Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 95]

Aart van Zoest
Mulisch vertalen

Harry Mulisch op tournee, Leuven 21 maart 1986. Foto: Gerrit Serné.

In de aloude Sorbonne gaf ik eind 1984 een serie colleges onder de titel Les Pays-Bas aux années quarante. Voor de Université Interâge. Dat is een soort aan de universiteit vastgeplakte volksuniversiteit. De studenten hebben geen examenpretenties en er worden geen vooropleidingseisen gesteld. Veel ouderen uiteraard; ze hebben vrije tijd te besteden en hersens die ze nog willen laten knarsen. Er kwamen elke week ruim twintig mensen luisteren. Waarom? Omdat ze wel eens wat anders wilden horen dan de vorige keer. Omdat ze ooit een bezoek aan Nederland hadden gebracht - en het was bevallen. Er was een echtpaar bij dat een boek van Jan de Hartog had gelezen, La petite Arche. (Uit het Engels vertaald door Pierre Javet. Uitgegeven door Julliard, die ook vier andere romans van dezelfde schrijver publiceerde. Het boek is uitverkocht.) Ze hadden het een prachtige roman gevonden, waaruit veel geestelijke steun te halen viel. Ze hadden een bootje gehad dat ze La petite Arche hadden genoemd en waarvan ze me later nog een fotootje hebben gestuurd. Meer kennis van de Nederlandse literatuur heb ik in de groep niet kunnen ontdekken, als ik het dagboek van Anne Frank niet meetel, want dat heeft in het buitenland bijna niemand niet gelezen. Toen het moment gekomen was om het einde van de bezettingsperiode te behandelen, leek het me een goed idee om een stukje voor te lezen uit de Franse vertaling van Mulisch' De aanslag, die kort tevoren verschenen was bij Calmann-Lévy. Leerzaam, en het zou me tezelfdertijd de gelegenheid geven

[p. 96]

om waar te nemen hoe een kruimeltje Nederlandse letteren op deze plek zou worden ontvangen. Ik las de eerste bladzijden voor van de Eerste Episode. Daarin wordt een avond uit het leven van een Nederlands gezin tijdens de hongerwinter van 1945 beschreven. Een passage van drie bladzijden lang bevat alles wat kenmerkend is voor het dagelijks leven in die ellendige dagen van bezetting, honger, gebrek, en twintig graden onder nul. Alles: de salamander, de carbidlamp, de hooikist, het wasgoed in de ene kamer waar gestookt wordt, het noodkacheltje gevoed met boeken van een stapel op de grond. Op het buffet nog een stapeltje boeken om te lezen. Moeder haalt een trui uit. Ze drinkt surrogaatthee. De waterleiding is bevroren. De centrale keuken is niet vergeten, de waterige soep, de kleffe grauwe boterham met bietenstroop, de razzia's, de verlengde kerstvakantie, het besef dat de rest van Europa bevrijd is, de politieagent met een geweer op zijn rug.

Om een indruk te geven, en eerlijk gezegd vooral om te laten zien hoe mooi het Nederlands in het Frans overkomt, citeer ik een stukje van het begin.

C'était le soir, vers sept heures et demie. Grâce à quelques bouts de bois, la salamandre avait chauffé à petit feu pendant plusieurs heures, mais elle avait fini par s'éteindre. Avec ses parents et Peter, Anton était assis à la table de la pièce du fond. Un cylindre de zinc de la taille d'un pot de fleurs était posé sur une assiette; de sa face supérieure sortait un fin tuyau qui se divisait en deux comme un i grec, et les orifices percés aux extrémités de ces branches crachaient deux flammes effilées, d'un blanc aveuglant, dirigées l'une vers l'autre. Cet appareil jetait dans la pièce sa clarté fantomatique, détachant sur un fond d'ombres noires le linge qui séchait, maintes fois reprisé, les ustensiles de cuisine, de petites piles de chemises à repasser.

Mooie evocatie. Je ziet de carbidlamp tot in details. Je ziet de schamele huisraad die hij eigenaardig verlicht. Je ziet, lijkt het wel, een ets van Rembrandt, met sterk clair-obscur effect.

