Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 69]

August Hans den Boef
Een voorbarige voorpublicatie en een vergeten debuut
De ontdekking van Moskou en ‘De kamer’

Nu kennen we Raster, maar ook in de jaren zestig gaf De Bezige Bij een driemaandelijks tijdschrift in boekvorm uit: Randstad. Het vijfde nummer heeft een omslag dat gesierd wordt door een zwartwitfoto van vier ernstige heren. We zien colberts, stropdassen en korte kapsels: de redacteuren Mulisch, Michiels, Claus en Vinkenoog. De eerste vier bijdragen van dit nummer, lente 1963, zijn van de redactie zelf. Het lange gedicht ‘Het teken van de hamster’ van Hugo Claus, het verhaal ‘Schram’ van Ivo Michiels en een in memoriam van Marcel Polak door Simon Vinkenoog. Voorin vermeldt de redactie niet dat Michiels' verhaal een deel is van de roman Het boek alfa (het slotdeel, het boek zou nog hetzelfde jaar verschijnen). Wat zij niet kon weten was dat Vinkenoogs in memoriam zes jaar later in het boek Leven en dood van Marcel Polak terecht zou komen. Wel wordt over de bijdrage van de vierde redacteur, Harry Mulisch' ‘De ontdekking van Moskou (fragment; in statu nascendi)’ gezegd dat het hier gaat om ‘de eerste roman sinds Het stenen bruidsbed. Een voorbarige voorpublicatie: zoals we weten is het bewuste boek tot op de huidige dag niet verschenen. Anders dan de fragmenten van De zegelbewaarders die in dezelfde periode in De Gids en Avenue verschenen, die in 1970 in De verteller hun bestemmig vonden. Eveneens tot op de huidige dag is Mulisch frequent om zijn kop gezeurd waar die nieuwe roman nu wel bleef. Ik wil daar straks op ingaan, vooral omdat Mulisch later uitlegt hoe dit project een reservoir bleek te zijn voor proza dat wel in de winkels terechtkwam.

Eerst wil ik - anders dan mijn voorgangers in dezen - het fragment zelf bekijken. Ik vind het namelijk nogal de moeite waard. Het heeft duidelijke trekjes van de eerste helft van de jaren zestig (wekt soms associaties met het proza van Remco Campert uit die tijd) en houdt in graad van vernieuwing het midden tussen Het stenen bruidsbed (hoewel ik dat weer iets te conventioneel vind) en de onderschatte roman De verteller (waarvan ik de experimenten iets te doorzichtig vind). Kortom: De ontdekking van Moskou had mijn ideale Mulisch kunnen worden, zou mijn ideale Mulisch kunnen zijn als het ooit nog eens uitkomt (ik zing niet mee in het koor van juichtonen over Twee vrouwen, De aanslag en Hoogste tijd).

Een waarschuwing: wat ik over het fragment beweer is een samenvatting en een interpretatie, meer niet. Bovendien ben ik gehinderd door het feit dat ik slechts over het begin van een boek beschik, zodat ik niet weet hoe allerlei losse draden later samenkomen.

Duidelijk gaat het in De ontdekking van Moskou om een roman over een schrijver die een gelijknamig verhaal schrijft (net als in [het plan voor] De toekomst van gisteren). De verteller springt over van de eerste in de derde persoon, geeft flashbacks van verschillende reikwijdte, lardeert dit met gedroomde (?) passages en transformeert de werkelijkheid van de ‘bekende schrijver’ regelmatig tot een andere (gedroomde?). Soms zijn deze verschillende niveaus door witregels van elkaar gescheiden, soms door montage aan elkaar verbonden.

