Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 63]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in letteren

Door de film Amadeus van Milos Forman is de tweede naam van Mozart pas echt een begrip geworden. Wolfgang en Constanze spreken elkaar in die film voornamelijk aan met Wolfy en Conny in wat Amerikaanse acteurs waarschijnlijk voor een Weens accent houden, dus de film had ook nog heel anders kunnen heten, maar de regisseur heeft wijselijk voor Amadeus gekozen.

Het opmerkelijke aan die naam is dat Mozart helemaal niet zo heette, althans niet officieel. Hans van Maanen schrijft in zijn Kleine encyclopedie van misvattingen (Boom, 1990): ‘Op 27 januari 1756 werd in Salzburg gedoopt Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart. De 27ste januari is de feestdag van Johannes Chrysostomus, Joannes Theophilus Pergmayr was de peetvader van het kind.’

Het woord waar het hier om gaat is ‘Theophilus’, een Griekse naam die letterlijk vertaald ‘door God bemind’ betekent. De componist bediende zich echter van deze betekenisvolle naam in twee andere talen, Latijn en Duits. Van Maanen: ‘Mozart vertaalde Theophilus meestal in Amadeo, Amadé of Amadè. Soms verduitste hij het tot Gottlieb, maar de naam Amadeus gebruikte hij slechts zeer zelden.’

Spelen met namen, in verschillende talen of met dubbele betekenis, wordt ook in de literatuur graag gedaan. Een schoolvoorbeeld daarvan is de roman The loved one (1948) van de Engelse auteur Evelyn Waugh. De ‘beminde’ uit de titel is de term waarmee over een overledene wordt gesproken op Whispering Glades, de dierenbegraafplaats waar de roman speelt. Een van de werkneemsters op het uitvaartcentrum of - zoals ze daar heten - een funeral hostess, is Aimée Thanatoganos. Aimée is de Franse vertaling van ‘beminde’, the loved one, maar ook haar achternaam is bewust gekozen. Hij is opgebouwd uit twee Griekse woorden: thanatos betekent‘dood’ (en komt o.m. voor in Vestdijks Thanatos aan banden) en genos is ‘geslacht, generatie’.

Een van de aardigste grappen met namen is te vinden in de fabuleuze anti-oorlogsroman Catch 22 (1955) van Joseph Heller. Het boek speelt ergens in de Tweede Wereldoorlog op een eilandje ergens in Italië. De hoofdpersoon, Yossarian, ligt in een veldhospitaal en dient zich nuttig te maken door de brieven die soldaten naar huis schrijven te censureren op militaire informatie. Uit pure verveling begint hij juist andere delen van de brieven met zwarte inkt onleesbaar te maken, eerst elk bijwoord en bijvoeglijk naamwoord, dan alles behalve de lidwoorden en ten slotte alles na de aanhef, zodat nog slechts Dear Mary leesbaar blijft. Hij is wel zo verstandig dat niet onder zijn eigen naam te doen; hij signeert voor dat werk met Washington Irving en, als hij daarop uitgekeken raakt, Irving Washington.

‘Spelen met namen, in verschillende talen of met dubbele betekenis, wordt ook in de literatuur graag gedaan.’

Washington Irving was een Amerikaans auteur (1783-1859), die zelf een vaardige hand had van namen kiezen. Hij debuteerde onder het pseudoniem Jonathan Oldstyle en publiceerde o.m. The Sketch Book of Geoffrey Crayon, Gent.; crayon is kleurkrijt, een gebruikelijk attribuut bij schetsen. Tot zijn bekendste werk hoort A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty (1809), zogenaamd geschreven door Diedrich Knickerbocker. Dat was een satirisch werk over de gewoonten en zeden van de Nederlandse kolo-

[p. 64]

nialisten, maar bevatte zulke rake typeringen dat Irving, op dringend verzoek van de Nederlandse gemeenschap, in latere drukken flink schrapte.

Een andere methode die een schrijver tot zijn beschikking heeft, is het spelen met initialen. Algemeen wordt David Copperfield (1849-50) beschouwd als Charles Dickens* meest autobiografische roman. Dat is niet in het minst omdat daarin gedetailleerd de traumatische periode beschreven wordt dat de tienjarige Charles in een donkere, stinkende fabriek moest werken, omdat zijn vader wegens schulden in de gevangenis zat. Die zeer persoonlijke band met de roman spreekt ook uit de initialen van de hoofdpersoon, die dezelfde zijn als die van de auteur.

Een recente naamspeling vond ik in het Sexnummer van het literaire tijdschrift Optima (achtste jaargang, no. 4). Daarin schrijft Optima-redactrice Suzanne Holtzer een ‘Brief aan Shirley Holmes’. Niet alleen kan de klankovereenkomst met Sherlock Holmes de lezer(es) nauwelijks ontgaan, ook zijn de initialen van de geadresseerde identiek aan die van de afzendster. Beide elementen komen samen in de zinsnede waarin Suzanne zich richt tot Shirley, ‘mijn alter ego, die bewezen heeft over een analytisch vermogen te beschikken.’

Het verrassendste voorbeeld uit de Nederlandse literatuur is dat van Renate Dorrestein. Renate is Latijn voor ‘wedergeborene’, een naam die niet zelden door ouders gegeven wordt aan een kind dat geboren wordt nadat eerder een kind van diezelfde ouders overleden is. Toen Renate Dorrestein in 1982 een vaste rubriek ging schrijven in het weekblad Viva, deed zij dat onder pseudoniem. Zij koos daarvoor het Frans voor wedergeborene: Renée.