Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 17]

Jan van der Vegt
Wanneer de rijmkoorts brandt
Nieuwe publicaties van Hendrik de Vries

De dichter Hendrik de Vries is op 17 augustus 1896 geboren en dat houdt in dat hij dit jaar negentig wordt. Met een voor de hand liggend cliché kan men hem de nestor van de Nederlandse poëzie noemen, maar nestor was volgens de sagen niet alleen de hoogste in leeftijd onder de Griekse vorsten die Troje belegerden, zijn naam is ons ook overgeleverd als die van een wijze raadgever. Deze nestoriaanse eigenschap paste wel zo'n dertig, veertig jaar geleden bij Hendrik de Vries, toen hij als zeer actief criticus in zijn poëziebeschouwingen didactische wendingen niet uit de weg ging, er op uit was poëzielezers te kweken en beginnende dichters op hun fouten en verdiensten wees, maar die rol speelt hij al lang niet meer. Het is vele jaren stil geweest om zijn werk en persoon. Zijn laatste dichtbundel was Impulsen uit 1978. Dat er in dit kroonjaar toch weer sprake is van enige publicitaire activiteit is daarom verrassend. Passief is zijn aandeel aan een bloemlezing uit zijn poëzie, maar daarnaast is ook een herdruk verschenen van de bundel Goyescos uit 1971 waarin belangwekkende wijzigingen zijn aangebracht. Ze laten zien dat de dichterlijke activiteit nog niet is uitgeblust bij deze laatste overlevende van een generatie waar ook Marsman en Slauerhoff bij hoorden. In dit opzicht is hij dus toch de nestor van onze dichtkunst.

Een keuze uit zijn gedichten verscheen in de reeks ‘Bert Bakker Bloemlezingen’, die een voortzetting is van de Ooievaarpockets van de voormalige Haagse uitgeverij Daamen, later Bert Bakker. In 1955 opende Achterberg in die serie de rij dichters van wie, met een inleidend essay, een royale selectie uit hun werk werd gepubliceerd. Die bloemlezingen hebben in enkele gevallen een groot publiek bereikt en het is te hopen dat dit nu ook voor Hendrik de Vries zal gelden. Hij is een in letterlijke zin eigenaardig dichter, die een vooraanstaande plaats in de Nederlandse poëzie van deze eeuw verdient.

De titel van de bloemlezing is Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor! en met die beginregel van het gedicht ‘Koorts’ is de poëzie van De Vries trefzeker gekarakteriseerd. De samensteller is Willem Wilmink, kenner van zijn werk, die in 1983 bij Uitgeverij De Prom het boekje Mijn broer publiceerde, dat een reeks persoonlijke en vaak rake notities bevat bij gedichten van Hendrik de Vries.

Wilmink heeft de gekozen verzen in de bloemlezing verdeeld over drie afdelingen en een ‘toegift’. Die laatste bestaat uit een van de schaarse gedichten voor kinderen die De Vries gepubliceerd heeft, verder uit een bijtend spotdicht op het Nazidom en een paar kritieken in rijmvorm. Veertien jaar oud was de dichter toen Gorters Mei hem tot deze verzuchting bracht:

Gorter, Gorter!
'k Heb uw Meizang willen lezen
Maar begon al gauw te vrezen
Dat het, voor mijn dood, niet uit zou wezen.
Korter! Korter! Korter!

Dit was een voorproefje van de pregnante versvorm die Hendrik de Vries later meesterlijk zou gaan beoefenen in zijn Coplas, bewerkingen van Spaanse volkspoëzie die ook in veel gevallen een satirische inslag hebben. Een reeks van deze coplas vult grotendeels de tweede afdeling van de bloemlezing.

