Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 73]

James Brockway
‘Doodgaan moet een ongelooflijk groot avontuur zijn.’
In gesprek met Beryl Bainbridge

In verband met het verschijnen van de jongste roman van Beryl Bainbridge, Een ongelooflijk groot avontuur (Uitgeverij Bzztôh), heb ik de schrijfster thuis opgezocht. In deze roman heeft zij geput uit haar eigen ervaring als jonge actrice aan het bekende Playhouse-theater in Liverpool, haar geboortestad.

An Awfully Big Adventure, kandidaat voor de Bookerprijs, is haar twaalfde boek. Stof genoeg dus voor een gesprek. Eerst echter iets over haar werk in het algemeen.

Ambivalentie

Hoe komt het dat de romans van Bainbridge zo'n bijzonder eigen karakter hebben? Aan welke eigenschappen ligt het, dat ze anders lijken dan ‘gewone’ romans en direct herkenbaar zijn als van haar hand? Ligt het aan het soort mensen dat zij ten tonele voert? Ligt het aan de manier waarop zij haar onderwerpen presenteert - een manier van presenteren die vaak doet denken aan het toneel of de film - dat wil zeggen, vlug, vlot, met meestal korte scènes en veel actie? Of ligt het aan haar visie op het leven en de mensen? Zij wordt immers meestal als humorist gezien, een humorist die vooral de absurde kanten van mensen en hun doen en laten etaleert - maar daarbij ook de donkere lagen, de psychologische onderlagen, waardoor het soms kan gebeuren dat de lezer plots van humoristische naar gewelddadige scènes en zelfs doodslag wordt geleid. Of ligt het aan haar stijl, haar speciale taal, haar eigen stem? Bainbridge laat zien hoeveel er te bereiken valt met de spreektaal, met alledaagse uitdrukkingen, die sterk beeldend en komisch kunnen zijn. Het ligt - vanzelfsprekend - aan al deze elementen, die in haar werk een geheel vormen. Maar daarmee zijn wij er nog niet. Wat Bainbridge zo eigen is, wat aan haar schrijven zo'n fascinerende toets verleent, is een ambivalentie die in al deze ingrediënten schuilt. Die ambivalentie is geworteld in het milieu waaruit Bainbridge afkomstig is. Het betreft hier een laag van de Britse bevolking die ook wel in het zuiden van Engeland en in Londen voorkomt, maar die men vooral in de grote industriesteden van het noorden aantreft. Het is een laag die bestaat uit geschoolde arbeiders, kleine ambachtslieden en middenstanders, die, hoewel ze het economisch nogal krap hebben, een sterk gevoel van eigenwaarde koesteren, een eigen, kritische kijk op hun medemensen en een nogal scherpe humor hebben en er een strenge moraal op na houden. In het Engels bestaat een uitdrukking voor de levenshouding die hieruit ressorteert: ‘working-class respectability’. Hoogstwaarschijnlijk is deze levenshouding een produkt van het tijdperk van koningin Victoria.

Stel nu dat een meisje met veel fantasie in dit milieu geboren wordt, een meisje dat steeds bezig is in het gewone leven ‘toneel te spelen’ en in haar verbeelding te leven. Dat is nu de ambivalentie - de tegenstelling haast - die de schrijfster Beryl Bainbridge en haar romans typeert en die van haar werk iets aparts maakt.

Kleurrijk

In haar romans is de handeling niet altijd in de omgeving van haar jeugd geplaatst, dat wil zeggen in Liverpool in de jaren vlak na de tweede wereldoorlog. Dit was echter wel het geval met de eerste twee romans waarmee zij in het begin van de jaren zeventig meer dan de gewone aandacht trok - met Harriet said... en The Dressmaker, de laatste ook kandidaat voor de Bookerprijs. In haar derde roman, The Bottle Factory Outing, vindt de handeling in Londen plaats, in de huidige omgeving van de schrijf-

[p. 74]

ster, in Camden Town. In deze roman ziet de lezer zich omringd door het - deels Italiaanse - personeel van een fabriek, waar Bainbridge zelf werkzaam is geweest. Het gebouw staat aan het eind van de straat waarin zij thans woont. Toch zijn dezelfde factoren aanwezig als in haar vorige romans. En als men Camden Town kent, zal men inzien dat dit hèt milieu is voor een schrijfster als Bainbridge. Het is een drukke, rommelige, levendige buurt met een kleurrijke bevolking. Al in de jaren dertig, toen ik er af en toe kwam, was dit het geval en thans, met de immigranten, is het nog drukker en kleurrijker geworden.

