Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 66]

Marjan Groenewegen
Franse literatuur
Twee maal anders

Françoise Sagan dankt haar bekendheid vooral aan het succes dat zij als jonge debutante oogstte. Met Bonjour Tristesse, dat zij op achttienjarige leeftijd publiceerde, schoot haar naam de lucht in. De internationale bekendheid die deze roman al snel had, hing meer samen met de inhoud dan met de literaire kwaliteit. In 1954 baarde een jong meisje dat vrije opvattingen over liefde en seksualiteit had nog aardig wat opzien. Nu, dertig jaar later, geldt de roman als een wat stoffig nummer op de literatuurlijst van vele middelbare scholieren, ‘toch maar’ gekozen omdat het in vrij eenvoudig Frans geschreven is. De vele romans die Sagan liet volgen op Bonjour Tristesse vinden evenwel een niet onaanzienlijk publiek; ze worden nog steeds in heel wat landen vertaald. Toch wordt Sagan gerekend tot een schrijfster van marginale literatuur. Goedbedoelende lieden willen haar werk nog wel eens in de - volgens hen toch al vrij verwarde - hoek van de ‘écriture féminine’ schuiven.

Een betrekkelijk grote materiële welstand, internationale bekendheid, en ongetwijfeld ook haar persoonlijkheid stelden Françoise Sagan al van jongs af aan in de gelegenheid een afwisselend en tamelijk luxueus leven te leiden, en vele bekende figuren te ontmoeten. Met een aantal hiervan onderhield zij meer of minder intensieve, langdurige betrekkingen. De herinneringen aan enkele van haar beroemde vrienden, gecombineerd met beschouwingen over belangrijke elementen in haar bestaan, verschenen in het afgelopen najaar in Nederlandse vertaling onder de titel Dierbare Herinneringen. De oorspronkelijke versie werd in Frankrijk al eerder vrij gunstig ontvangen, zeer gunstig als men de matige waardering voor Sagan als schrijfster in dit land in aanmerking neemt. Mijns inziens is het in de bundel opgenomen artikel over Sartre, bevattende een ‘liefdesbrief aan Jean-Paul Sartre’, een belangrijke reden voor dit enthousiasme: alles van enigerlei waarde dat over deze recent overleden ‘gigant’ wordt gepubliceerd krijgt nog steeds de volle aandacht. Sagan geeft in haar artikel een korte impressie van de vele ontmoetingen die zij tijdens het laatste levensjaar van Sartre met hem had. Met grote ontroering en bewondering spreekt zij over de kleine, blinde man die zij moest leiden, zelfs voeren als zij met hem uit eten ging, terwijl hij aan charme en charisma nog niets had ingeboet. En inderdaad, zij slaagt er in een fascinerend beeld te geven van de schrijver-filosoof zoals hij tijdens zijn laatste maanden moet zijn geweest. Sagans schrijfstijl is eenvoudig, hier en daar duidelijk geëmotioneerd, en zij tippelt nét langs het randje van de sentimentaliteit, een valkuil die bij een dergelijk onderwerp toch vervaarlijk ligt te gapen.

Het artikel over Sartre maakt deel uit van de vijf hoofdstukken, precies de helft van het totaal, die de bundel voor mij lezenswaard maken. In deze vijf artikelen gaat het telkens om een bekende persoonlijkheid die Sagan kent of heeft gekend, en waarover zij op een boeiende manier kan vertellen. Het gevoel, dat, wanneer men in het gezelschap van een bekende persoon verkeert, of zelfs tot diens kennissenkring behoort, je een beetje in de roem meedeelt, is aan deze artikelen niet helemaal vreemd. Maar dit lijkt mij heel menselijk. Het lukt Sagan erg goed om figuren als Tenessee Williams en Orson Welles duidelijk neer te zetten, en de daarbijbehorende atmosfeer weer te geven. Een aardig voorbeeld is de beschrijving van de paar dagen die zij doorbracht in het gezelschap van Billy Holliday of liever gezegd, de nachten waarin zij probeerde de wereldberoemde zangeres in haar bestaan te volgen. Billy Holliday, die vele stampvolle, rokerige nachtclubs steeds weer wist te betoveren met de kracht van haar stem én van haar persoonlijkheid, bracht Sagan zodanig in trance dat zij als zij eenmaal weer op straat liep, New York haar een lege stad toescheen, verstoken van elke menselijke beweging of geluid.