De schrijver staat op het punt naar het buitenland te vertrekken. Hij en zijn vrouw Verena zijn uitelkaar gegaan. Ze hadden ruzie over Verena's mogelijke deelname aan miss-verkiezingen - zij is model van beroep - en de schrijver heeft er grote bedenkingen tegen dat zij zich door de heer K. Lenders, eigenaar van een bar-keten laat overhalen (om de breuk te voorkomen heeft hij nog gepoogd om een door haar zo begeerd kind te verwekken). Het gaat om een Nederlands auteur: er wordt gesproken over ‘het Kurhaus’ en de woonplaats doet sterk denken aan Amsterdam. De Universiteitsbibliotheek en het Oost Europa Instituut waarin de auteur aantekeningen maakt, trams, grachten, bruggen. We vernemen ook wat hij in het buitenland gaat doen. Achter ‘die Moskougeschiedenis’ aan, ‘dat fantastische verhaal over die onontdekte stad Moskou’ dat hem als jongen al fascineerde. Dat ‘hels Jerusalem’. Volgens geleerden is die geschiedenis een mystificatie, maar de auteur wil al schrijvend ontdekken wat er precies is gebeurd. Op een ander niveau lezen we over ‘de bisschop’ die hem voor ‘de expeditie’ de functie van ‘schrijver’ heeft toebedeeld. In de wereld van de bisschop is ook een hertog en er zijn tamelijk veel soldaten. Misschien behoort tot dit niveau ook het middeleeuwse marktplein waar een haveloze menigte een chirurgijn ophitst om het volledige gebit van de schrijver te trekken. Dit is een transformatie van de Amsterdamse werkelijkheid waarin de schrijver bij een arts te rade gaat omdat zijn tandpijn zo hevig is dat zelfs een kruidnagel niet meer helpt.

Dan zijn er de dromen van een stad waar het 25^o vriest, de schrijver in een hotel verblijft waar iemand ‘Kozyrev’ tegen hem zegt en op de hotelenvelop ontdekt hij de naam MOCKBA.

Wat de verhouding is tussen het bevroren Moskou, de laatmiddeleeuwse stad en het Amsterdam van de jaren zestig, valt uit dit fragment nog niet op te maken. Iets duidelijker wordt het als we de prospectus van De Bezige Bij voor het najaar van 1963 bekijken en over deze roman (12,5 × 20 cm, f4,50 [8,90 geb.], 224 pp.) het volgende vernemen ‘Aan de rand van de geschiedsschrijving staat geschreven dat in 1492 in Wenen een expeditie werd uitgerust om Moskou te ontdekken. Ter plaatse - in de aartsbisschoppelijke archieven onder andere - in Wenen onderzocht Mulisch de sporen van deze expeditie, die hij niet heeft kunnen vinden. Zoals de expeditie Moskou dus niet heeft bereikt. Het verhaal van de expeditie uit 1492 en het verhaal van Mulisch op zoek naar de expeditie nù vormen de roman.’ Intrigerend, dit jaartal, zeker in combinatie met de opmerking van de schrijver dat hij zich ‘een Columbus’ voelde. Zou Mulisch gespeeld hebben met het idee van een ‘tegengeschiedenis’ zoals bij De toekomst van gisteren?

De stad van de bisschop blijkt dus Wenen te zijn en de genoemde expeditie in 1492 te hebben plaatsgevonden. Maar er is meer informatie dan de prospectus en het Randstad-fragment (dat in de dummy voor het boek is afgedrukt). In Elseviers Weekblad (04-09-1965) laat Mulisch tegenover Wim Zaal wat meer los. Afgezien van de opmerking dat de roman De ontdekking van Moskou over een maand of twee in de boekhandel ligt zegt Mulisch:

Het gaat ogenschijnlijk over de reis van een twintigsteeeuwer naar Moskou, waar hij gegevens wil verzamelen over een expeditie naar die stad in 1492, van Wenen uit. Terwijl hij meent het verhaal van die expeditie onder zijn handen te zien groeien, blijkt zijn eigen reis er een afspiegeling van te zijn: niet zijn reis is de ware, maar die uit 1492. Het is geen gemakkelijk boek, vrees ik; wie niet ieder woord leest, ligt eruit. Ook die ontdekking is geen roman in de gebruikelijke zin van het woord, zo is bijvoorbeeld achterin een literatuurlijst opgenomen. Over de historische achtergrond: Een der hoofdpersonen is Nicolaas van Cusa, kardinaal, schrijver, reiziger en politicus uit de vijftiende eeuw. Je staat soms verbaasd wat er bij het schrijven van zo'n boek naar boven komt. Een tijd geleden kreeg ik de schedel te leen van ene Zeeger Vermeu-

[p. 70]

len, die wegens moord op een meisje in 1834 in Amsterdam geëxecuteerd is. Ik heb die schedel lang in mijn kamer gehad, heb de kranten over het geval nagelezen, enzovoorts - en in de Ontdekking van Moskou is die Zeeger plotseling teruggekomen als een jonge monnik.

