Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 75]

Marjan Groenewegen
Franse literatuur
Albert Cohen: De uitverkorene van de heer

Het samengaan van een politieke en literaire carrière is in Frankrijk geen uitzondering. Saint-John Perse, Claudel en Malraux zijn hiervan goede voorbeelden, en hun literaire werk heeft ook het Nederlandse publiek bereikt. Dit is nog niet of nauwelijks het geval met Albert Cohen, die in Frankrijk toch als een van de grote ‘klassieke’ schrijvers van deze eeuw wordt beschouwd. Zijn geringe bekendheid in ons land zal waarschijnlijk samenhangen met het barokke taalgebruik dat de vele honderden pagina's van elk van zijn romans siert. Het is dan ook heel verheugend dat sinds enkele jaren een Nederlandse vertaler zich bezig houdt met het werk van Cohen. Tot nu toe leverde dit twee vertaalde romans op: in 1984 verscheen Solal, het eerste deel van de trilogie die als het opus magnum van Cohen wordt beschouwd, en eind vorig jaar werd dit gevolgd door het derde deel, De uitverkorene van de heer (vertaling van Belle du Seigneur), waarvoor de schrijver een grote literaire prijs kreeg.

Het tweede deel, Mangeclous, is dus nog niet vertaald - deze roman is ook minder bekend dan de andere twee. Zoals gezegd zijn de romans van Cohen omvangrijk, maar veel heeft hij er niet geschreven. Naast genoemde drie werken, die overigens ook heel goed als afzonderlijke gehelen te lezen zijn, heeft Albert Cohen één andere roman gepubliceerd, en verder nog enkele toneelstukken en autobiografische geschriften. Opvallend is de grote eenheid in zijn werk: alles staat in het teken van het jodendom. De grote verbondenheid met zijn volk maakte ook, dat de kern van zijn bestaan niet in de literatuur lag, maar in het actieve leven, waarin hij de joodse belangen op verschillende manieren verdedigde.

Albert Cohen werd in 1895 in Korfoe geboren uit een oud Joods geslacht, en werd enkele jaren daarna met zijn familie verjaagd naar Marseille. Hij werd zich daar op tienjarige leeftijd goed bewust van zijn identiteit, toen hij werd uitgemaakt voor ‘vuile jood’ en ‘vriendje van Dreyfus’. Het was het begin van een golf van vijandigheid tegenover Cohen en de zijnen die zich in de daaropvolgende decennia tot een nieuwe ramp in de geschiedenis van het volk zou uitbreiden. In Genève studeerde Cohen rechten en vestigde zich daar voor korte tijd als advocaat. In 1922 kreeg hij een contract voor zijn eerste vijf romans aangeboden bij Gallimard, op grond van een stuk dat hij op goed geluk had opgestuurd naar de Nouvelle Revue Française. Jacques Rivière, de grote contactpersoon bij Gallimard, hielp het jonge talent bovendien aan een baan bij de Volkenbond, waar hij de joodse beweging vertegenwoordigde. In 1930 verscheen Solal, en pas acht jaar later, na veel aandringen van de uitgever, het vervolg hierop, Mangeclous. Het betrof een dichterlijk, groots epos over een joodse familie, Solal, wiens kleurrijke leden zich op geheel eigen wijze teweer stelden tegen het dreigende nazisme. In Duitsland werden de romans van Cohen snel vertaald, en ook snel daarna verboden. In deze periode richtte de schrijver ook de Revue Juive op, in samenwerking met o.a. Freud en Einstein. In 1940 is Cohen naar Londen gevlucht, werkte daar als juridisch adviseur bij het internationale comité voor vluchtelingen, en na de oorlog bleef hij een belangrijke functie vervullen binnen deze organisatie. In 1968 verscheen Belle du Seigneur, en daarmee vestigde de belangrijke diplomaat zijn naam definitief als schrijver. Hij stierf in het jaar 1981 in Genève.

Albert Cohen.

