Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 41]

Fokas Holthuis
‘Ik wil een aangename toegang tot een boek creëren’
Een gesprek met Ger Kleis en David Simaleavich

In de herfst van 1987 werd in het Nijmeegs Museum ‘Commanderie van Sint-Jan’ een tentoonstelling gehouden van werk van bibliofiele drukkers, binders en uitgevers die deel uitmaakten van het Genootschap voor Tegennatuurlijke Letteren. Zo werd er werk getoond van G.M. van Wees, Johan Polak (Athenaeum-Polak & Van Gennep), Ger Kleis (Sub Signo Libelli), Ton Leenhouts (Tight End press), David Simaleavich (Phoenix & Co) en Paul Snijders. Met name aan het werk van Ger Kleis en David Simaleavich is toen veel aandacht besteed. Er bestaat tussen hen een bijzonder samenwerkingsverband.

Bibliofiel kwartet. V.l.n.r.: David Simaleavich, Ton Leenhouts, Ger Kleis en Paul Snijders

Ger Kleis (1940) begon in 1974 met het drukken op een handpers, die hij Sub Signo Libelli doopte. In de loop der jaren bouwde hij een uniek fonds op met een sfeer die romantisch-decadent genoemd kan worden. Hij is een uiterst zorgvuldig typograaf en een uitmuntend drukker met een enorme produktie. In het dagelijks leven is Ger Kleis docent Nederlands aan het Barlaeus Gymnasium te Amsterdam. David Simaleavich (1952) emigreerde in 1974 vanuit Amerika naar Nederland, waar hij zich in het handboekbinden bekwaamde. In 1977 richtte hij, samen met Hans van der Horst, binderij De Eenhoorn op. In 1981 startte hij zijn eigen binderij, die hij Phoenix doopte. Een jaar later richtte hij bovendien een bibliofiele uitgeverij op onder de naam Phoenix Editions. David Simaleavich is gespecialiseerd in het binden van bibliofiele oplagen en het vervaardigen van particuliere kunstboekbanden. Het bericht dat hij zijn collectie Nederlandse private press-uitgaven verkocht had aan firma De Slegte werd in het najaar van 1989 voorpaginanieuws.

Ben je vanaf het begin bewust bezig geweest met het opbouwen van een bepaald fonds?

Ger Kleis: Het ging mij aanvankelijk nog om iets anders, niet eens om teksten. Ik wilde gewoon weten hoe boeken gemaakt werden omdat dat samenhing met mijn studie. Maar ik wilde wèl al teksten uitgeven waar ik een band mee had. Een vroege druk van mij is bijvoorbeeld ‘Lofsang op de bevryding van de Burchgraven’ van Jan van Hout. Dat was een tekst die ik tijdens mijn studie uitgebreid bestudeerd had en die ik heel mooi vond. En verder moest er natuurlijk ook wel iets in voorkomen van de decadente literaire smaak die ik heb, en ook teksten op het gebied van homoseksualiteit. Dat had ook te maken met de naamgeving van de pers. De pers heet Sub Signo Libelli, en dat verwijst naar ‘in het teken van’, dat had te maken met mijn studie: het verwijst naar het

[p. 42]

uithangbord van oude drukkers. Libellus is in het Latijn het verkleinwoord voor ‘boek’, de libel is het symbool van de vergankelijkheid, en dat had weer te maken met mijn belangstelling voor iconologie. Maar ‘libel’ verwijst ook associatief naar het Engelse libel, dat ‘schotschrift’ betekent, en dat idee was voor mij puur gebaseerd op homoseksualiteit. Ik had op dat moment het gevoel dat ik me nooit de mond hoefde te laten snoeren omdat ik altijd nog teksten zou kunnen drukken die ík zou willen uitgeven, en daarbij dacht ik heel duidelijk aan homoseksualiteit. Dat ‘libel’ was mijn antwoord op mijn uittreding, mijn coming out of the closet.

Toen ik me veilig genoeg voelde om een auteur te vragen, toen ik dacht: ‘nu kan ik er eindelijk iets van’, toen heb ik ook bewust aan Gerrit Komrij een tekst met een homoseksuele achtergrond gevraagd. En dat leidde in 1978 tot de bundel Capriccio. Vanaf dat moment is er ook een soort fondsvorming geweest. En dat had ook te maken met David: die begon in 1977 ook met een eigen binderij en op een heel serieuze manier beïnvloed je elkaar toch om iets bijzonders te maken.

In hoeverre is de tekst die je onder handen hebt van invloed op de keuze van materialen en kleuren?