De overeenkomst tussen de door Sagan bewonderde personen is dat zij allen een chaotisch ‘vie d'artiste’ leiden of hebben geleid, zich weinig aantrekkend van conventies. Een soort mensen in elk geval, waartoe Sagan zichzelf ook rekent. Niet vergeten moet worden, dat zij vanaf haar vroege jeugd altijd de mogelijkheid heeft gehad om zich in elk geval in materieel opzicht te onderscheiden van de massa. Sagan heeft in al haar boeken steeds de indruk bevestigd, te behoren tot een elite die allerlei frivoliteiten moet verzinnen om de verveling uit het bestaan te weren. In Bonjour Tristesse werd dit beeld al duidelijk neergezet: de liefde en alle intriges daaromheen worden geboren uit een behoefte aan afleiding en avontuur. Gevoelsarmoede is het probleem waar het milieu dat Sagan beschrijft, mee te kampen heeft. Morele waarden zijn er vooral voor ‘de anderen’, de elite heeft het voorrecht te vrijbuiten en te experimenteren, tegen het décor van luxe badplaatsen en weelderig ingerichte appartementen.

Bevreemdend is nu het verwijt dat Sagan in Dierbare Herinneringen de maatschappij lijkt te willen maken. Met enige verbittering constateert zij dat het vroeger zo scandaleuze Bonjour Tristesse nu volkomen in het waardenpatroon van de maatschappij lijkt te passen. Citaat:

Nu er een bespottelijke, bijna wrede ommekeer in opvattingen heeft plaatsgevonden waardoor het onbetamelijk of belachelijk is geworden om niét met elkaar naar bed te gaan als je daar de leeftijd voor hebt, en nu tussen ouders en kinderen definitief een kloof is geschapen door een intimiteit die beiden aanvoelen en ervaren als blijvend onwaarachtig, maar die desondanks nabootsen.

Het gedrag van Sagan en haars gelijken dat toen, dertig jaar geleden, als onaanvaardbaar werd gezien, is het nu niet meer, en dit duidt ‘dus’ op een weerzinwekkende verandering van de maatschappij. Het lijkt mij duidelijk, dat hier van een dubbele moraal sprake is. Dit verschijnsel is niet zeldzaam in de beschouwingen die Sagan ten beste geeft.

In het hoofdstuk waarin de schrijfster nostalgisch terugblikt op het Saint Tropez van vroeger, beklaagt zij zich over de popularisering die in de loop der jaren is opgetreden in het vertier dat deze badplaats biedt. De toetreding van het gewone volk tot ‘Saint Trop’ waar je overal, net als vroeger, nog steeds téveel betaalt, betekent voor Sagan legalisering voor het soort plezier dat men daar zoekt, en daarmee is de grootste aantrekkelijkheid verdwenen. Op zich is dit een logisch mechanisme, maar de morele waarden die Sagan hierover uitspreekt, gekoppeld aan een sterk klassebewustzijn, vind ik nogal aanmatigend. Het geeft wel een goed beeld van de manier waarop de Franse bourgeoisie - nog steeds - tegen de samenleving aankijkt. Andere artikelen, waarin Sagan haar klassebewuste kijk op luxe verwoordt hebben titels als ‘gokken’ en ‘snelheid’. Een te weinig aan ironie maken de bespiegelingen over dit soort ‘genot’ er niet overtuigender, en ook niet interessanter op.

Het gaat hier echter, zo moeten we maar denken, om de verschillende zijden van een persoonlijkheid. Als Sagan niet zo had gehecht aan een decadente levensstijl, had zij misschien ook Billy Holliday of Rudolf Nurejev niet ontmoet. Als laatste weergave van haar manier van leven nog een aardig citaat:

Zomin als een mens moet proberen de tijd en de liefde vast te houden, zomin moet hij trachten de zon of het leven vast te houden. Ik ga naar beneden, naar mensen die vergeten, mensen die klaarstaan om weer te vertrekken naar ergens anders, waar dan ook, maar een ergens anders dat misschien overeenkomst vertoont met hier, of daar misschien een poging toe doet, en daar vast nooit helemaal in slaagt.