In het midden van de jaren zestig moet het manuscript van De ontdekking van Moskou er een beetje hebben uitgezien als De sirkelbewoners van Polet met elementen uit dienst De geboorte van een geest.

Jaren later komt Mulisch zelf terug op dit project in de inleiding bij De toekomst van gisteren (1972):

Eind september [1961] schreef ik in Auschwitz het laatste hoofdstuk [van De zak 40/61], en om mij te ontdoen van de spoken die ik over mijzelf had afgeroepen, besloot ik om onmiddellijk verder te gaan met een afgebroken roman. Ik ging dus niet naar huis maar reisde meteen door naar Wenen, waar ik in de bisschoppelijke archieven op zoek ging naar bepaalde gegevens uit de vijftiende eeuw, die ik voor mijn boek nodig had. Maar het verliep niet naar wens. Niet omdat ik niet vond wat ik zocht (dat feit was op zichzelf ook bruikbaar voor mijn verhaal), maar omdat het boek weigerde, vorm aan te nemen. Er bestaat alleen formele kreativiteit. Het probleem is nooit, wat te schrijven; maar altijd hoe wat te schrijven. Wat was er aan de hand? Dat begon mij pas het jaar daarop te dagen, toen ik mijn roman opzij legde en aan een nieuw project begon: De toekomst van gisteren.

Mulisch bevestigt hier informatie uit de prospectustekst uit 1963, aan de andere kant deelt hij mee De ontdekking van Moskou al in 1962 voor een nieuw project opzij te hebben geschoven, toen de voorpublicatie in Randstad nog moest verschijnen. In De toekomst van gisteren kondigt Mulisch ook niet meer aan dat de De ontdekking... op verschijnen staat. Dat zou duren tot in het begin van de jaren tachtig, als zijn opus magnum, De compositie van de wereld af is.

De Bezige Bij kondigde De ontdekking van Moskou aan voor het najaar van 1981, november. Maar als Jessica Voeten de auteur in september van dat jaar vraagt hoever het ermee staat krijgt ze te horen dat het boek nog niet af is en de verschijningsdatum eerder maart 1982 zal zijn. In de prospectus van De Bezige Bij is ook een kort fragment uit de roman opgenomen, dat als volgt begint: ‘Verstijfd, alsof Holbeins Dood met zijn gespleten buik onder het dansen een afwezige blik op mij had geslagen, werd ik wakker.’ Het is een uitgewerkte combinatie van twee fragmenten uit 1963: dat waarin de schrijver ontwaakt in zijn winterse (Moskouse) hotelkamer en dat waarin hij op de envelop de naam MOCKBA leest. De laatste zes regels zijn vrijwel identiek aan de versie van 1963, maar er ontbrak een cruciale opmerking: ‘Waarschijnlijk de naam van de stad.’ Begrijpelijk, want in de nieuwe versie wordt op diverse manieren expliciet naar de Russische hoofdstad verwezen: ‘Iljoeschin’, ‘Rode Plein’, ‘Kremlin’. Toch vreemd dat de nieuwe versie is terug te vinden in de oude, had Mulisch al niet in 1965 tegen Simon Carmiggelt gezegt dat er uit de voorpublicatie niets meer in het boek zoals het er op dat moment uitzag voorkwam? ‘Verstijfd, alsof Holbeins Dood’ is volgens het Utrechts Nieuwsblad van september 1981 de eerste zin van De ontdekking van Moskou. Dat zou kunnen. Een andere eerste zin dan in 1963: ‘Zo begon het: met de slag van deur nog in mijn oren kijk ik ziek uit het raam van mijn werkkamer in de mist, en een gevoel van vrijheid werd in mij geboren.’ Eerste zinnen zijn, zeker voor Mulisch, cruciaal, we kunnen dan, ook op grond van de stijlverschillen, gevoegelijk aannemen dat De ontdekking van Moskou anno 1981 een volkomen ander boek is dan anno 1963, eerder iets als... maar laat ik niet op mijn betoog voortuitlopen. Met zoveel woorden bevestigde Mulisch dit ook tegenover Jessica Voeten: ‘Ik ben opnieuw begonnen. Tweederde van het oude manuscript kon ik niet meer gebruiken, maar sommige stukken heb ik wel overgenomen. Het zit anders in elkaar nu (...) ik als de zoekende figuur ben er niet meer, dat verdween al in 1964.’