David Simaleavich: Het is misschien een linke uitspraak, maar ik denk dat ik één van de weinige bibliofiele binders in Nederland ben, met uitzondering van Pau Groenendijk, die de boeken die hij bindt ook leest. Toen ik de bundel Zingbaar water van Boudewijn Büch had gelezen wist ik dat het boek in blauw en zwart gebonden moest worden. En het eerste wat Boudewijn zei toen hij het boek onder ogen kreeg, was dat dàt de kleuren waren die hem tijdens het schrijven steeds voor ogen hadden gestaan.

Ger Kleis: Ik denk ook dat het noodzakelijk is dat een binder leest, want de ideeën voor de vormgeving, met alle beperkingen die een typograaf ook heeft, moeten tòch uit de tekst komen en uit een interpretatie van die tekst. Maar dat geldt ook voor mij: als ik denk aan Komrij' Capriccio, daar kwam ook blauw in voor. Dat is wellicht een oppervlakkige opmerking, maar vorm en kleur moeten uit het boek komen. En dat geldt net zo goed voor banden. In die zin doen wij precies hetzelfde.

‘Vorm en kleur moeten uit het boek komen’

David Simaleavich: Ik ben alleen wat beperkter in mijn mogelijkheden dan de drukker en de typograaf omdat wat zij doen datgene, wat ik kan doen, beïnvloedt. Er zijn ook binders die rechtstreeks tegen het werk van de vormgever ingaan, maar daar doe ik niet aan mee.

Ger Kleis: Het eerste woord heeft de auteur. De auteur beïnvloedt de vormgever, maar wat ik doe beïnvloedt David weer. Het is een reeks. En als die reeks in harmonisch verband loopt van auteur, naar vormgever, naar binder, dan krijg je iets goeds. Als je er tegenin gaat dan breek je iets.

David Simaleavich: Niet alleen kleur, maar ook het gebruikte materiaal wordt beïnvloed door de inhoud. Slangeleer bijvoorbeeld: als je nou zo'n huid als cobra neemt, daar is in Nederland al jaren niet meer aan te komen omdat het een beschermde diersoort is. Ik kon ooit een vel kopen en dat heb ik heel lang bewaard, tot ik eens een obscure nichtenroman mocht binden. De tekening van cobra lijkt namelijk, behalve op een gezicht, op twee balletjes en een pik. Dat vond ik perfect.

Ger Kleis: Jij hebt nog eens een reepje slangeleer verwerkt in de band van Pathologieën van Jacob Israël de Haan. Je ziet hoeveel systeem er in de keuze van het materiaal zit.

Jouw werk heeft een klassiek karakter, maar binnen dat klassieke kader sta je jezelf wel experimenten toe.

Ger Kleis: Ja, binnen bepaalde marges. Maar niet op de vierkante millimeter. Ik probeer zoveel mogelijk aan te sluiten bij de sfeer van de tekst. Is die tekst op zich geen klassieke tekst, dan zal mijn vormgeving er ook van afwijken. In die zin zou je kunnen zeggen dat ik de tekst volg,

[p. 43]

qua sfeer, maar dan wel op mijn eigen manier. En juist in de combinatie van bepaalde auteurs met mij kan er wel eens iets geks gebeuren. Maar ik wil toch op een of andere manier een tekst in zijn vormgeving, in zijn papier, in zijn formaat, een bepaalde sfeer laten ademen. Ik interpreteer dus wel degelijk in die vormgeving.

Maar je kunt ‘klassiek’ op verschillende manieren opvatten. ‘Klassiek’ betekent ook dat een tekst een vormgeving heeft gekregen waarin hij van zichzelf blijvend is.

En dat kan elke vormgeving zijn. Je zou kunnen zeggen dat een klassieke vormgeving voor een tekst als Het androgyn in ska van Boudewijn Büch dat ook geworden is in de presentatie van dat boek. Maar ik heb ook ooit een serie opgezet, de Geesbrugger bijdragen, waarin ik wel eens wat aan het experimenteren ben. Ik wilde spelen met ideeën om ze dan later toe te passen in andere boeken. Zo heb ik geprobeerd om meer met ornamenten te doen, met kleuren, met papiersoorten. Ook heb ik geprobeerd om iets met warmtedrukken te doen, dat wil zeggen dat je drukpoeder op de natte letter strooit, dan de letter op een bepaalde afstand van een warmtebron houdt tot het smelt en zich samenvoegt met de nog natte inkt. Daar kun je heel boek mee verpesten, maar wanneer je dat eerst in een kleine druk toepast, is het niet zo'n ramp als er eens wat misgaat.