De angst voor de dood kan op vele manier bestreden worden. De bohémien probeert het vluchtige bestaan te snel af te zijn.

‘Ergens anders’ of, zo men wil, ‘elders’ (er bestaat geen Nederlandse vertaling die de essentie van het woord ‘ailleurs’ weergeeft), was ook de plaats waar de kunstenaar Henri Michaux zich bij voorkeur ophield. Dit echter op geheel andere gron-

[p. 67]

den dan Françoise Sagan - het gaat hier dan ook om een schrijver van geheel andere geaardheid en kaliber. Michaux, in 1899 geboren in België en later genaturaliseerd tot Fransman, heeft van jongs af aan in een haat-liefde relatie gestaan tot de hem omringende realiteit. Ook zijn eigen lichamelijke bestaan maakte daar deel van uit. Hij had het gevoel dat de ‘normale’ werkelijkheid hem scheidde van wat hij als het geheim van het bestaan vermoedde, maar hiervan tegelijkertijd ook een bepaalde code vormde. Zijn ruime fantasie spoorde hem ertoe aan de dingen steeds van een andere kant te bekijken dan gebruikelijk is, bepaalde waarden en patronen om te keren. Hij zocht zo naar een ‘elders’ dat niet zo ver van het gewone bestaan afligt, maar dat de acceptatie van allerlei conventies ter discussie stelt. Michaux creëerde het bijzonder vermakelijke personage Plume, dat op geheel spontane wijze tegen het bestaan aankijkt en allen om hem heen in grote verwarring brengt. Een ‘ingénu’ die goed te vergelijken is met Charlie Chaplin.

Michaux heeft het begrip ‘elders’ ook op een letterlijke manier opgevat: geïnteresseerd als hij was in andere zeden en gewoonten, maakte hij enkele verre reizen. De verschillen die hij tegenkwam waren echter van oppervlakkige aard, maakten hem moe door hun veelheid, maar betroffen zelden of nooit het wezen van het menselijk zijn. De manier van leven die hij bij de Aziatische volken ontmoette, sprak hem nog het meest aan omdat die mensen, evenals hij zelf, zich duidelijk bezig leken te houden met het zoeken naar de ‘essentie’.

Michaux kon zich wel heel wat vreemdere volken voorstellen dan hij tot dan toe had gezien, en zijn creatieve geest en taalgebruik hielpen hem bij het scheppen van landen als La Grande Garabagne, waarvan hij de bewoners met etnologische precisie beschrijft. Alles dient uiteraard nog steeds de retrospectie: Michaux zoekt naar middelen om zichzelf en onze eigen samenleving te observeren.

Ook de werking van het onderbewustzijn speelt natuurlijk een belangrijke rol bij hetgeen Michaux probeerde te ontdekken. Zijn grote interesse voor het creatieve aspect van associaties en beelden van ons onderbewustzijn maken hem nauw verwant met het surrealisme. Evenals de aanhangers van deze beweging sloeg Michaux hierin door, en maakte bewust gecreëerde kunst ondergeschikt aan die, welke in min of meer onbewuste toestand was ontstaan. Het strookte bovendien goed met zijn ontdekking van verdovende middelen, die steeds meer de drijfveer van zijn bestaan én van zijn artistieke prestaties gingen vormen. Zijn ervaringen tijdens de trips die hij maakte op de vleugels van mescaline en andere middelen noteerde hij met even grote nauwkeurigheid als hij dit had gedaan bij eerdere reizen waarbij van werkelijke verplaatsing sprake was. In tegenstelling tot zijn vroegere werk, kunnen de ‘reisverslagen’ uit zijn latere periode mij nauwelijks boeien. Michaux raakte zozeer in zichzelf gekeerd, dat het moeilijk is hem te volgen. Zijn ‘ailleurs’ is op dat moment misschien té persoonlijk geworden om nog interessant te zijn.

Dit geldt overigens wat mij betreft niet voor het andere uitdrukkingsmiddel van Michaux: de tekenkunst. Zijn tekeningen, die een vreemde, eigen stijl kennen, hebben nooit aan zeggingskracht ingeboet. Evenals het literaire werk werden de tekeningen steeds abstracter, vreemde organische figuren evalueerden tot minuscule lijn- en ‘handschrift’-patronen.

