraag het omdat ik een aantal uitmuntende foto's van u heb ontvangen.’

Hij apprecieerde het gebaar en prees Bravo door te zeggen dat de fotografie het geluk had een trabajador als hij in haar midden te ontvangen, iemand met zo'n visie. De beste foto vond hij het urinerende jongetje. De foto heet ‘Niño orinando’ (1928). Bravo kiest zijn titels zorgvuldig, vaak zijn ze ontnuchterend, of humoristisch, maar altijd scherpzinnig. Octavio Paz maakte er ooit een gedicht - ‘Cara al tiempo’ - over:

De titels van Manuel
zijn nooit losse eindjes
het zijn verbale pijlen
vlammende signalen.
Het oog denkt
de gedachte ziet,
het zicht raakt aan
de woorden branden

Ook Diego Rivera, onder wie Bravo eind jaren twintig doceerde aan de School voor Beeldende Kunst, liet zich in een catalogus lyrisch over hem uit. ‘De fotografie van Bravo,’ schreef Rivera, ‘is Mexicaans in oorzaak, vorm en inhoud, angst heerst overal en de sfeer is doordrongen van ironie.’

Bravo is vaak vergeleken met de satirische illustrator José Guadelupe Posada. Beiden waren goudeerlijk en stonden dichtbij de ziel van het Mexicaanse volk. Beiden toonden belangstelling voor populaire kunst, voor rituelen, vakanties, feesten, de dood en de menselijke schedel. Invloed heeft Posado ongetwijfeld op Bravo gehad, toch zijn diens vele krante-publicaties grappig, hoe wrang ook. In Bravo's werk voert magie de boventoon.

Hij is altijd bescheiden en toont te allen tijde respect voor de authentieke cultuur van zijn geliefde land Mexico. Van de toeschouwer vraagt hij de wereld zo onbevooroordeeld mogelijk te bezien.

‘Een kunstenaar die snakt naar roem zal evenredig werk maken. Zijn naam wordt opgebouwd door propaganda’

Volksschilder

Het Amerikaanse bezoek is inmiddels vertrokken. Na een half uur staat Manuel Alvarez Bravo op. ‘Eerlijk gezegd ben ik een beetje moe. U heeft zoveel vragen.’ We weten toch genoeg? Hij heeft iets in het water liggen dat er nu uit moet. Pas als we langs een tuin vol mageys (grote cactussen) naar zijn studio aan de overkant van de straat lopen, begint hij zichtbaar plezier in onze aanwezigheid te krijgen. Over het verleden valt hem desondanks weinig te ontfutselen. Niet om een of andere reden. Het is voorbij, vindt hij, het is weinig interessanter dan welk leven dan ook. Dat hij goed bevriend was met Diego Rivera, met Paul Strand, met Tina Modotti, met Henri Cartier-Bresson, met Kertész...

‘Heeft u geen vrienden dan? Zo ging dat in die tijd.’ Een fotograaf was op zoek naar werk. Vanzelfsprekend kwam hij daarom in contact met mensen die dezelfde interesse hadden. De wereld was overzichtelijker. Er bestond minder afgunst en concurrentie. Had iemand een tentoonstelling, dan ging men daar naartoe. Cartier-Bresson ziet hij nog één keer per jaar in Parijs. Waar hij met hem over praat? Over het werk? Over kunst? ‘Nee, daarover nauwelijks. Eigenlijk nooit.’

[p. 75]

Is hij het eens met een van de belangrijkste uitspraken van Henri Cartier-Bresson dat fotografie bestaat uit één beslissend moment? ‘Ach,’ zegt de maestro, ‘dat is zijn manier van denken. Wat mij betreft is het hele proces belangrijk, vanaf de aanschaf van een toestel tot en met een foto aan de muur.’

Manuel Alvarez Bravo is lang relatief onbekend gebleven. Zo wilde hij dat. Hij vindt zichzelf een volksschilder. Zijn werk heeft geen aanbeveling nodig. Dat heeft hij permanent vermeden. Hij maakt het voor de mensen om hem heen. ‘Een kunstenaar die snakt naar roem,’ zegt hij, ‘zal evenredig werk maken. Zijn naam wordt opgebouwd door propaganda.’

‘Mijn foto's ontstaan altijd nog spontaan. Het ligt eraan waar ik me op dat moment bevind, wat ik aan het doen hen en wat ik zie. Het idee dat je niet hebt, krijg je vanzelf als je aan het werk gaat.’

Populaire kunst in Mexico is altijd blijven bestaan. Het mag soms vluchtig van aard zijn, maar altijd gevoelig en persoonlijk. Zonder de intellectuele en vaak onpersoonlijke karakteristieken die moderne kunst tekenen. Het is werk gevoed door talent en ervaring, het is van de gemeenschap in plaats van een afgeleide van andere schilders uit andere tijden en andere culturen. Want dat is volgens Bravo niet-populaire kunst. Het gaat hem niet om een persoonlijk bereik, het zijn zijn aspiraties als fotograaf die zulk werk voortgebracht hebben. Gevoelig, persoonlijk, wars van gemeenplaatsen en diep geworteld in zijn eigen cultuur, in zijn eigen volk.

Sinds Bravo's eerste tentoonstelling in Oaxaca is zijn werk nauwelijks veranderd. Althans, wat intentie betreft niet. Hij fotografeert nog steeds. Como no.

De helft van de tijd doet hij ongeveer hetzelfde als vroeger: Landschappen. Dorpen. Stillevens. Mexico. Iedere dag gaat hij de straat nog op of laat zich naar het platteland van Mexico rijden. ‘'s Morgens vroeg vertek ik en pas laat in de middag kom ik weer terug. Mijn foto's ontstaan altijd nog spontaan. Het ligt eraan waar ik me op dat moment bevind, wat ik aan het doen ben en wat ik zie. Het idee dat je niet hebt, krijg je vanzelf als je aan het werk gaat.

Concepten heb ik niet, noch filosofieën. Nooit gehad trouwens. Ik heb altijd in absolute vrijheid mijn werk gedaan en kunnen doen. Niet meer dan met mijn ogen en met een zekere dosis technische kennis. Ik ga de straat op en begin. Het contact met de werkelijkheid van een bepaalde moment. Daar gaat het om.’ Dan zegt hij nogal plotseling: ‘Voor het overige fotografeer ik naakten.’ Naakten? ‘Ja, naakten.’ Vrouwelijke naakten? ‘Vrouwelijke naakten.’ Vriendinnen of modellen? ‘Vriendinnen, of vrouwen die ik tegenkom. Het vrouwelijk lichaam beschikt vaak over zulke mooie vormen.’

Bravo koos bijna uitsluitend Mexico als onderwerp. Het land is sindsdien nogal veranderd. Is hij soms daarom in zijn eigen studio gaan experimenteren? Hij mag dan wel gezond zijn, maar zijn benen dragen hem minder snel dan vroeger, zegt hij. ‘Mexico is veranderd maar ook hetzelfde gebleven. Het heeft nog steeds dezelfde uistraling.’