Met letters kun je ook experimenteren. Zo heb ik een Geesbrugger bijdrage gemaakt met een erg versleten, originele negentiende-eeuwse letter. Maar ook daar kun je zeggen dat dat binnen bepaalde klassieke grenzen gebeurt. Maar ik zie niet in waarom ik gek zou willen doen met een boek. Dat geldt eigenlijk ook voor David: zijn banden zijn in die zin ook klassiek, ook al zijn ze anders. De band die David voor Aegyptiaca maakte, een bundel van Frédéric Bastet uit 1984, een overslagband met drie platten, is in wezen ook een klassieke band, omdat hij is aangepast aan de tekst. Als je die tekst kent dan weet je wat daarmee bedoeld wordt. Maar ik vind klassiek iets dat goed en adequaat is. Ik denk dat dat een sleutelwoord is: adequaat.

Je samenwerking met Boudewijn Büch heeft tot een paar heel bijzondere boeken geleid.

Ger Kleis: Wanneer ik met Boudewijn Büch samenwerk, dan werken we zó inspirerend op elkaar dat ik meer durf te doen, omdat hij me als vormgever meer de vrije hand geeft dan sommige andere auteurs. Vandaar dat de eerste drie boeken die ik van hem heb uitgegeven, alle drie volstrekt verschillend zijn. Ze zijn in nauw overleg met de auteur tot stand gekomen. Zo heeft hij me heel uitgebreid moeten uitleggen, want ik sta natuurlijk geheel buiten de wereld, wat ska is. Aanvankelijk had ik iets tegen het gebruikte materiaal voor de band, kunststof, maar dat is achteraf een heel gelukkige keuze gebleken. Het past natuurlijk uitstekend bij wat de bedoeling van de auteur geweest is.

En wat Zingbaar water betreft: het was natuurlijk op zich al een experiment om met dat liquid light-procédé een foto op het papier in het boek zelf af te drukken, maar ook de keuze van letter is heel nadrukkelijk besproken. Dat moest een letter zijn die paste bij de eerste decennia van de negentiende eeuw. Het moest een strakke letter zijn om die poëzie, die toch emotioneel was, terug te brengen naar beheersing. En de Walbaum is een heel beheerste letter, een Bodoni-achtige, maar mooier, persoonlijker en sierlijker dan de Bodoni zelf.

En wat Nohant betreft: daar had Boudewijn een geheel eigen interpunctiesysteem en daarvoor heb ik toen gekozen wat ikzelf het ‘traantje’ noem, een door Van Krimpen ontworpen tekentje, een klein schuin streepje, kleiner dan een Duitse komma, met een béétje tekening.

[p. 44]

Dat teken is in overleg toegepast om toch een ander interpunctieteken te gebruiken dan een komma of een punt. Het heeft een heel eigen betekenis in dat boek. Maar bovendien gaf Nohant mij nog de mogelijkheid om, door het gebruik van swashletters, een soort sierletters met extra verlengingen of krullen, bepaalde woorden die je in associatie bij elkaar moest betrekken, samen te laten komen en op die manier te laten opvallen. Zo kent de gebruikte letter, de Cancelleresca, bijvoorbeeld een gewone ‘R’ en een ‘R’ met een zweep eraan. Die ‘R’ kun je bijvoorbeeld gebruiken om een tekst beter te laten lijnen in de rechtermarge, maar ik heb hem gebruikt om door middel van een letter van een woord daar in de buurt, die dan ook in swashvorm was opgenomen, die woorden als het ware in je associatieketen op te nemen. De Cancelleresca heeft ook drie ‘f’-en: een scherpe, een sierlijke met een slinger bovenin en een gewone. Voor een woord als ‘fors’ neem je dan die sterke ‘f’, terwijl je voor een woord als ‘lief’ die sierlijke ‘f’ neemt.

Prospectus van Boudewijn Büch, ‘Zingbaar water’

Heeft jouw fonds nog ontdekkingen opgeleverd die voor een breder publiek interessant zijn geworden, of nog moeten worden?

Ger Kleis: Ja, de eerste aan wie ik dan denk is Peter Heringa. Hij schreef al heel vroeg, vanaf zijn vijftiende jaar, en toen ik hem in 1963 voor het eerst ontmoette was hij al met niets anders bezig dan met lezen en schrijven. Toen ik na verloop van een aantal jaren opnieuw met Peter in contact kwam, in 1979, was hij bezig om zijn hele leven te verliteraturen. Toen heb ik tegen hem gezegd: ‘Jouw werk kan niet langer zo blijven liggen. En als je dan toch zo'n prijs stelt op de dingen die ik doe, laten we dan samen iets maken.’ En die samenwerking heeft geleid tot Vrijstaat in 1982.