De Parijzenaars in de collegezaal luisterden met grote aandacht. Toen ik uitgelezen was wilden ze graag bevestigen dat ze het erg interessant hadden gevonden. Ik was bereid om te geloven dat ze dat niet alleen uit beleefdheid zeiden. Het viel me op dat ze niet echt verbaasd of getroffen waren door wat ze hadden gehoord. Vrijwel alle aanwezigen hadden de oorlog meegemaakt en beseften terdege dat het in die jaren in Frankrijk heel anders was toegegaan dan in het bezette Nederland. Als er tijdens korte discussies overeenkomsten en verschillen werden geconstateerd, ging de belangstelling meer uit naar morele kwesties - collaboratie, houding tegenover de jodenvervolging - dan naar concrete gegevens over leefomstandigheden. Alleen ging men gretig in op de vraag of het Nederlandse woord salamander en het Franse woord salamandre wel naar precies hetzelfde type kachel verwijzen.

Omdat het toch niet geregeld voorkomt dat binnen de muren van de Sorbonne bladzijden Nederlandse literatuur worden voorgelezen, achtte ik het gerechtvaardigd om te vragen hoe ze het vonden. Mooi geschreven? Jazeker. Ze reageerden een beetje verbaasd. Ik twijfelde er toch niet aan dat ze ervan overtuigd waren dat Nederlanders net zo mooi kunnen schrijven als Fransen? Ja, je zag ze nooit in de etalages van boekwinkels liggen, je hoorde er niets over in de krant, ze kwamen niet aan de orde in de tv-uitzending Apostrophes. Je wist niet dat ze bestonden, die Nederlandse schrijvers. Dat was het enige probleem. Voor zover het al een probleem was, natuurlijk, want hoe kun je missen waarvan je niet weet dat het bestaat?

Hiermee was kort en krachtig de positie van onze nationale letteren (die uit Nederlands sprekend België inbegrepen) op de buitenlandse markt aangegeven: er bestaat geen enkel vooroordeel tegen de Nederlandse literatuur, misschien bestaat er integendeel wel een welwillende bereidheid om te verwachten dat het van behoorlijke kwaliteit zal zijn, net als onze bloembollen, ons aardgas, onze kaas.

Eens wist het buitenland niet van onze kaas. We hebben er iets aan gedaan. Toen men overal ter wereld inzag hoe lekker de Nederlandse kaas is, konden we er veel van verkopen. We wisten dat het lukken zou. We geloofden immers in de voortreffelijkheid van ons maaksel, waar of niet? Doen we dat ook als het om onze literatuur gaat? Hm.

Laten we aannemen dat we het echt de moeite waard vinden om over de grenzen aandacht voor onze literatuur te krijgen. De vraag is dan: hoe doe je het? Het antwoord: het beste door een voortrekker. De Zweedse letterkunde bestaat, omdat het werk van Strindberg bestaat. Met onze klassieken, zeg Multatuli, zeg Couperus, kunnen we dat niet meer halen, al hoeven we ze zeker niet weg te moffelen. Met Anne Frank, Jan de Hartog, Van Gulik, is de humus voor internationale belangstelling zeker gelegd. Zal ik ook Xaviera Hollander noemen, een geval apart, bekend van alle stationsboekenstallen? Wolkers schijnt in Zweden te worden gelezen. In Praag heb ik Elsschot in de etalage zien liggen. Maar de voortrekker moet een schrijver van nu zijn. Hugo Claus is geschikt. En Harry Mulisch. Laat ik het over hem hebben, omdat dit nummer aan hem is gewijd. En over Frankrijk, omdat ik dat tenminste een beetje bekijken kan.

Harry Mulisch na een optreden in Leuven, maart 1986. vlnr. Harry Mulisch, echtpaar Coorevits (organisatoren) en Frans de Rover. Foto: Gerrit Serné.

De geringe bekendheid in het buitenland met onze nationale meesterwerken is wel geweten aan de geringe kwaliteit van gemaakte vertalingen. Het is nog voor niet één procent een geldige verklaring. Het is waar dat de kwaliteit van de vertaling belangrijk is. Het is een illusie om te denken dat de voortreffelijkheid van een vertaling voldoende voorwaarde zou zijn om een tekst op te stoten in de regionen van internationale faam. Maar noodzakelijke voorwaarde is het wel.