Na een inleiding waarin Wilmink wijst op autobiografische aspecten in het werk van Hendrik de Vries, opent hij zijn anthologie met een niet al te ruime keus uit de gedichten van de jaren twintig en dertig. Door op het werk uit deze periode niet het zwaarste accent te leggen, sluit hij zich aan bij De Vries zelf, die een gedeelte van zijn vroege poëzie als niet-geslaagd verwerpt. Deels is dit terecht, waar het bijvoorbeeld de ouderwets-retorische Lofzangen betreft, maar deels is het ook ten onrechte. Want door alleen maar vanuit een latere ontwikkelingsfase van zijn dichterschap op het vroege werk terug te kijken, lijkt De Vries te miskennen dat hij in een aantal zuiver expressionistische verzen in bundeltjes als Vlamrood (1922) vergelijkbaar werk van Marsman en Herman van den Bergh overtrof. Hij leverde daarmee destijds ook ongewild een bijdrage aan een modernistische tendens in de Nederlandse poëzie, wat ingezien werd door Paul Rodenko, die enkele gedichten uit die periode opnam in zijn bloemlezing Nieuwe griffels schone leien, waarmee hij de poëzie van Vijftig een literair-historische basis wilde geven. Op een gedicht als ‘Binnenruimte’ na heeft Wilmink deze kant van het vroege werk van Hendrik de Vries buiten beschouwing gelaten.

Daar staat tegenover dat zijn bloemlezing verre van willekeurig is en een samenhang laat zien tussen het vroege werk en het recente. Hij heeft zich niet zonder meer laten leiden door eerdere selecties die De Vries zelf uit zijn vroege poëzie heeft gemaakt, in Nergal van 1937 en Keur uit vroegere verzen van 1962. Daardoor kan ook de lezer die redelijk vertrouwd is met het werk van De Vries naast overbekende gedichten als ‘Mijn broer’ en ‘Koorts’ verrassingen aantreffen, zoals enkele strofen uit de vergeten plaquette De schaatsrijder van 1926, een lange ballade over brandstichting, moord en achtervolging. Dat zijn thema's die eveneens in het overige vroege werk van De Vries sterk spreken, soms nadrukkelijk in droombeelden, soms als een beklemmende dimensie van het schijnbaar alledaagse.

Wel is het bevreemdend dat Wilmink uit de bundel Atlantische balladen, de meesterlijke evocatie van een in dromen oprijzende verloren wereld, slechts één gedicht gekozen heeft, de ballade die begint met de regels ‘In mijn vroegste jaren was ik/Steeds alleen met mijn gedachten’. De keus van juist dit gedicht is overigens begrijpelijk, omdat het een van de variaties is op het thema van het door een boosaardige vrouw bedreigde kind. Dit thema domineert in het werk van De Vries, vooral in het latere, en Wilmink verbindt het in zijn inleiding terecht met een biografisch gegeven. De jeugd van Hendrik de Vries werd overschaduwd door de geestesziekte van zijn moeder, die van tijd tot tijd verpleegd werd, maar als zij thuis kwam de kinderen schrik aanjoeg met haar angsten en met schuldcomplexen die een duidelijke seksuele implicatie hadden. In allerlei gedaantes spookt zij door het werk van Hendrik de Vries en in de latere gedichten tracht hij haar te bezweren. Daarmee heeft ook de herziening van de bundel Goyescos te maken.

Goyescos is een bundel die nadrukkelijk het bezweringskarakter dat de poëzie van De Vries eigen is, voorop stelt. In enkele korte beginstrofen noemt hij zich de magische dichter die de hartstocht van zijn inspiratie met haar maalstroomkarakter moet beheersen in strenge vormen:

Maar uit strafherhaald vermeten
Wordt verwinnen. Uit bezeten
Slag door vuurgloed groeit een keten.
Zo die sluit is 't pleit beslist:
Kan geen schakel meer gemist.

En in een volgende strofe staan deze regels, die aan de koortsachtige drang tot dichten de regels toevoegen waarin het karakter van deze verzen wordt beschreven:

[p. 18]

Hendrik de Vries. Foto Hans Vermeulen.

Wanneer de rijmkoorts brandt
Zo maalt ze aan zwarte wand
Bloedrood en zwavelgeel
Orgie en droomtragiek.
Bezeten versmuziek.
Bezwerend ritueel,
Behekste bezemsteel -

De kleuren zijn Spaans, de beelden komen uit het nachtelijke van de Romantiek. De kortere en langere verzen die in hun rangschikking een hechte keten vormen, zijn daarom werkelijk ‘Goyesk’. Ze geven als de etsen van de Spaanse kunstenaar beelden van verschrikking en passie, boze dromen waar ook groteske karikaturen in voorkomen. Alleen al door deze verbeeldingswereld is het werk van Hendrik de Vries uniek. ‘Behekste bezemsteel’: de heks is een van de vermommingen van de boze vrouw die het kind bedreigt. Maar in de eerste uitgave van Goyescos werd zij ook al ‘de moeder’ genoemd:

De moeder, uit boze min,
Vervloekte haar goede zoon:
‘Behaagde 't God op Zijn troon
En ook des Hemels Vorstin,
Dan waart ge niet mij tot zoon
Maar diende ik u als vriendin.’
Zo sprak ze, en vloekte haar zoon.