Zowel de literatuur als het diplomatieke leven boden Albert Cohen gelegenheid om uitdrukking te geven aan wat men wel als hét kenmerk van zijn persoonlijkheid kan zien: het gevoel voor theater. Hij was iemand, die overal en altijd publiek om zich heen had, dit steeds weer voor andere verrassingen zette, en zeker was van zijn effecten. Op grond van zijn acteertalenten werd hij wel eens met de grote Charlie Chaplin vergeleken. De stijl van zijn boeken is dan ook in de eerste plaats theatraal te noemen, en wel in de goede zin van het woord. Je voelt je als lezer beland in een meeslepend drama, waarvan de gedreven toon en de afwisseling ervoor zorgen dat je voortdurend geboeid bent. Met het vertelperspectief veranderen ook woordkeus, beeldenen ritme. Naast statige, sprookjesachtige beschrijvingen staan fragmenten die geschreven zijn in het zo moeilijk te benaderen orale taalgebruik (aan een vergelijking met het proza van Céline kan men hier niet ontkomen, hoe ongeoorloofd deze vanuit moreel oogpunt ook mag zijn), dan weer wordt uiterst koele ironie afgewisseld met dichterlijke passages. Deze stilistische veelzijdigheid zou echter van weinig waarde zijn als de inhoud van het proza hiermee geen parallel vertoonde. Maar de grote fantasie van Cohen staat borg voor deze eenheid. Karikaturale personages, burleske situaties maken de roman tot een tragi-komedie. Juist deze uitwerking van zijn ideeën leidt ons naar het wezen van deze bijzondere auteur.

[p. 76]

De grond waarop de neiging van Cohen berust om een spel te spelen met de realiteit en met zijn medemensen, is zijn grote angst voor de dood. Misschien is die angst wel groter bij iemand, die als een van de belangrijke kenmerken van zijn volk de zin voor uiterlijke, wereldse schoonheid waarneemt. Deze eigenschap staat in een wat ambivalente verhouding tot de joodse religie, die de menselijke geest richt op de eeuwigheid. Het enige wapen tegen dit existentiële conflict is ironie. Ironisch is dan ook de levenshouding van de hoofdpersoon van de drie grote romans van Cohen: Solal. Hij kan zich een leven van luxe en decadentie permitteren dankzij de middelen, die zijn hoge positie bij de Volkenbond in Genève hem verschaffen. Een dergelijke instelling kan vreemd lijken voor iemand, die zich met de gelijkheid der volken bezig houdt, maar een jacht op status en geld blijkt de drijfveer te zijn voor alle werknemers bij deze organisatie. Dit leidt tot wreedheden op kleine en grotere schaal, en het is dan ook niet verbazingwekkend dat het opkomende nazisme vooral in deze kringen een vruchtbare bodem vindt. Met sterk karikaturale beschrijvingen laat Cohen zien hoe machtsverhoudingen elk menselijk handelen bepalen. Solal maakt hier gebruik van zolang hij zijn hoge functie heeft, onder meer door de vrouw van een van zijn ondergeschikten te veroveren, maar staat er ook niet verbaasd van als hij merkt, dat het systeem zich tegen hem keert. Onder allerlei valse voorwendsels wordt hij van zijn functie ontheven, zodra het anti-semitisme Genève werkelijk in zijn greep heeft. Zijn georganiseerde ‘verdwijning’ uit het diplomatieke, en samenhangend daarmee uit het sociale leven wordt fraai weerspiegeld in een korte schets van het bestaan van een nicht van Solal. Zij is een dwerg, en leeft met haar familie verborgen in grote kelders, temidden van allerlei bizarre voorwerpen die de herinnering aan het eens zo respectabele joodse geslacht levend moeten houden.

Op de liefde heeft Cohen ook al geen erg zonnige kijk. Vooral in De uitverkorene van de heer weet hij dit thema op een fascinerende manier te verweven met dat van de joodse problematiek. De liefde is tegelijkertijd dat wat de mens op de been houdt én hetgeen hem steeds weer pijnlijk bewust maakt van zijn vergankelijkheid. Jacht op uiterlijke schoonheid en macht bepalen de weg van zowel het mannetjes- als het vrouwtjesdier. Dit spel niet willen meespelen is jezelf het recht ontzeggen op menselijke warmte die af en toe, als de strijd gestreden is, vrijkomt. Dit is de manier waarop Solal er tegenaan kijkt, en zijn omgang met vrouwen is dan ook cynisch van aard. Na de talrijke veroveringen die de mooie, rijke man maakte ontmoet hij Ariane, de vrouw van de ondergeschikte Belg Deume. Zijn liefde voor haar is in de eerste plaats lichamelijk, en hij is zich ervan bewust dat dit element de verhouding in het teken van het verval plaatst, maar zijn gevoel heeft ook iets ongekend oprechts, iets groots. Om dit uit te drukken probeert hij haar in vermomming te verleiden. Maar ook zij blijkt niet gevoelig te zijn voor welke verklaringen ook, als zij komen uit de mond van een vieze oude bedelaar. Solal toont zich dan toch maar in al zijn schoonheid, en er ontwikkelt zich een aardse, lichamelijke relatie. De twee spelen het ‘spel’ tot in de uiterste vorm, uit angst dat het tonen van hun innerlijk de betovering zal verbreken. De eenzame opsluiting in een leven van decadentie en schijn - Solal heeft immers alle contacten met het sociale leven verbroken - mist zijn verstikkende werking niet. Om toch trouw te blijven aan het gestelde ideaal, pleegt het paar uiteindelijk gezamenlijk zelfmoord. Zo kan ‘het verval’ niet onverhoeds binnensluipen om de geliefden in hun goddelijke schoonheid te onteren.