Iedereen weet zo langzamerhand wel dat de Nederlandse literatuur in Frankrijk op unieke wijze wordt gediend door het werk van de Franse vertaler Philippe Noble. Erkenning hiervoor heeft hij gekregen in de vorm van toekenning van de Nijhoff Prijs voor zijn vertaling van Het land van herkomst van Du Perron. Hij heeft het daar niet bij gelaten. Hij heeft sindsdien Oberski vertaald, Hillesum, Nooteboom. En vooral: Mulisch. Mocht het niet lukken om in Frankrijk Mulisch als voortrekker voor de Nederlandse literatuur te laten functioneren (naast Claus, maar daarover gaat het hier nu even niet), dan zal het niet aan de activiteiten van Noble hebben gelegen. Hij heeft De aanslag vertaald, en hoe. Hij heeft, met Maddy Buysse,

[p. 97]

gezorgd voor een follow-up: de vertaling van Het stenen bruidsbed. En de vertaling van Twee vrouwen komt er aan, nog dit eigenste jaar.

Hoe komt het dat Noble zo goed is? Hij kent zijn zaakjes. Niet alleen de taal, het Nederlands, tot in zijn subtielste kneepjes. Ook land, volk, geschiedenis, alles wat met Nederland te maken heeft. Hem zal het niet gebeuren dat hij denkt dat S.D. de afkorting is van Sociaal Democraten, zoals een andere vertaler van De aanslag meende. Hij werkt buitengewoon zorgvuldig, zoals ik zelf van nabij heb kunnen constateren. Maar dat alles is nog helemaal niets vergeleken bij de fundamentele voorwaarde die voor meer dan middelmatig vertalen geldt: hij is eigenlijk een schrijver. Ik bedoel: iemand die scheppend omgaat met zijn eigen taal, de taal waarmee de lezer te maken krijgt. Een zorgvuldige vertaling, een trouwe vertaling, een vertaling die oorspronkelijke betekenis niet verraadt, het is allemaal prachtig, of misschien wel een legitieme eis die mag worden gesteld. Maar het is niets vergeleken bij de opperste eis die aan literair vertaalwerk wordt gesteld: creativiteit. De vertaling moet literair zo goed mogelijk zijn en dus, qua stilistische kwaliteit, het origineel zo dicht mogelijk benaderen. De middelmatige vertaler is iemand die een woord bij een woord zoekt, gaande van de ene taal naar de andere. De goede, literaire, vertaler is hij die naar aanleiding van een woord, een zin, een al of niet verborgen schoonheid in de tekst, een boeketje mogelijkheden in handen krijgt en daaruit de bloem plukt die hem het best bevalt. Zodat de vertaling ook schoonheid krijgt, als de oorspronkelijke tekst die had. Misschien bewust, misschien vaak onbewust.

Bekijk bijvoorbeeld de hierboven geciteerde passage uit L'attentat. Onopvallend zitten er meer alliteraties in dan je op het eerste gezicht zou denken. De constructie van de zin waarin de carbidlamp wordt beschreven is complex, maar toch van een mathematische doorzichtigheid. Het ritme van het proza is soepel. Ook in het Nederlands zijn er alliteraties, maar minder. Daarentegen meer assonantie: ‘de salamander had zacht gebrand’, ‘houtblokken-koud-ouders’. De zinsbouw is wat korter, hoekiger, in het Nederlands, en het ritme navenant. Het Frans is dus, wat zijn literaire kwaliteit betreft, gelijkend maar niet gelijk, verschillend maar gelijkwaardig. Wat bij het gaan van Nederlands naar Frans noodzakelijkerwijs verloren gaat (wat doe je met een assonantie op ‘ou’? - de klank bestaat in het Frans niet eens), wordt heel fijntjes ergens anders, door iets anders, gecompenseerd.

Vertalen is scheppend omgaan met de doeltaal, de eigen taal voor de vertaler, de taal op grond waarvan een lezer gaat beoordelen of dit een goed geschreven boek is. Voorde vertaler is het van geen enkel belang wat de schrijver van zijn vertaling vinden zal. Het enige wat telt is of hij zijn landgenoten zal weten te bereiken in hun merg en botten met de tekst die hij schrijft op basis van wat de schrijver maakte in die vreemde taal. Het grappige is dat geen enkele vertaler er zelf zo over denkt. Vertalers denken aan hun schrijvers, niet aan hun publiek. Psychologisch ook verklaarbaar, omdat de schrijver voor de vertaler een Überich is: de opperste oordelende instantie, maar met wie toch een relatie van wedijver bestaat. De geheime wens van de vertaler - daar ben ik van overtuigd - is om net zo mooi te schrijven als de schrijver zelf.