Ook in maart 1982 lag het boek niet in de winkels. De Haagse Post weet die maand te melden dat de uitgever de hoop heeft gevestigd op het najaar van 1982 en dat Mulisch als doekje voor het bloeden de novelle As voor juni, juli dat jaar in het vooruitzicht heeft gesteld, ‘een uitstapje tijdens het schrijven van De ontdekking van Moskou.’ Arme uitgeverij, begrijpelijk dat Geert Lubberhuizen voor De verteller ooit een ijskast aan Mulisch beloofde, mits deze zijn manuscript op tijd afhad.

Harry Mulisch. Foto: Rico D'Rozario.

Najaar 1982 biedt nog steeds niet het beloofde boek, maar wel een andere roman: De aanslag. Hans Maarten van den Brink interviewt de auteur en verneemt het volgende:

De laatste keer dat ik er [De ontdekking van Moskou] aan ging zitten was in 1980, nadat De compositie van de wereld af was. Ik had op een gegeven moment een man zonder ouders, een wees, nodig en toen bedacht ik dat zijn ouders in de oorlog doodgeschoten zouden zijn bij een repressaille. Dat stukje verhaal, dat tweeënhalve bladzijde lang had moeten worden, bleef maar groeien nadat ik eraan begonnen was, het werd een carnicoom dat de rest van het boek dreigde te verstikken. Toen het twintig bladzijden telde heb ik het met een lancet er netjes uitgesneden in de verwachting dat het een novelle van zo'n zeventig pagina's zou worden [As. AHdB], Het verhaal ‘Paralipomena Orphica’ had ik er in 1970 ook op die manier uitgehaald. Uiteindelijk is De aanslag uitgegroeid tot een boek van meer dan tweehonderd bladzijden. Het is een roman die geschreven is door een roman. Als ik dat

[p. 71]

boek nu zie sta ik er een beetje ongelovig naar te kijken. Dat heb ik nooit eerder gehad. Met de ontdekking van Moskou ben ik nu weer waar ik was, bij de vraag: Waarom heeft die man geen ouders?

Interessant, dit onvoltooide project is paradoxaal genoeg erg vruchtbaar voor Mulisch geweest. Niet alleen heeft het invloed op De toekomst van gisteren gehad, maar het heeft zelfs tot een verhaal, ‘Paralipomena Orphica’ (1970) en de verfilmde bestseller, De aanslag geleid.