In dit korte gedicht heeft Hendrik de Vries één woord veranderd: in de tweede druk staat er in de slotregel: ‘en wurgde haar zoon.’ Strikt poëtisch gezien is dit al een verbetering. Het gedicht dat in zijn eerste versie een gesloten kring vormt door te eindigen met de vervloeking uit de tweede regel, is in de nieuwe versie expressiever door de climax van de begeerte die tot moord leidt. Het is een sadistische aanranding geworden die een verheviging is van taferelen zoals ook in Tovertuin wel voorkomen.

Maar deze toespitsing van het gedicht op de boosaardigheid van de moeder moet voor De Vries om meer dan expressieve redenen belangrijk zijn geweest, want varianten zijn in zijn poëzie heel zeldzaam. Dit heeft te maken met het uitgesproken muzikale karakter van zijn verskunst. Gedichten, heeft hij zelf gezegd, ontstaan bij hem niet als probeersels op papier, maar worden door een innerlijk gehoor opgevangen, in enkele gevallen zelfs compleet in de droom. Voor hij ze opschrijft, zijn ze al voltooid. Elke verandering betekent dan een aantasting van de magische kracht van het klankbouwsel en daarom zou een veranderd gedicht als het ware opnieuw moeten ontstaan. Andere ingrepen in Goyescos betreffen de samenstelling van de bundel en zoiets is op zichzelf niet uniek in zijn werk. Ook bij een heruitgave van Tovertuin bracht hij enige wijzigingen in de bundel aan, maar in dat geval had hij de compositie mede laten bepalen door zijn vriend Constant van Wessem. Bij Goyescos ligt het anders. In een hierboven aangehaalde strofe was sprake van een keten waaruit geen schakel gemist kan worden. Toch heeft hij bij de herziening van Goyescos die keten doorbroken.

De eerste ingreep in de samenstelling is vooral merkwaardig omdat er een gedicht door verdween dat duidelijk in de bundel thuis leek te horen:

Verschijning die nog volhardt
Uit verre heidense tijd:
Zwalpend met zwart rag omward,
Omkroond ook met zwalpend zwart:
Gitaanse die lokt en tart
Maar streng, wars van wulps gestrook
Ontembre wringdans gewijd:
In droomspel bij vuur en rook
Door eigen kobold bevrijd
En meegesleurd, fel ten strijd:
Verblinding, gehaat, benijd,
Verknocht aan 't onzichtbaar spook
Dat liefde en genot versmijt.

Ervoor in de plaats kwam een nieuw gedicht over de moeder die, in schijn genezen, haar huisgezin 's nachts met vervloekingen bedreigt wegens ongenoemde wandaden. De gitaanse danseres is in haar extase bevrijd èn gebonden, de bezetenheid van haar dans, haar ‘spook’, vervreemdt haar van het menselijke. In dit opzicht kan men haar toch niet zonder meer een vermomming van de moeder noemen, wat Wilmink in de inleiding tot zijn bloemlezing wel doet. Eerder symboliseert zij het kunstenaarschap dat onverbiddelijk aan isolerende passie is onderworpen, en als zodanig vertegenwoordigt zij mis-

[p. 19]

schien een aspect van de moeder dat in de dichter zelf voortleeft. Het nieuwe gedicht, dat het accent verschuift naar de slachtoffers van de krankzinnigheid van de moeder, laat dan een ander aspect zien en daarom zou het een betere oplossing zijn geweest naast het nieuwe gedicht dat over de gitaanse danseres te handhaven ter wille van de contrastwerking.