Daarom haat en bemint de vertaler de schrijver wanneer deze hem voor onmogelijke opgaven stelt. In De aanslag doet er zich een voor, onmiddellijk aan het begin, op de allereerste bladzijde. Daar wordt gesproken over vier huizen in Haarlem, die niet ver van elkaar staan.

Elk droeg een brave, burgerlijke naam uit onbezorgder dagen:
Welgelegen Buitenrust Nooitgedacht Rustenburg

Het werd:

Chacune d'elles portait un de ces noms fleurant bon l'innocence bourgeoise propre à des jours moins troublés: Beau Site ..... Qui l'eût cru Mon repos

Voor ‘Buitenrust’ is nog niets ingevuld, want daar is iets mee. Anton, de hoofdpersoon woont in dat huis. De naam ‘Buitenrust’ heeft voor hem een bijzondere betekenis, zoals bij Mulisch letterlijk alles wel een bijzondere betekenis heeft.

Ook al voordat de catastrofe plaatsvond, had Anton de naam ‘Buitenrust’ niet opgevat als de rust van het buitenzijn, maar als iets dat buiten de rust was, - zoals ‘buitengewoon’ niet op het gewone van het buitenzijn slaat (en nog minder op het buiten wonen in het algemeen), maar op iets dat nu juist niet gewoon is.

Ga daar als vertaler maar eens aan staan. Een woordspeling op twee heel verschillende betekenissen van ‘buiten’ (à la campagne, en extra-(ordinaire)). Bovendien een toespeling op ‘de catastrofe’ die later zal plaatsvinden. Het lijkt onoplosbaar. Toch kwam er iets uit de bus. En wel: ‘Sans souci’. Zeer geschikt als gangbare naam voor tot satisfactie stemmende optrekjes van enig aanzien. Zeker een equivalent van Welgelegen, Buitenrust, Nooitgedacht en Rustenburg. Tot in Potsdam toe heeft men een woonoord Sans Souci genoemd. De toespeling op de zorgen die Anton in zijn leven nog te wachten staan blijft gehandhaafd. Maar hoe staat het met het misverstand, de interpretatie die diametraal staat tegenover de bedoelde? Ook die is gehandhaafd. Door het fonetische gegeven dat ‘sans’ net zo klint als ‘cent’, en door een mogelijke parallel met een oppositie ‘sans façons’/ ‘cent façons’. In de geest van de Anton in L'attentat klinkt ‘sans souci’ als ‘cent soucis’. Je moet er maar op komen. Ziehier wat Noble er van maakte:

Même avant la catastrophe, lorsqu'il entendait parler de Sans souci, Anton n'interprétait jamais cet mots comme exprimant l'absence de soucis, mais plutôt leur abondance: ‘cent soucis’ - de même qu'une personne qui prétend vous recevoir ‘sans façons’ fait généralement ‘cent façons’, ce qui est exactement la contraire.

Zoiets vinden, dat zijn mooie momenten in een vertalersleven. Is dit vrij vertalen, zoals het heet? Nee. Het begrip ‘vrij vertalen’ is onzinnig. Dit is creatief vertalen. De schrijver is niet verraden. En de lezer wordt gediend. De uitgedrukte gedachte, de woordspeling, het subtiele verband tussen de naam, met zijn mogelijkheid tot verkeerde interpretatie, en de gebeurtenissen die in het boek nog beschreven gaan worden, het is allemaal overgebracht van het Nederlands naar het Frans. Bij de gratie van een gelukkige ingeving, een elegante uitwerking.

Van vergelijkbare moeilijkheidsgraad is de opgave die aan de vertaler wordt gesteld door het cryptogram waarvan in de laatste Episode sprake is. In 1981 speelt Anton geen Mens-ergerje-niet meer, als in 1945, maar verstrooit hij zich met de kruiswoordpuzzel voor gestudeerde personen. Hij zoekt een woord dat voldoet aan de omschrijving: Weet de Zonnegod geen duidelijker omschrijving van deze puinhoop?