In enkele van haar volgende romans - Sweet William en Injury Time - herkent men dezelfde Londense omgeving en sfeer. In Een ongelooflijk groot avontuur zijn wij echter terug in het Liverpool van haar jeugd en zoals duidelijk wordt uit het onderhoud dat ik haar heb afgenomen, zijn de belevenissen van de hoofdfiguur, de jonge Stella, grotendeels gebaseerd op haar ervaringen in de wereld van het theater. Tegelijkertijd doet de sfeer thuis, waar Stella door een oom en tante is grootgebracht, direct denken aan de ‘working-class respectability’. Haar oom en tante zijn oprecht, naïef, bekrompen, maar niet zonder grappige trekken.

Buffel

Een ontmoeting met Beryl Bainbridge lijkt op een avond in het theater. Eens, in 1978, toen ik bij haar op bezoek was, liet ze plotseling een pistool tegen het plafond knallen als demonstratie van de manier waarop een vrouw zich op straat tegen aanvallers moest verdedigen. Deze keer, na een lunch en een opgewonden conversatie in een Italiaans restaurant, laat zij me voorgaan als wij door haar voortuin naar haar woning lopen. Als de zwarte voordeur opengaat word ik begroet door een enorme buffel. Een echte, maar dan opgezette buffel, die meer dan de helft van de hal in beslag lijkt te nemen.

Hoewel ik in West-Afrika, Egypte en India ben geweest, had ik nooit gedacht dat een buffel zo groot kon zijn. Minstens drie meter lang, wellicht nog iets langer. En de omvang van dat beest! Ik klop op zijn holle buik als ik probeer mij een weg naar binnen te banen en roep: ‘Echt?’

‘Wat dacht je? Maar je kende Ben al, nietwaar?’ Nee, Ben de Buffel ontmoet ik hier voor het eerst, hoewel ik weet dat haar woning vol met curiosa is gestopt als de rekwisietenkamer van een oud theater. Ik weet al dat kunstbenen hier en daar uit de wanden steken en dat er in de badkamer, naast het bad, een nu wat bouwvallig geworden, in het zwart gekleed beeld staat, dat haar moeder moet voorstellen. Ik weet ook dat iedere wand met schilderijen en foto's en bric-à-brac van allerlei aard is versierd. Maar de opgezette kip die nu van het plafond boven de trap bungelt en de rode, levensechte telefooncel die onder dezelfde trap staat, zijn voor mij ook nieuw. Wij zijn bij Beryl Bainbridge thuis. Wij zijn in theaterland.

Vooral de eerste helft van Een ongelooflijk groot avontuur zit vol kleine details over Liverpool na de oorlog en het leven hij het toneelgezelschap in het Playhouse-theater. Is de wens om dat verleden te herscheppen een aansporing voor je geweest?

Zeer zeker. Ik heb nooit eerder over die dagen geschreven. Ik heb boekdelen gevuld over de tijd daarvoor en daarna, maar nooit over mijn jaren bij het Playhouse.

Wanneer was dat?

Van 1947 tot 1949. Even na de oorlog kwamen vele bekende acteurs na hun militaire dienst in de provincie spelen, om weer wat aan zelfvertrouwen te winnen voordat ze naar Londen vertrokken. En in die dagen kon het Playhouse de allerbeste opleiding bieden. Ikzelf werd geëngageerd te zamen met een jongeman die van een militaire academie was weggestuurd. Wij waren niet slechts manusjes van alles. Wij kregen boeken om te studeren. Wij zijn ook naar kunstgalerieën gestuurd en naar opvoeringen in andere theaters. Het was een echte opvoeding. Beter nog dan naar de universiteit gaan.

Je had nog nooit over het leven in het theater geschreven, geloof ik?

Ik had reeds drie romans geschreven waarin de handeling in Liverpool was geplaatst en ik dacht: Wat kan ik verder uit die tijd ophalen zonder in herhalingen te vervallen? Toen kwa-

[p. 75]

men die jaren bij het theater aan de oppervlakte. Het schrijven van het boek liep prima, maar achteraf heb ik een fout bespeurd. Het verhaal had honderd pagina's langer moeten worden.