De volgende ingreep betreft het weglaten van een zeer barokke beschrijving van een heksensabbath die heel direct op een van Goya's prenten lijkt te zijn geïnspireerd. Hieraan missen we minder. Ook hiervoor in de plaats kwam een gedicht dat de moeder tekent, nu in een situatie waarin ze het kind betrekt in haar zieke angstvisioenen van ongeziene dieren. Lezers van de poëzie van De Vries zullen deze angstbeelden herkennen uit het gedicht ‘Ziek en moe naar mijn bedje gebracht’ uit Tovertuin (ook in Wilminks bloemlezing opgenomen), waarin een koortsig kind zich iets soortgelijks voorstelt. Het nieuwe gedicht in Goyescos is niet gaaf, want regels als ‘De moeder, een voorname/Doch ziels-gestoorde dame’ verstoren de beklemming eerder dan dat ze haar versterken. Er volgen op dit gedicht nog twee copla-achtige vierregelige verzen, die verwensingen zijn van de bedreigende vrouw.

Maar uit compositorisch oogpunt is deze vervanging van één door drie gedichten zeker geslaagd. Ze volgen op een van de sterkste gedichten uit de bundel, dat over het kind dat 's nachts dolend op zolder door een grote levende pop wordt bedreigd, een symbool van hoe de moeder het kind in zijn dromen belaagt. Na de tussengevoegde gedichten staat het verhaal over de jonge priester die op het moment van zijn wijding zijn vertrouwen in Maria opzegt, omdat hij in haar slechts de onderworpene kan zien aan een schepper die voor de mens onbereikbaar is. Van Maria is bij Hendrik de Vries, met name in bewerkingen van Spaanse volkspoëzie, wel vaker sprake. Hier in de Goyescos lijkt zij de alternatieve moeder, ‘schoon en blond’, die door de afstand waarop ze zich bevindt de dreiging van de duistere, gestoorde moeder niet kan opheffen.

Ook aan het slot van de bundel heeft De Vries nog iets veranderd. Daar stond in de eerste uitgave een wat stroef gedicht dat de voorafgaande verzen karakterisserde met deze regels:

Scherpe stekels die deerlijk wonden -
Ik heb ze in mijn ruiker gebonden
Doch peinsde hoe dezen ontstonden
Gelijk sluwe ziekten en zonden:
Niet naar uw noch naar mijn believen.

Deze wat grimmige slotregels werden vervangen door een gedicht dat varieert op eerdere verzen, bijvoorbeeld op een van de ‘Heksenliederen’ uit Stormfakkels of op ‘Boven steppen vol ruigten en scheuren’ uit Tovertuin. ‘Hoog op de orkaanwolk te paard’ zwiert hier de heks door de lucht. Is de bedreigende vrouw, heks en moeder, door de poëtische bezweringen van de dichter bevrijd zodat ze in de orkaanwind weg kan walsen? Hoe men het ook interpreteert, in plaats van het wat norse oorspronkelijke slot staat er nu een gedicht dat met zijn wervelingen een veel opener einde betekent. En dat is misschien het meest verrassende aan deze ingrepen in de Goyescos.

Zo is de keten verbroken en opnieuw gesmeed. Bij een dichter als Hendrik de Vries moet men daar niet licht overdenken. Het bezweringskarakter van zijn poëzie, waar hij zich in interviews over heeft uitgelaten en dat hij samenvatte in het gedicht ‘Credo’ uit Impulsen (door Wilmink helaas niet in de bloemlezing opgenomen), maakt voor hem het ‘sleutelen’ aan zijn werk onmogelijk. Een gedicht, in dit geval zelfs een hele bundel, moet als er ingegrepen wordt, als 't ware opnieuw ontstaan. Dat dit hier niettemin gebeurde, kan erop wijzen dat De Vries de invloed die de toestand van zijn moeder op zijn kinderjaren en daardoor op zijn hele dichterschap heeft gehad, meer nadruk wou geven. Het wijst er ook op, dat op zijn hoge leeftijd de inspiratie nog levend is. De rijmkoorts was nog niet uitgebrand.

Hendrik de Vries: Goyescos, 2e herziene druk. Uitg. Bert Bakker, Amsterdam 1986.
Hendrik de Vries: Hoor! Zo is nooit gezongen! Hoor! Een bloemlezing uit zijn gedichten, samengesteld en ingeleid door Willem Wilmink. Uitg. Bert Bakker, Amsterdam 1986.