De verteller geeft even een kijkje in het functioneren van de puzzelende geest:

De Zonnegod was natuurlijk Ra, dat kon niet missen. Radeloos? Raket? Rafaël? Ratelen? Dat was de verwekking van de god. Rapen? Dat was het schrijfgerei van de Zonnegod, waarmee hij zijn omschrijvingen op schrift stelde...

Pas in zijn ontreddering na wat hij uit de mond van zijn vroegere buurmeisje Karin Korteweg, ontmoet tijdens de grote vredesdemonstratie, heeft gehoord over de toedracht na de moord op Fake Ploeg, vindt Anton het juiste woord (zó werkt ons brein, grillig?, of met een diepere ongekende logica?): ravage.

Philipe Noble heeft met het vertaalprobleem dat door dit element in de vertelling wordt opgeleverd langer rondgelopen dan Anton Sleeuwijk met zijn cryptogram-puzzel. Er is hem ingeblazen om het helemaal uit de vertelling weg te laten. Het cryptogram-fragment speelt immers geen essentiële rol. Het is in de vertelling een sierlijke, symbolische arabesk, niet zonder betekenis, zeker niet, maar toch ook weer niet onmisbaar. Het was Noble's eer te na. Hij handhaafde de vraag: Le Dieu du Soleil ne connaît-il pas de définition plus précise de ce tas de ruines? Daarmee verplichtte hij zich tot de uitkomst Ravages, en veroorloofde zich om van de zes letters in de Nederlandse tekst er ‘sept’ te maken in de Franse. Wat deed hij met de spinsels in Antons brein?

Le dieu du Soleil était évidemment Ra, rien de plus classique. Rabâcher? Rapace? Raphaël? Rapine? Ça, c'était l'organe sexuel du dieu. Rature? C'était ce qu'il faisait lorsqu'il mettait par écrit ses définitions...

Zelfs de enigszins ondeugende toespeling op ‘telen’ is, wat priapisch aangescherpt, - als men mij deze beeldspraak in dit verband toestaat - overeind gebleven: ‘pine’ is een van de woorden waarmee in het Frans het mannelijk lid kan worden aangeduid. Ook hier is puzzelwerk dus door de vertaler tot een

[p. 98]

bevredigend einde gebracht.

Echt helemaal onmogelijk was het om een vertaling te vinden die alle connotaties weergeeft van het liedje dat de zeventienjarige Anton met dichtgeknepen neus zingt om zijn broer Peter te pesten:

Want als pech ben ik geboren
En als Pech zal ik sterven ook...

Anton kon niet weten dat dit een grap van slechte smaak blijkt te zijn, luttele bladzijden later in het boek. Zijn broer wordt nog diezelfde avond door de nazi's afgemaakt, neergeschoten.

Wie begrijpt nog waar dit liedje naar verwijst? Alleen ouderen. Zij herinneren zich dat ze luisterden naar de Bonte Dinsdagavondtrein, een populair radioprogramma in een tijd dat de televisie nog moest worden uitgevonden. Peter Pech, met zijn nasale stemgeluid, die de mensen aan het lachen maakte met zijn schlemieligheid. Nederlandse ouderen, uiteraard. Deze verwijzing naar een praktisch geheel verzonken Nederlandse werkelijkheid gaat voor iedere buitenlander onherroepelijk voor honderd procent verloren. In de vertaling kan niet anders overblijven dan iets rudimentairs:

Car je suis né Fiasco
et Fiasco je mourrai...

Deze Franse tekst redt nog veel van de betekenis die in het origineel zit. De verwijzing naar Peters dood, die gauw zal volgen. De verwijzing naar de absurde kant van die dood, onhandig tegemoet gelopen - ironie van het lot, bittere samenloop van omstandigheden. Met woorden als pech en fiasco wordt daarvan iets aangegeven, op een gewild onbeholpen manier. Uit trouw aan de oorspronkelijke tekst heeft de vertaler in het Frans ook vermeld dat Anton bij het zingen zijn neus dichtkneep (‘Anton se pinça le nez’), hetgeen naar mijn smaak gevoegelijk achterwege had mogen blijven. Want geen enkele Fransman zal begrijpen waarom Anton dat doet, namelijk om de stem van de radio-komiek na te bootsen. Hoeveel Nederlanders volgen Mulisch nog wanneer hij refereert aan zo'n molecuultje vervlogen niet-fictieve werkelijkheid?