Deze korte inleiding dient om wat gerichter te kunnen ingaan op de Nederlandse vertaling die onlangs verscheen van Ecuador, het eerste reisverslag dat Michaux schreef. Ernst van Altena vertaalde de bundel voor de prachtige reeks ‘Op schrijvers voeten’.

Ecuador kwam voor het eerst uit in 1928, en vormt samen met Un Barbare en Asie de neerslag van de twee grote reizen die Michaux in het begin van zijn leven maakte. Zijn eerste reis voerde hem behalve naar Ecuador ook naar Brazilië, waar hij een kanotocht over de Amazone maakte. Het was een reis vol ontberingen: het comfort van de moderne toerist was in Zuid-Amerika in het begin van deze eeuw nog ver te zoeken. Uit het voorgaande mag zijn gebleken, dat Michaux ook bepaald niet als een gewone toerist op stap ging. Zijn oog voor de werkelijkheid was nauw gerelateerd aan het doel dat hij voor ogen had, en hij beseft zelf van het begin af aan dat om die reden de reis eigenlijk gedoemd is te mislukken. We hebben hier dan ook met een zeer ongebruikelijk soort reisjournaal te maken: het geeft een zeer magere indruk van land en bevolking, en stelt het nut van reis én verslag voortdurend ter disussie. Maar interessant is het wel.

Is het reizen in het algemeen niet een behoefte om op zoek te gaan naar datgene waarvan men droomt? En stelt de werkelijkheid niet steeds weer teleur, vergeleken bij wat men zich voorstelde? Geheel onbevooroordeeld op weg gaan, lukt niemand, zelfs Michaux niet. Het woord reis alleen al blijkt een zo magische klank te hebben, dat hij zich tijdens de heenreis, per boot over de oceaan, afvraagt: ‘maar waar is die reis dan toch?’ Zijn scepticisme behoedt hem in elk geval wel voor het idealiseren van het exotische en het idee van ‘le bon sauvage’ dat ruim een eeuw lang de Franse salons begeesterde. Hij verklaart, dat het exotisme al lang niet meer bestaat op deze aarde, daarvoor zouden we andere planeten moeten bezoeken. En wat betreft de Indiaan stelt hij vast, dat het ‘ook maar een mens’ is, en zelfs van een saai soort.

Het landschap van Ecuador is grauw en kaal, en ‘Net als overal zijn hier 999.999 van de 1.000.000 aanblikken belabberd’. Michaux kan al deze teleurstellingen niet goed accepteren. Hij raakt er meer en meer van overtuigd, dat reizen je mondain maakt, maar niets wijzer. Het maakt je niet ruimer. ‘Je kunt je eigen waarheid net zo goed vinden door achtenveertig uur naar een willekeurig behang te kijken.’

Michelangelo omschreef reeds met een gelijkwaardig voorbeeld de superioriteit van de menselijke verbeelding ten aanzien van de werkelijkheid. Een creatieve geest heeft aan zijn eigen vermogens al meer dan genoeg, de aanblik van de buitenwereld gaat hiermee in veel gevallen eerder een conflict aan dan dat het insprirerend werkt.

Het belangrijkste positieve element, dat hij aan deze reis ontleent, is een ritme voor de woorden die in hem opwellen. ‘De vertrouwde gong van een woord’ is dat, wat ervoor zorgt dat hij toch ‘ruimte’ in zichzelf kan voelen, en hem het idee geven dat hij met iets essentieels bezig is.

En inderdaad: de bundel is wat vorm betreft zeer krachtig en zuiver. Schitterende poëtische passages wisselen de korte, vaak ironische prozafragmenten af. Henri Michaux lijkt in dialoog met zichzelf te zijn: hij kijkt om zich heen, oordeelt, en luistert vervolgens naar de weerklank van dit alles in zijn woorden.

Het lijkt mij dat Michaux in plaats van de essentie van het bestaan eerder op zoek is naar de essentie van de creatie. Het zien van landschappen en samenlevingen die alle oppervlakte-verschillen vertonen werkt vooral als storend element. Meermalen komt de zee in deze bundel voor als rust en ruimte scheppend. Net als een muur vol behang of scheuren, vormt een grote watermassa een bescheiden, nooit opdringerige ondergrond voor de verbeelding.