Beryl Bainbridge (foto: James Brockway)

Hoezo? De roman is niet korter dan jouw andere romans. Ongeveer tweehonderd bladzijden. Sommige zijn aanzienlijk korter.

Ja, maar in de eerste tachtig bladzijden van deze roman ben ik zo bezig met... met...

Met het tekenen van de achtergrond, het theaterleven, Liverpool?

Ja. Je begrijpt dat er in zo'n toneelgroep minstens vijftien spelers zitten. Nu, die allemaal in detail portretteren, dat was uitgesloten. Veel te veel. Maar toch moest ik acht of negen van hen schetsen voordat ik het verhaal echt op gang kon krijgen.

Schetsen. Lange beschrijvende passages zijn niets voor jou, nietwaar? Onder het lezen voel je hoe je steeds van de ene scène of figuur naar de andere springt. Wij zijn ‘here, there and everywhere’.

Nee, lange beschrijvingen, dat is niets voor mij. Ik selecteer een paar sprekende details en werk daarmee.

Er zijn ook geen filosofische beschouwingen. Het is meer actie, flitsen, korte ‘shots’, net als bij de film. Je verhaal staat er propvol van, zoals je woning propvol voorwerpen is. En alles is heel visueel. Het is alsof deze roman de manier weerspiegelt waarop jij het leven ervaart.

Ik denk dat dat voor alle schrijvers geldt. De persoonlijkheid van de auteur is in een boek overal te voelen. Ja, ik ervaar het leven heel visueel. En ik wil nooit te lang doorgaan met een scène. Ook wil ik de lezer niet teveel verklappen. Hij moet zijn eigen weg vinden.

Zijn eigen conclusies trekken?

Ja, precies. Ik blijf er ook zelf buiten. Ik zeg nooit, zoals Dickens dat soms doet, ‘Dear

[p. 76]

reader...’ Ik zeg nooit wat ik zelf vind van de manier waarop mijn figuren zich gedragen. Bij voorbeeld, Stella krijgt een opdracht om een telegram voor de regisseur te versturen. Zij is op een kinderlijke wijze verliefd op hem geraakt, maar hij ziet haar nauwelijks en heeft andere interessen. Als zij leest wat er in het telegram staat stuurt zij een heel andere boodschap en houdt dit geheim. Maar ik zeg niet waarom. Ik verklaar niks.

Ja, onder het lezen kun je je dikwijls afvragen: Wat wil deze Stella nu eigenlijk? Wat zijn haar drijfveren? Wat spookt ze nu uit? Het leven onder deze toneelmensen is ook voor haar vaak verwarrend en jij laat de lezer in haar verwarring delen.

Ja, dat is mijn methode. Stella is beland tussen een soort mensen dat voor haar heel nieuw is. Ze vertegenwoordigen een totaal andere sociale groepering. Dat was ook mijn eigen ervaring. Ik had boeken over zulke mensen gelezen. Ik wist dat ze bestonden maar ik had ze nooit ontmoet. En toch voelde ik me ook thuis onder hen, hoe anders ze ook waren dan de mensen die ik thuis kende.

Je voelt dat Stella er graag deel van wil gaan uitmaken. Voor haar is alles ‘een ongelooflijk groot avontuur’.

Het is voor een groot deel mijn eigen ervaring. De enige echte verandering die ik heb aangebracht is, dat ik zelf als beginneling veel geluk en succes had en ik wilde geen succesverhaal van de roman maken. Dus ik heb van Stella een zeer ongevormd meisje gemaakt, dat nog veel te leren heeft - niet slechts over het toneel maar ook over het leven en de mensen. Door haar gebrek aan ervaring begrijpt ze niet altijd hoe alles in elkaar zit en krijgt ze de ene klap na de andere. Zij is niet zozeer ‘stage-struck’ als wel ‘Struck by life itself’.

Het toneelstuk Peter Pan door J.M. Barrie speelt een rol in je roman. Zelfs de titel van je boek heb je van Peter Pan overgenomen. Hoe belangrijk is dat stuk voor je verhaal?

Van meer belang dan al het andere, geloof ik. Jarenlang liep ik rond met die uitroep van Peter: ‘To die will be an awfully big adventure!’ Ik dacht: ‘Mijn God, wat een titel, wat een thema!’ Bij veel schrijvers leidt het ene boek naar het volgende. Zo heb ik jaren geleden dat boek over een reis door Engeland gemaakt.