Harry Mulisch signeert, Leuven 21 maart 1986. Foto: Gerrit Serné.

In het werk van Mulisch zitten veel van zulke verwijzingen. Het is de kracht en ook de charme van vooral zijn laatste romans dat ze een veelvoudige semantische gelaagdheid hebben. Fundamenteel is Mulisch een filosofisch schrijver. Zijn romans hebben altijd een metafysische, een ethische en soms ook een kentheoretische strekking. Daarbij is het verhaal bij Mulisch verankerd aan de maatschappelijke realiteit, door middel van talrijke overduidelijke, voor iedereen herkenbare, verwijzingen naar gebeurtenissen, meestal hedendaagse of althans recente. Daardoor ontstaat een betekenislaag die zijn teksten ook tot kronieken of een soort historische romans maken. Dit realisme wordt op psychologisch niveau eenvoudigweg doorgezet, zodat zijn romans in dat opzicht aansluiten bij de traditie van de grote negentiende-eeuwse psychologische roman. Een extra element ten opzichte van deze traditie is bij Mulisch het esoterische aspect, dat de verhalen uit de beginperiode een fantastisch karakter gaf, maar in de latere manifest wordt op momenten dat de lezer de indruk krijgt dat de loop der dingen in de vertelling voor de personages als het ware gearrangeerd is op historisch of kosmisch niveau, en dat de mensen worden geconfronteerd met iets dat hun lotsbestemming kan heten.

Laat De aanslag weer als voorbeeld dienen. Het is in de grond der zaak een filosofische roman. Aan de orde wordt gesteld niet zozeer een probleem van schuld, zoals het wel wordt geformuleerd, maar veeleer de vraag hoe bij de evaluatie van daden de intentie moet worden afgewogen tegen de - nooit geheel voorzienbare - gevolgen. Het is ook een historische roman, althans een compacte kroniek van Nederland van 1945 tot 1981. Het schildert de psychologie van een generatie die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt als adolescent, kind van gefusilleerde ouders of juist van een collaborateur. En ook die van de onder de bezetting tot terrorist geworden burger, later oud-verzetsman.

Daarmee zijn niet alle lagen genoemd. Mulisch' teksten hebben vrijwel altijd een politieke component. In De aanslag wordt politieke problematiek, vastgehaakt aan morele problematiek, gepresenteerd. De politieke kwestie van de efficiëntie van terroristische actie komt aan de orde in relatie met het probleem in hoeverre het doel de middelen heiligt. Ik vermoed dat de verknoping van deze, deels spannende deels tot overdenking stemmende, verteldraden in De aanslag belangrijk heeft

[p. 99]

bijgedragen tot het succes dat het boek bij het Nederlandse publiek heeft gehad: er is als het ware voor iedereen wel een vertellings-laag bij.

Voor de fijnproevers zijn er dan nog de referentiële momenten die een specifieke kennis van de Nederlandse werkelijkheid vereisen. Het geneuzel van Peter Pech heb ik al genoemd. Op zo'n plek in de tekst krijgt deze er een semantische laag bij die ik de naam anekdotisch wil geven. Daar wordt het boek heel even tot een sleutelroman gemaakt. In De aanslag is dat heel evident het geval in de Vierde Episode, waar de begrafenis van de oud-verzetsman wordt beschreven en de ontmoeting van Anton met Takes.

Je moet tot een bepaalde incrowd behoren om alle toespelingen te kunnen thuisbrengen. Voor een groot aantal is dat nu ook weer niet nodig. Dat de Sjoerd in het boek staat voor H.M. van Randwijk valt zonder al te veel moeite te achterhalen. De versregels die van Sjoerd worden geciteerd zijn letterlijk dezelfde als die van H.M. van Randwijk welke op het Weteringcircuit in Amsterdam op een herdenkingsmuur zijn aangebracht. Hier komt de niet-fictie op anekdotisch niveau onbeschaamd de fictie binnen.