Albert Cohen benadert de menselijke sterfelijkheid op een manier die men veel tegenkomt in de middeleeuwse literatuur. Het lichaam wordt voorgesteld als een vernederend, aards omhulsel waar de mens zich tegen beter weten in op blind staart. Als om haar verderfelijke schoonheid te ontkrachten, beeldde men de vrouw op middeleeuwse prenten wel af als een afstotelijk skelet. Of men omschreef haar lichaam als een door botten in vorm gehouden zak, die diende om slijmerige organen en afvalprodukten bijeen te houden. De nivellerende werking van de dood wordt weergegeven, als Solal zich een voorstelling maakt van de herrijzenis van vroegere minnaars, die elkaar tijdens een dodendans met rammelende botten omarmen. Ariane is zich scherp bewust van de tijdelijkheid van de betoverende werking die haar lichaam heeft. Ze speelt vlekkeloos op de lijn van Solals gedachtengang in, door nooit in onverzorgde toestand voor hem te verschijnen, en menselijke behoeften als het snuiten van haar neus of de gang naar het toilet zorgvuldig voor hem te verbergen. Haar beperkte geest is niet in staat te begrijpen dat zij zichzelf hiermee in zijn ogen juist op ondraaglijke wijze vernedert.

Het scherpe bewustzijn, gecombineerd met animaliteit die bij hem bestaat in behoefte aan warmte én in wreedheid, maakt Solal tot een tragische figuur. Voor zijn familie is hij hun ongekroonde koning, die het volk op een of andere wijze uit de eeuwenlange strijd tegen vernedering en onderdrukking zal helpen; voor Ariane is hij de god van de liefde zelf. Van zijn misère, van zijn dualistische aard blijft hij zelf tot het einde toe de enige getuige. Hij is een Jiddische verbeelding van Don Juan.

Hoewel De uitverkorene van de heer niet meteen de indruk wekt van een ideeënroman, is het dit toch wel. Dit verklaart, waarom de rijke fantasie en vertelkunst van Cohen zo duidelijk in bepaalde richtingen worden gestuwd. Hij wil een beeld geven van het joodse volk, dat tegelijk verheffend en relativerend is, en een weergave geven, op hetzelfde paradoxale niveau, van zijn kijk op de liefde. Hij is heel goed in staat om dit in een overtuigend, zelfs meeslepend verhaal te verwerken. Zijn personages zouden het zonder uitzondering op het toneel goed doen, en zij zijn het die zoveel kleur in het geheel brengen. Hiermee gaat Cohen echter af en toe wel erg ver: de ideeën die de verschillende figuren vertegenwoordigen zwepen zijn fantasie zo op, dat hun uitzonderlijke verschijningsvormen en gedrag de geloofwaardigheid van het verhaal enigszins teniet doen. De overtuigingskracht van de overdrijving is in de wereld van het theater nu eenmaal groter dan in geschreven literatuur.

Het vertalen van een buitensporige roman als De uitverkorene van de heer lijkt mij een enorme opgave. Paul Syrier is hier in het algemeen erg goed in geslaagd. Slechts in enkele passages hebben lange, lyrische zinnen geleid tot een wat houterig aandoend Nederlands, maar: een dergelijke exorbitantie is onze taal ook niet eigen. Het zo treffende ‘orale’ taalgebruik van Cohen wordt wel eens verklaard door het feit, dat hij zijn romans nooit schreef, maar dicteerde. ‘De vrouw van zijn leven’ tekende het gesprokene dan op. De feiten vermelden, dat het bij ieder boek ging om een andere vrouw.

Bij Manteau verschenen van Albert Cohen:
Solal (Vertaling Paul Syrier, 1984)
De uitverkorene van de heer (Vertaling Paul Syrier, 1985)