Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 60]

Ron Elshout
Requiem, een brief

Schiedam, 14 juli 1991

Lieve E,

Het absolute, hij nam het nu aan in de verste en lichtste toekomst.
(L. Couperus, Metamorfose)

Terwijl het Requiem door de kamer schalt, schrijf ik je dit levensteken uit de jenerverstad, op luttele afstand van het huis waar op 19 januari 1894 dominee François Haverschmidt om 10 uur des ochtends hangend aan het gordijnkoord van zijn bedstede zich voorgoed in de armen van zijn worgengel begaf. De in hem huizende dichter Piet Paaltjens had hem al eerder verlaten. De tekenen van zijn laatste strijd moeten zichtbaar zijn geweest, ‘doordat hij met zijn schoenen aan het schot heeft bekrast’. Heer geef hem eeuwige rust. Die worgengel van hem, - dat moet de kracht ‘der wanhoop en radeloosheid’ (preek uit 1892) geweest zijn. In zijn laatste preek, enkele maanden voor zijn dood, zei hij: ‘Ik kan niet, ik mag niet, want ik geloof het niet meer.’ ‘Wat mij het oog doet glinsteren, dat gaat geen schepsel aan’, maar laat ik het zó zeggen: er is een half decennium of daaromtrent geweest dat ik den ouden François begreep tot aan het gordijnkoord.

Er bestaat niet veel of het raakt aan iets anders - in het hoofdstuk over Haverschmidt gebruikt Jeroen Brouwers (in: De laatste deur) het woord ‘levenslast’. Een aantal jaren geleden raakte dat woord mij aan. ‘Levenslast’ is ‘worgengel’ is ‘de zwartste der dagen’ is ‘lacrimosa dies illa’, dit is: dag van tranen.

Precies één jaar geleden, lacrimosa dies illa, bevond ik mij niet in Amsterdam alwaar Hans Faverey ter aarde besteld zou worden, maar begaf ik mij per auto, onderweg begeleid door het enig aanwezige cassette-bandje: Mozarts Requiem, eerst naar een expositie van werken van Salvador Dali in een Arnhems museum en daarna naar het Delerwoud en daar ‘heb ik mij verloren gelopen.’ ‘Alsof ik mij schaamde.’

Die drie namen, Faverey, Dali, Mozart, - lux aeterna luceat eis, dit is: het eeuwige licht schijnt op hen, raken mij, raakten mij speciaal die dag aan. Hoe? Zij vormen te zamen, met anderen, een web waarin ik, klein spinnetje, wel eens een vliegje of een lichtkevertje mag verschalken. Faverey: ‘Het web ontslaat de spin // van haar verplichtingen; de spin / blijft in het web zitten.’ Waarom?

Een opvoeding schijnen sommigen te genieten, anderen te krijgen of niet. Of je wilt of niet. Muzikaal ben ik ‘dus’ een leek. Religieus ben ik ‘dus’ een leek. Een leek is eeuwigdurend naïef en, noodgedwongen, autodidact, alhoewel ik later mijn ‘vaders’ nog wel gevonden heb.

Het ‘goddelijke’ bestond niet of was een abstractie uit de bijbel, - een boek dat na één keer lezing, evenals andere boeken, meestal ‘thrillers’, net zo goed weg kon. Dan had je het uit. Nú bezit ik een bijbel. Erfstuk van mijn grootmoeder, die voorin het ‘familieregister’ bijgehouden heeft tot en met mijn zoon. Ook bezit ik nog een doos met 78-toeren platen, de Rigoletto van Verdi. Mijn grootvader en zij moeten dus ooit van klassieke muziek gehouden hebben en ‘iets’ van het goddelijke gehoord hebben. Na haar verscheiden diende haar aanstaande verrassing muzikaal opgeluisterd te worden. Met enige passende melodieën. Klassieke. Drie stuks. In uitvoeringen van James Last. Kyrie eleison, dit is: Heer ontferm u over ons. Levenslast. Ach, sommige erfelijke zaken slaan ‘wel eens’ een generatie over. Overigens geldt dat ook voor dit wat vergeelde papier waar ik op schrijf; het werd in hetzelfde kastje gevonden als die bijbel.

Het goddelijke

Het bezoek aan de Dali-expositie was deels een verzinsel om niet in Amsterdam te hoeven zijn (‘Ik besta, dus ik lieg’ ), deels de inlossing van een ereschuld. Dali behoorde tot de eerste schilders die ik ontdekte; de reactie van het autodidact je van toen is heden ten dage niet beter weer te geven dan met citaten uit Faverey's reeks over een andere schilder,

[p. 61]

Adriaen Coorte; daarbij bijvoorbeeld denkend aan Dali's Slaap, een door krukken ondersteund stuitend Gorgonenhoofd, en zijn ‘weke horloges’; ‘Door zichzelf omstuwd; omstold; en weer ontstold.’ ‘Niet anders kunnende geldigheid.’ ‘Het in zijn nu verblijvend hier.’ ‘Elke idee die zich heeft ingeslikt.’ En: ‘Alles zo// vanzelfsprekend dat het/ zich bestaat; niet aflaat/ te vragen: wie ben jij;/ wat wil je. Waarheen// en waartoe.’