Omdat ik niet tot de bedoelde incrowd behoor, ontgaat een aantal toespelingen me ongetwijfeld. Ik heb er vrede mee. Dit Privé-achtig puzzelwerk laat ik met alle genoegen aan ingewijden of pluizers over. Dat Hannie Schaft model heeft gestaan voor Truus Coster, weten dat het zo is, voegt voor de lezer aan de waarde van de roman niets toe. Dat ik onder de gasten bij de begrafenis Ed Hoornik meen te ontwaren, en Gerben Wagenaar, het is wel aardig, maar niet meer dan een grapje in de marge. Wel moet ik toegeven getroffen te zijn door de kostelijke, haarzuivere evocatie van ds Buskes (misschien ook wel omdat deze man nog eens druppels doopwater op mijn hoofd heeft gesprenkeld toen ik nul jaar oud was):

De lijkrede werd uitgesproken door een beroemde dominee, die jarenlang in een concentratiekamp had gezeten. De uithalen van zijn stem, waarbij Sandra lachend naar haar vader opkeek, waren zo groots dat het leek of hij zijn retorisch talent had afgedwongen op een spraakgebrek, net als Demosthenes, die geoefend had met zijn mond vol kiezelstenen.

Wie zich Buskes herinnert beseft hoe trefzeker dit is en herinnert zich eveneens hoe moeilijk de beschreven wijze van praten het maakte om te blijven bedenken dat deze dominee om meer dan een reden als een moedig en voortreffelijk mens diende te worden beschouwd.

Dezelfde herkenning treedt op bij de aanwezige minister, ook een man die in de oorlog goed was geweest. Dat moet Smallenbroek zijn, denk je, wanneer dit personage met enkele rake vegen wordt neergezet. ‘Dan neem ik nog een borrel’, zegt hij, in De aanslag. Een zinnetje als de petite madeleine bij Proust: het brengt een wereld aan beelden terug, voor wie de Nederlandse politiek dier dagen heeft gevolgd. Een lamentabele geschiedenis van een zwak moment na een aanrijding met wat blikschade en de politieke en persoonlijke gevolgen daarvan. Voor het geestesoog van de lezer verschijnt Smallenbroek, door Mulisch opgeroepen door middel van een enkel detail:

Anton draaide zich om en zag nu, dat de warmte die hij aldoor in zijn nek had gevoeld afkomstig was van het machtige, calvinistische achterwerk van de minister.

In de Franse vertaling wordt dat, heel aardig:

Anton se retourna et s'aperçut que la chaleur qu'il avait sentie sur sa nuque tout le temps qu'il était resté assis émanait de l'imposant postérieur calviniste du ministre.

Zonder Smallenbroek te kennen, moeten Franse lezers toch het detail van het ‘imposant postérieur calviniste’ appreciëren. De anekdotische laag biedt wel aardige dingen voor de mensen, maar als ergens overdaad schaadt dan is het wel hier. Speciaal na vertaling, wanneer de tekst onder ogen komt van mensen voor wie de sleutelromanachtige toespelingen overtollige elementen in de tekst zijn. De vertaler doet er zo nu en dan goed aan om te overwegen om zijn trouw aan de schrijver desnoods overboord te zetten. Dat te grote trouw contraproduktief werken kan bewijst de ‘vertaling’ (van het ene medium naar het andere) die Fons Rademakers met zijn verfilming van De aanslag heeft gemaakt. Natuurlijk is deze ‘vertaling’ niet in eerste instantie gemaakt voor een niet-Nederlands publiek. Maar toen de film toch de grens overging kon het voor buitenlanders lijken dat het wel zo was: ze nemen dat waarschijnlijk als vanzelfsprekend aan. Hoe trouw de film was aan de roman zal geen overweging zijn geweest voor degenen die de film moesten beoordelen met het oog op toelating tot het filmfestival van Cannes 1986. Overschrijding van de normale speelduur met een uur, constateren ze, en vinden geen intrinsieke rechtvaardiging daarvoor in de film-tekst die ze onder ogen krijgen. Film geweigerd, helaas, Nederland weer afwezig in Cannes.