Maar naarmate de jaren verstreken en Peter steeds minder overlevingskansen voor zichzelf zag, heeft hij zich des te extatischer toegelegd op zijn poëzie, die dan tenminste kon voortleven. Op een gegeven moment had hij aan mij als uitgever niet genoeg, zodat we ook wel eens werk bij andere drukkers onderbrachten. Op die manier heeft hij tot aan zijn dood hartstochtelijk geprobeerd om alles maar onder te brengen zodat er in ieder geval iets was. Maar wat de grote trilogie zou worden, Vrijstaat, Uitweg en Thuiskomst, reserveerde hij voor mij. Thuiskomst is nooit verschenen omdat hij het manuscript daarvan verscheurd heeft. Ik ben nu bezig om uit de kladjes Thuiskomst te reconstrueren. Bij de uitgave daarvan zal gebruik worden gemaakt van papier, gemaakt van oude spijkerbroeken, dat hij daar speciaal voor gereserveerd had. Voor de band van Uitweg is ook gebruik gemaakt van dat papier, dat Peter en zijn vriend zelf gemaakt hebben door een aantal spijkerbroeken te verpulpen en van die pulp papier te maken, waarin de boeken van Peter gebonden moesten worden. Het boek is dus gebonden in de broek van de auteur en zijn minnaar. In dat papier zijn ze één.

Behalve dat je bibliofiele oplagen bindt, maak je ook particuliere kunstboekbanden. In hoeverre heeft een klant bij jou inspraak in de te realiseren band?

David Simaleavich: Dat hangt van het boek af. Er zijn mensen die een idee voor een band in hun hoofd hebben dat ze per se uitgevoerd willen zien. Dan stuur ik ze naar een collega die daar minder moeite mee heeft.

[p. 45]

Gedicht uit ‘Nohant’, Boudewijn Büch

Ik heb mijn vormgeving altijd erg sober willen houden. Ik wil een aangename toegang tot het boek creëren voor degene die het in handen heeft. Ik wil niet opdringerig met mijn eigen smaak of mijn eigen persoonlijkheid op de voorgrond treden. Dat recht heb ik niet. Ik sta in dienst van het boek.

Het liefst werk ik met perkament. Perkament beschikt over een eigen karakter. Je kunt het tot veel dingen dwingen, maar het laat zich niet helemaal bedwingen, het blijft een stuk van zichzelf houden. En het beschikt over een koele warmte, die ik nooit aan iets anders gevoeld heb. Ik denk dat het veel op mezelf lijkt. Hoe ouder het wordt, hoe taaier. Het breekt af. En hoe vaak je ook door dingen beperkingen opgelegd krijgt, toch kies je uiteindelijk je eigen weg.

Literatuur:

Nohant, Sub Signo Libelli 1979. Gezet uit de Cancelleresca Bastarda, en gedrukt in blauw en zwart in een oplage van 75 exemplaren, waarvan 20 voorzien van een lithografie van Vladimír Suchánek. De Cancelleresca is een cursieve letter van J. van Krimpen uit 1937, die vanwege de grote verscheidenheid aan ligaturen de mogelijkheid tot veel variatie in het zetwerk biedt.

Zingbaar water, Sub Signo Libelli 1981. Gezet uit de Walbaum Antiqua en gedrukt in blauw en zwart in een oplage van 75 exemplaren, waarvan 25 voorzien van een foto vervaardigd in liquid light-procédé door Klaas Koppe. De Walbaum is een uit 1800 daterende letter met veel dik-dun contrast.

Het androgyn in ska, Sub Signo Libelli 1982. Gezet uit de Gil sans serif, een schreefloze letter, en gedrukt in een oplage van 75 exemplaren, waarvan 32 gebonden in wit plastic, bedrukt met zwarte lijnen en blokken.

H.G. Liebentrau, Vrijstaat, Sub Signo Libelli 1982. Gezet uit de Fournier en gedrukt in een oplage van 70 exemplaren, deels op negentiende-eeuws papier. H.G. Liebentrau, Uitweg, Sub Signo Libelli 1984. Gezet uit de Walbaum en gedrukt in blauw en zwart in een oplage van 60 exemplaren, waarvan 23 gebonden in een blauw halfleren band met leren stroken aan boven- en onderzijde van de platten.