In Ecuador vinden we de gecompliceerde verhouding tussen werkelijkheid en dichterlijke inspiratie - schokkende bewegingen die uiteindelijk leiden tot schepping. Deze conflictsituatie heeft Michaux steeds aangevoeld terwijl hij zijn reisverslag schreef. Van het begin tot het eind bleef hij worstelen met het probleem, hij wilde dichter en reiziger in één harmonieuze persoon door Zuid-Amerika voeren. Reeds in de tweede dagboekaantekening verzuchtte hij: ‘Ik heb alleen nog maar het weinige dat hier aan voorafgaat geschreven en nu al breng ik de reis om hals. Ik dacht dat deze zo groot zou zijn. Maar nee, ze zal pagina's vullen, dat is alles.’

Jaren later miste hij zelf nog steeds ‘de reis’ in zijn verslag. In een heruitgave van 1968 voegt hij beschaamd nog wat ‘herinneringen’ toe. Michaux ‘slaat een onderwijzertoontje aan’, zoals hij het noemt, en vertelt wat over de Indianenhut, tatoeages etc. Opnieuw komt hij terug op het verwarrende gevoel dat de veelheid van indrukken je kan bezorgen tijdens een reis. De tegenstelling aarde-zee komt opnieuw naar voren, om te worden opgenomen in een lofzang op de monotonie. De kluizenaar die duizenden keren opnieuw zijn hut ziet, kan tot de essentie daarvan doordringen, en wellicht staat dit in verband met ‘de’ essentie, het wezen van alle dingen en bestaansvormen op aarde.

Het is veertig jaar later wanneer Michaux deze essay-achtige toevoegingen schrijft, en hij heeft inmiddels kennis genomen van verschillende ascetische levensvormen, onder meer tijdens zijn reis naar Oost-Azië. Hij heeft besloten, zich voortaan nog slechts te begeven in ‘l'espace du dedans’, de inner-

[p. 68]

lijke ruimte, die hem meer perspectief biedt dan vergezichten waar dan ook op aarde. In 1950 schreef hij de bundel Passages, een verzameling aforismen, proza-gedichten en korte artikelen, waaronder het prachtige hoofdstukje ‘Les poètes voyagent’. Hierin staat, dat ‘de passie van het reizen niet van dichters houdt’. De mooiste gedichten over het reizen zijn geschreven door dichters die nauwelijks over de grens kwamen. En, wat belangrijker is, ze gaan over reizen die weinig verband met de werkelijkheid houden. L'invitation au voyage van Baudelaire is hiervan een goed voorbeeld. En welke adembenemende verten worden ons niet voorgespiegeld in Les Chants de Maldoror!

Het is fascinerend om te zien, hoe al deze ideeën in ruwe vorm aanwezig zijn in Ecuador en deze reis voor de lezer tot een ongewone, soms verontrustende ervaring maken.

De eigen stip van Michaux is door de ervaren Ernst van Altena in het Nederlands goed getroffen. Wat de zuiver dichterlijke passages betreft, heeft de vertaler de nadruk gelegd op het ritme, zonder meer een belangrijk element in het taalgebruik van Michaux, en hierdoor moeten aan het klankpatroon nog al eens concessies worden gedaan. Een keuze, die mij niet altijd even gelukkig lijkt. Maar de gelijkstemmigheid van vorm en inhoud, die Michaux niet zelden weet te bereiken, is nu eenmaal precies het element, dat poözie tot poëzie maakt, en bijna nooit vertaalbaar is. Tot slot twee regels uit Ecuador, die iedereen tenminste eenmaal in het Frans moet ‘beluisteren’:

Infiniment et sans accidents, ce sont, où nous sommes, Les hauts plateaux des Andes qui s'étendent, qui s'étendent

Françoise Sagan: Dierbare Herinneringen, vertaald door Greetje van den Bergh, in de reeks ‘Privé-domein’, Uitgeverij de Arbeiderspers, Amsterdam 1985 en
Henri Michaux: Ecuador, Vertaald door Ernst van Altena in de reeks ‘Op schrijvers voeten’, Uitgeverij Veen, Utrecht, 1985.