Dali's dubbelbeelden: Een hond is een schaal is een strand, - ‘Al het zichtbare ging open.’ Zijn Christus van St. Jan van het kruis; god bestond, althans het goddelijke bestond, althans dit was schilderen. Als het goddelijke bestond, dan zat het in de hand van een man van wiens naam wel spottend A vida Dollars gemaakt werd. En, wist ik jaren later in Arnhem (je verliest wel enige naïveteit) die tot op zijn sterfbed lithopapier heeft gesigneerd, zodat zijn discipelen nog een poosje verder konden. De meestér-fantast bezat wel èrg veel levenskracht c.q. scheppingsdrift. Of: scheppingsdrift c.q. levenskracht. Of: scheppingskracht c.q. levensdrift.

Salvador Dali, Slaap

De eerstgenoemde reden voor het bezoek aan Arnhem keerde zich in het museum tegen me. Dat had ik kunnen weten, de leek had zich in de loop der tijd welíiets bijgeleerd. ‘Natuurlijk’ hingen er litho's van Dali en ‘natuurlijk’ waren er enkele ‘Don “Quichotte”s’ bij, - Don Quichotte was één van Faverey's favoriete boeken. Lichamelijk in Arnhem, geestelijk in Amsterdam. Weg. Per auto, cassette aan (Cunfutatis maleditis, flammis acribus addictis), naar het Delerwoud, waar geen rode wouw boven de bosrand behoefde te verschijnen om mij tot spitsmuis te slaan. ‘Alsof ik mij schaamde.’ Alsof ik mij niet geschaamd zou hebben in Amsterdam. Ik was de dichter te veel verschuldigd. In de loop van dat halve decenium ben

[p. 62]

ik zijn werk blijven lezen en herlezen. Evenals de eerste ontmoeting met ‘Dali’ trof mij zijn werk als een zweepslag. De kennismaking dateert uit 1977: Chrysanten, roeiers: ‘heb ik soms / zo kunnen verlangen / naar de binnenzee in mij. / dat ik mij haast een zich / verstotende was geworden.’ ‘Tussen dood / en leven springt / zelfs geen vlo.’ Hier keek ik opnieuw in een spiegel. Als er iets van het ‘goddelijke’ bestond, dan schuile dat óók in de hand van deze dichter. Jammer alleen dat het, gebukt onder levens lasten, jaren zou duren voordat het tot me doordrong dat ‘weinig doet er toe’ niet als een mij van pas komende uiting van nihilisme gelezen diende te worden, maar als het tegengestelde daarvan: zelfs weinig doet er toe. In 1985 hernam Faverey dit motief, om het me uit te leggen, zo leek het wel: ‘Waar het om gaat, / ik herhaal het: om / vrijwel niets.’

Faverey heeeft zich (net als Dali) met àl zijn scheppingskracht tegen de dood verzet; soms hilarisch: ‘Met een zwaar geblinddoekte mol // de mist in -. Wat doen? // (Ik voel hier niets voor).’ En:‘De vrouw in de badkuip verzet / zich wel en niet tegen het / wegslurpende in de trechter.’ Maar in de één na laatste bundel, die eerst Tegen het vergeten, tegen de dood zou gaan heten, is er een grote mate van ernst: ‘Dezelfde weigering, dagelijks / herhaald, zich te laten sterven.’

De stem van God

Faverey's laatste bundel (Het ontbrokene) is geschreven in het aangezicht van de naderende dood en opnieuw troffen me de scheppingskracht en levensdrift, die in de laatste bundels vaak ‘god’ lijken te heten en samenvallen met Faverey zelf, als zweepslagen; tot in de laatste regels:

‘Laat de god die zich in mij verborgen houdt
mij willen aanhoren, mij laten uitspreken,
voor hij mij met stomheid slaat en mij
doodt waar ik bij sta, waar jij bij staat.’

Requiem aeternam dona eis,
lux aeterna luceat eis,
kyrie eleison.

De leek hoorde muziek en stond aan de grond genageld. Wat was dit? De stem van god? Dat zinnetje zou hij jaren later bijna letterlijk van de lippen grissen van de Salieri uit Amadeus, de film. Maar dan zou hij al veel van zijn naïveteit kwijt zijn en de mythe van de film doorzien. Ook in de muziek bleek de absolute van het absolute te bestaan. De leek kon echter niet geloven dat het hier om een requiem ging, de woorden begreep hij niet en de muziek was, hoewel doordrongen van de dood, veel te vitaal. Hij sloeg aan het vergelijken. Fauré's Requiem bijvoorbeeld. Zo te horen was de dood voor Fauré een abstractie om koel in te berusten. Bij Mozart echter is de haast, de gejaagdheid, de onrust hoorbaar (zoals die van Van Gogh zichtbaar was op zijn laatste schilderijen, zoals Dali's ‘handtekening’ op het laatst bijna alleen nog een streep was). Voor hem was de dood geen vage abstractie. ‘Mozart had een vaal paard waargenomen en die daar op zat, zijn naam was de Dood...’

En ook bij Mozart de verbijsterende scheppingsdrift om

Zonder begeerte, zonder hoop
op beloning, ook niet uit angst voor straf,
de roekeloze, de meedogenloze schoonheid

te fixeren waarin leegte zich meedeelt,
zich uitspreekt in het bestaande.

Evenals Dali werkte hij over de dood heen. Ondanks de obsessie dat hij vergiftigd zou zijn, zijn zienderogen afnemende krachten, de naderende dood, schreef hij door en legde op zijn sterfbed aan Süssmayr, één van zijn discipelen, uit hoe het Requiem na zijn dood afgemaakt moest worden (ten behoeve waarvan deze Mozarts handtekening moest vervalsen).

Zijn laatste woorden waren geen woorden, maar paukenslagen. Zwanezang. Levensles. Levenskracht.

Als altijd, je

R.