English Journey?

Ja. Dat boek is met opzet gebaseerd op het bekende boek met dezelfde titel van J.B. Priestley - uit 1934. In de jaren dertig hielden Priestley en verschillende andere auteurs zich met het tijd-thema bezig. Dat thema begon ook mij te interesseren en de tijd speelt ook een rol in Peter Pan. Ik dacht ook terug aan die jaren direct na de oorlog in Liverpool, met de gewonden...

Neergeschoten moeder

Enkele van de mannen in je roman zijn in militaire dienst geweest en praten over hun ervaringen tijdens de oorlog.

Ja, en in die dagen in Liverpool zag je overal mensen lopen die door de bombardementen op de stad verminkingen hadden opgelopen. Zij liepen met brandwonden aan het gezicht of hadden een arm of been verloren.

En de stad zelf?

Overal stonden ruïnes. Dus die tijd maakt ook deel uit van het boek. Toen dacht ik aan die ‘zoekgeraakte jongens’ in Peter Pan. Jongens die hun moeder kwijt zijn geraakt. In het begin was ik van plan van alle mannen in het verhaal ‘zoekgeraakte jongens’ te maken, met als held een jongen die Peter heette. Maar dat leek me achteraf te weinig origineel en tegelijkertijd te ver gezocht. Toen vond ik het derde thema voor de roman. Die jongens in Peter Pan zitten zonder moeder, maar als een van de jongens het meisje Wendy met Peter ziet komen aanvliegen, schiet hij haar neer. Dan zegt hij: ‘Ik heb altijd naar een moeder verlangd en toen ik haar zag aankomen, schoot ik haar neer!’ Dat leek mij, psychologisch gezien, fantastisch interessant. Kort daarna had ik een ongelukje thuis waardoor ik een kleine hersenschudding heb opgelopen. Onder invloed daarvan voelde ik een sterk verlangen om mijn gestorven moeder op te bellen. Zij was toen al jarenlang dood, en in mijn verwarring heb ik de tijdmelding aan de lijn gekregen. Dat gaf mij het thema van de...

[p. 77]

Oppassen! Anders laat je teveel los over een van de geheimen in de plot.

O ja. Maar stel je voor, dat je geen zoekgeraakte jongen bent maar een zoekgeraakt meisje dat haar moeder is kwijtgeraakt en dat je ontdekt dat die moeder wel via haar stem te bereiken is... En in dat tijd-thema zit alweer een verband met Peter Pan. Peter is namelijk een jongen die het bestaan van de tijd wil ontkennen. Hij weigert volwassen te worden en is gevlucht naar Never-Neverland. Ik vind het alles bij elkaar een fantastisch, een verbluffend goed verhaal.

Peter Pan?

Nee! Mijn roman! Maar ik heb er te weinig tijd aan besteed... als ik maar twee jaar langer de tijd had gehad...

Wat dan?

Dan had ik misschien een meesterwerk geschreven. Maar... it's a bloody good plot!

En het boek is nota bene ook kandidaat geweest voor de Bookerprijs.

O, ik heb van die avond genoten! De andere kandidaten waren zo gespannen... maar ik ging er heen om van de avond te genieten en dat heb ik ook gedaan.

Break a leg!

Honderd pagina's langer, zei je. Welke thema's had je dan uitvoeriger behandeld?

Zeker het tijd-thema. En daarnaast het ambivalente in vaders. In Peter Pan is het de gewoonte dat dezelfde acteur de rol speelt van zowel Mr. Darling (de vader van Wendy en haar broers) als van de angstwekkende Kapitein Haak, die de kinderen in Never-Neverland bedreigt. Het schijnt een gespletenheid in vaders te illustreren. Ik had daar graag meer over willen schrijven.

Twee persoonlijkheden in één mens.

In je vader, maar ook, natuurlijk, in je moeder. Ik denk dat ik een van de toneelspelers in het verhaal te vroeg heb afgemaakt. En er gebeuren teveel ongelukken. Onder toneelmensen bestaat de uitdrukking ‘Break a leg!’ Je zegt dat om iemand geluk te wensen! Ik geloof dat ik teveel van mijn figuren op de een of andere manier een been heb laten breken, al is mij dat onder het schrijven niet opgevallen. Het gebeurde meer onderbewust.