‘Paralipomena Orphica’, het zal de Mulisch-kenner al eerder duidelijk zijn geworden dat het iets met De ontdekking van Moskou te maken had. De geschiedenis van de schedel van Zeeger Vermeulen, de negentiende-eeuwse moordenaar, en Mulisch krantenonderzoek, waarover hij in 1965 aan Wim Zaal vertelde, komen immers uitgebreid in dit verhaal aan de orde. Jammer dat de weinige informatie over de inhoud van De ontdekking van Moskou naast de voorpublicatie uit 1963 nu voor een deel betrekking blijkt te hebben op materiaal dat uit het boek verdwenen is. ‘Paralipomena Orphica’ is bovendien nogal verwant aan de voorpublicatie. Het gaat over een bekende schrijer, die zojuist door zijn vrouw Lola (geen Verena meer, maar ze wil nog steeds graag een kind) is verlaten. Hij wordt heen en weer geslingerd tussen zijn verdriet over de scheiding en zijn obsessie voor het geval Zeeger Vermeulen, waarvoor hij zelfs het werken aan zijn ‘hermetische speurdersroman’ (ook wel: ‘metafysische detective) terzijde schuift. Waarschijnlijk, zo constateert hij, is de jonge moordenaar gedreven door liefdesverdriet. Uiteindelijk identificeert de schrijver (die rouwt als Orpheus om zijn Euredice?) zich zo met Zeeger Vermeulen dat hij geheel in hem opgaat. Bij een bezoek aan de hoeren in dezelfde buurt waar Zeeger ruim een eeuw geleden een meisje de strot afsneed, wordt de schrijer door de dames in stukken gehakt. Daarvoor had de schrijver via flash-backs iets over zijn leven met Lola verteld (en wederom figureert Griekenland) en af en toe het leven van Zeeger verbeeld. Het slot is in de hij-vorm vervat, het voorgaande meestal (als het over de schrijver gaat) in de ik-vorm. Qua techniek (minder qua stijl) is ‘Paralipomena Orphica’ ook verwant aan De ontdekking van Moskou. Plaats van handelen is expliciet Amsterdam en de tijd is die waarin het boek is geschreven (1967/1970): damslapers, hippies en ‘All you need is love’ (dit keer een wel correct Beatle-citaat).

Het is natuurlijk niet uit te maken of de verschillen tussen dit verhaal en de voorpublicatie van De ontdekking van Moskou weerspiegelen in hoeverre het romanmanuscript onder de handen van Mulisch is ontwikkeld; het kan evengoed gaan om verschillen die ontstonden nadat dokter Mulisch het camcoom uit het corpus had verwijderd en dit vervolgens ging omwerken tot een afzonderlijk verhaal. Idem met De aanslag. Maar de tendens lijkt me zodanig dat wanneer De ontdekking van Moskou ooit verschijnt het veel meer zal lijken op De aanslag of Hoogste tijd dan op De verteller. Zou het nog mijn ideale Mulisch zijn?

Op 8 februari 1947 verscheen in Elseviers Weekblad het verhaal ‘De kamer’. Het was ondertekend met de naam H.K.V. Mulivsch (!). Ik beschouw dit verhaal als Mulisch debuut. Krabbeltjes van voor de oorlog die later ooit in Barbarber werden gepubliceerd of het feuilleton Achter wallen en poorten, dat Mulisch voor het Haarlems Dagblad schreef (gebaseerd op een toneelstuk van Jan van Dam over de gebeurtenissen in 1572), laat ik buiten beschouwing. ‘De kamer’ niet: er zijn drie redenen om dit verhaal anno 1986 nog eens te bekijken en ik begin met de minst belangrijke.

Tegen Kerstmis 1984 kocht ik bij een Belgisch antiquariaat een ‘boekversie’ van ‘De kamer’, met tweeënhalve pagina tekst, het één en ander uitgegeven door d'Onderkruiper te Nieuwervaart. Er zijn veel bezwaren te maken tegen dit soort piraterij, de schrijver en de lezer worden bestolen, de een omdat hij geen royalties krijgt, de ander omdat hij voor een futiele arbeidsprestatie veel geld neertelt. Enfin, zo'n boekje staat nu eenmaal mooier in de kast dan een fotokopie. Het argument dat Mulisch het bestaan van dit debuut liever verzweeg, zou mij niet van de aanschaf hebben weerhouden en hiermee kom ik op mijn tweede reden. April 1983 vertelde Mulisch aan Ischa Meijer hoe hij tot het schrijversschap is gekomen:

De gedachte om fictie te schrijven, de ontdekking dat ik dat kon, kwam vrij plotseling in '46, ik was toen achttien. Een verhaal. Daarvóór had ik er echt nooit aan gedacht. Ik las ook geen literatuur. Ik liep door een straatje, hoorde pianoklanken uit een raam en vroeg me af: wie woont daar. Dat werd het verhaal. Edgar Allan Poe-achtig. Ik stond kennelijk onder zijn invloed. Die kamer, die muziek - er was iets geheimzinnigs.