Dit smartelijke voorbeeld moet elke vertaler van Nederlandse literatuur voor ogen staan. Trouw aan de schrijver is (bijna) niets. De eisen die de doeltaal, of liever gezegd het doelpubliek stelt, zijn alles. Juist op het referentiële vlak. Ik bedoel daarmee dat de uiteindelijke toets steeds moet zijn: verwijst dit, ja of nee, naar een voor buitenlandse lezers herkenbare of voorstelbare werkelijkheid? Of zal ik zeggen: interesssante werkelijkheid? Dat is het uiteindelijke criterium.

Voldoende voorwaarde is het interessant-zijn, ook al, niet. Een boek als Rituelen van Cees Nooteboom is door Noble uitstekend vertaald - in dit geval had de vertaler meer dan ooit affiniteit met de schrijver en zijn tekst. Calmann-Lévy heeft het uitgegeven, maar het boek heeft (nog?) niet veel gedaan. Terwijl het alles heeft om in de smaak te vallen bij een bepaald Frans publiek, door stijl, sfeer en inhoud. Het is wel zeker dat er te weinig tamtam rond deze publikatie is gemaakt. Ook andere, onvoorziene, factoren kunnen een rol spelen. Een goed katholieke neerlandofiele Parijse heer heb ik zijn waardering voor Nootebooms boek horen uitspreken. Maar hij was dermate gechoqueerd geweest door een, overigens heel discreet gesuggereerde, vergelijking tussen de Heilige Hostie op de tong van een meisje en het zaad van haar minnaar, Inni Wintrop, dat zich daar ook had bevonden dat hij, de Franse Nooteboom-lezer, erg verontwaardigd was en een afkeurende mond trok of hijzelf tegen heug en meug tot zo'n liefdesdaad was gedwongen. Die grijpt niet meer naar Nooteboom kon ieder concluderen die dit zag. Wat niet wegneemt dat Nooteboom, ook met ander werk, nog veel buitenlandse, ook Franse, lezers zal bereiken, naar mag worden gehoopt.

Mulisch komt nog meer voor de voortrekkersrol in aanmerking, al is het alleen al door de omvang van zijn oeuvre, waarbij speciaal aan de romans kan worden gedacht maar ook aan de essays. In Frankrijk wordt er aan gewerkt om hem die te laten spelen, door het uitbrengen van goede vertalingen. Mulisch vertalen brengt problemen met zich mee; ik hoop dat hier te hebben duidelijk gemaakt. Soms ronduit onoverkomelijke, laat ik daar mee besluiten.

Op het moment dat ik dit schrijf is de vertaling van Twee vrouwen in voorbereiding, vrijwel gereed. Een van de vertelraffinementen van dit boek is het intelligent gebruik van een traditioneel identificatiemechanisme dat er toe leidt dat de lezer voor een verrassing wordt gesteld, op het verkeerde been wordt gezet. Het is een ik-vertelling. De lezer vereenzelvigt zich graag en gemakkelijk met wie ‘ik’ zegt in een verhaal. De traditie wil dat die ‘ik’, als het tegendeel niet onmiddellijk wordt aangegeven, van het mannelijk geslacht is. De lezer identificeert zich met een man, bladzijden lang, tot hij ermee wordt geconfronteerd dat de ik wordt aangeduid als ‘zij’, in de mond van een schoolvriendje. Dat schopt de poten weg onder het vertelmechanisme waarop wij graag rusten. En daarmee ook onder allerlei presupposities die we gerust vooroordelen mogen noemen. De lezer beseft even: wat denken we toch (wat lezen we toch) langs lijnen van geconditioneerdheid, als honden van Pavlov. Het boek Twee vrouwen is onder meer een uitnodiging om bij het lezen en in het leven die geconditioneerdheid te doorbreken. Mulisch' verteltruc van het begin is daarvan een onderdeel, niet onmisbaar, maar niet onbeduidend. Zoiets nu kan in een Franse vertaling niet blijven functioneren. Het geslacht van het vertellende subject wordt uitgedrukt door een grammaticaal geslacht: andere uitgangen bij adjectieven, bij verleden deelwoorden. De spanning of de verteller een man of een vrouw is kan in het Frans geen bladzijde lang duren, want een stomme e verraadt dat ‘ik’ een vrouw is. De Mulisch-vertaler moet zich onderwerpen aan de beperkende voorwaarden die de doeltaal stelt: een truc moet worden geofferd, jammer. De schrale troost is deze: de toekomstige Franse Mulisch-lezers zullen er geen weet van hebben.