Dus je was tevredener geweest als je de roman wat langer had gemaakt?

Niet ik... maar het was misschien bevredigender geweest voor de lezers. Ik denk dat ze er mogelijk meer aan hadden gehad, als ik wat meer had uitgelegd. Als ik maar de tijd had gehad.

Beryl Bainbridge
(foto: James Brockway)

Als je meer tijd had gehad?

Ja, maar daarmee bedoel ik niet dat iemand achter me staat met een grote zweep in z'n hand. Het komt door de wijze waarop ik werk. Ik lieg altijd tegen mijn uitgever. Als hij vraagt hoever ik ben opgeschoten, zeg ik, ‘Halverwege...’ terwijl ik nog moet beginnen. Als ik zeg: ‘Ik maak er 1 januari een begin mee’ begin ik

[p. 78]

pas half juni en dan schrijf ik onafgebroken door in een toestand van volslagen paniek totdat alles in oktober klaarligt.

Heb je je ooit afgevraagd waarom je dat doet?

Ik moet onder druk werken. Ik ben nu met een nieuwe roman bezig en in het begin zei ik tegen mijzelf: ‘Ik wil nooit meer door die hel gaan. Dus ik moet 1 september beginnen.’ Waar zijn wij nu - vijf, zes december? Ik heb nog steeds geen woord op papier gezet...

Maar het boek bestaat al in je hoofd?

O, al maanden lang. Het zal over de ontdekkingsreiziger Captain Scott gaan, over zijn laatste, fatale expeditie naar de Zuidpool in 1912. Er zijn reeds tientallen boeken over die expeditie geschreven maar het mijne zal anders zijn. In die andere boeken is iedereen zo edel, nobel en oprecht. Het was daar de tijd voor. Ik zal strikt bij de waarheid blijven.

Scott was ook een soort Peter Pan. Naar de Zuidpool willen gaan - dat is alweer een vorm van ontsnappen aan de wereld en de werkelijkheid. J.M. Barrie komt er ook in voor. In een van zijn allerlaatste brieven heeft Scott aan Barrie geschreven, dat van alle mensen die hij gekend had, hij met hem de intiemste band voelde. Hij hield van Barrie. Het zal een lange reis zijn. En ik moet nog beginnen.

En dan is er nog mijn wekelijkse artikel voor de Evening Standard. Dat moet iedere week op woensdagochtend afgeleverd worden en ik maak er pas in de nacht van dinsdag op woensdag een begin mee. Maar om tien uur woensdagochtend ligt het klaar.

Altijd gelukt?

Altijd.

Daar heb je het dan! Het kan niet anders zijn dan dat dat jouw werkwijze is. Je hebt die hoogspanning nodig om je creativiteit aan de gang te krijgen.

Maar het is een echte martelgang. Een martelgang! Om vijf uur 's ochtends loop ik nog te ijsberen in de kleine kamer boven, mijn werkkamer, en ik roep ‘O God, o God, o God! Kon ik maar een kleine hartaanval krijgen, dan was ik uit deze hel verlost! Men zou de krant kunnen opbellen om me te excuseren.’

Ik denk dat je een zeer handige masochist bent. Op de een of andere manier geniet je van deze zelfmarteling.

Na afloop, als het stuk op de motorfiets onderweg naar de krant is, dan geniet ik pas. Een heerlijk gevoel.

Waarover schrijf je?

Van alles en nog wat. Ik mag zelf kiezen. In het begin beging ik een domme vergissing. Ik schreef over de politiek.

Waarom een vergissing?

Omdat ik niets van politiek weet en omdat het mij niet lukt mijn gedachten op dat gebied goed te ordenen. Dus nu schrijf ik erop los en verberg ik een kleine kern van wijsheid ergens in de tekst. Bij voorbeeld: ‘Weg met de regering!’ De krant vindt het best. Ze denken: ‘Laat haar maar doorkletsen. Ze heeft toch geen flauw benul van de zaken waarover ze het heeft.’

Maar de krant moet wel tevreden zijn... hoelang ben je hiermee aan de gang?

Een jaar of drie. Ik ben in ieder geval tevreden. Het is een bron van regelmatig inkomen. Het geld rolt lekker binnen.

Binnenkort verschijnt een nieuwe roman van Beryl Bainbridge: The Birthday Boys.