Wanneer een auteur recent zo openhartig over zijn debuut heeft gesproken, kan ik mij moeilijk voorstellen dat hij het vervelend vindt als anderen er zich over buigen. Zeker Mulisch, die jarenlang zijn boekdebuut Tussen hamer en aambeeld (1952) niet tussen zijn publicatielijst duldde, zei dat het boek nooit bestaan mocht hebben, maar het tenslotte in een herschreven versie in De verhalen (1977) opnam. Over de derde reden om ‘De kamer’ nog eens te bekijken kan ik kort zijn: het past volledig in Mulisch oeuvre.

De inhoud: iemand vertelt hoezeer hij geboeid wordt dooreen kamer in een huis dat hij dagelijks voorbijwandelt. Er moeten heel bijzondere boeken staan, bedenkt hij en er klinkt ook regelmatig pianomuziek naar buiten die niet van deze wereld is. Veertig jaar later keert de verteller weer in dezelfde stad terug en ‘Het toeval wil dat mijn notaris het bewuste huis voor mij gehuurd had.’

Nadat hij één nacht in het huis heeft doorgebracht blijkt de ik figuur aan een onbekende maar dodelijke ziekte te lijden: ‘Nu weet ik dan eindelijk wat mij zoo tot deze kamer getrokken heeft. Het is mijn sterfkamer.’

Poe, zei Mulisch zelf, ik vind het eerder een mini-fantastische vertelling à la Bordewijk (die sterk door Poe werd beïnvloed, dus we hebben beide gelijk).

‘Het toeval wil’, dat zou Mulisch later niet meer schrijven, maar die bijzondere boeken en het aparte pianospel wijzen vooruit. Denk maar aan de octaviteit in De compositie van de wereld. En die vooruitziende blik, is dat alleen maar een cliché uit de fantastische literatuur?

Eveneens tegen Kerstmis 1984 las ik Het ene, de boekversie van de Huizinga-lezing die Mulisch kort tevoren had gehouden in de Leidse Pieterskerk. In dit ‘prolegomenon bij De compositie van de wereld’ zoals hij het zelf noemt, ontwikkelt Mulisch een idee dat tussen de historische en filosofische beschouwingen opvalt omdat het literair is. Behorend tot het domein van de fantastische literatuur. Hij noemt het ‘retroversie’: ooit zal het in de toekomst mogelijk zijn dat men aan de hand van bewaarde voorwerpen onze werkelijkheid zichtbaar maakt met alles erop en eraan. Nu heeft Walter van den Broeck zoiets al eens uitgewerkt (Lang weekend, 1968) en schijnt Godfried Bomans volgens een ingezonden stukken-schrijver er nog eerder te zijn opgekomen, interessanter is dat die retroversie precies het tegenovergestelde van het principe in ‘De kamer’ uitmaakt. Na 37 jaar kijkt Mulisch liever terug dan vooruit, wanneer het om dromen gaat (de stad ‘Gran’) dan wel de realiteit: 1981, 1966, 1956, 1945... 1492.

Het interview van Ischa Meijer verscheen april 1983 in Intermagazine, dat van Van den Brink in NRC/Handelsblad van 9 oktober 1982, de nieuwe eerste zin van De ontdekking van Moskou in het Utrechts Nieuwsblad van 5 september 1981, de zoveelste aankondiging van deze roman in de Haagse Post van 13 maart 1982.
Het stuk van Voeten tenslotte in NRC/Handelsblad van 11 september 1981. Tegen haar zegt Mulisch ook het volgende: ‘Ik ben wel van plan om er een nawoordje bij te maken over de geschiedenis van dit boek. Het blijkt dat zo veel mensen wisten dat ik aan De ontdekking van Moskou bezig was, die zich dat nog herinneren.’ Mocht hij bij dit plan blijven, dan kan hij mijn stukje misschien als opzetje, of liever, als afzetje gebruiken.