Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 38]

De sector kunsten is het laatste reservaat waar nog echt werk wordt geleverd
Johan Diepstraten in gesprek met Walter van den Broeck

Walter van den Broeck heeft lang op erkenning moeten wachten. Dat gebeurde pas na het verschijnen van Brief aan Boudewijn in 1980. Dat hij bekend werd in Nederland heeft hij vooral te danken aan Jeroen Brouwers die een lovend essay over hem schreef. Vanaf dat moment werd er veel gepubliceerd in de Nederlandse tijdschriften.

In Brief aan Boudewijn doet Van den Broeck een beroep op de koning om een aantal zaken recht te trekken. Hij laat aan de koning het leven van zijn onderdanen zien en schetst de sociale omstandigheden waaruit hij is voortgekomen.

Zijn laatste roman, Het beleg van Laken, is een reactie op Brief aan Boudewijn. Nu brengt Walter van den Broeck een tegenbezoek aan de koning in Laken. De schrijver wordt opgesloten in een chalet bij het paleis en moet een opdracht uitvoeren. Hij moet antwoord geven op de vraag: Waarom schrijft U?

Dagelijks is de schrijver bezig met zijn antwoord, terwijl buiten het paleis de chaos schijnt te heersen. Er is veel militair machtsvertoon en er is sprake van een verschrikkelijke ziekte die het land teistert. Keer op keer wordt de schrijver gestoord. Er is de gepensioneerde klusjesman Mallants die aan Van den Broeck de geschiedenis van het koningshuis vertelt, gezien vanuit het volk. Er is notaris Loraque, die het geheim van Laken heeft ontdekt.

Hef beleg van Laken is het eerste deel van een cyclus. De roman wordt ‘te gelegener tijd’ vervolgd, laat Van den Broeck weten.

Walter van den Broeck. Foto: Rikkes Voss.

In 1980 werd je bekend in Nederland. Hoe belangrijk was die erkenning?

Je kunt stellen: als je in Vlaanderen schrijft, schrijf je een beetje in de woestijn. Vlaanderen heeft meer schrijvers dan lezers. Dat is een probleem voor schrijvers. Aangezien we in hetzelfde taalgebied zitten, is het van belang dat je als schrijver ook in Nederland bekend raakt. Dan krijg je de nodige echo. Wij hebben nauwelijks een literaire infrastructuur. Wij hebben nauwelijks uitgeverijen, wij hebben nauwelijks literaire tijdschriften, recensenten, critici, laat staan essayisten. Vandaar: schrijven in Vlaanderen is een beetje schrijven in de woestijn. Daarom is het belangrijk dat men in een belendend land daar enige aandacht voor heeft.

Is in Noord-Nederland alles beter?

Nee, jullie infrastructuur is beter. Dat is ook te verklaren uit het feit dat jullie een groter land zijn. Vlaanderen heeft maar vijf of zes miljoen inwoners, dat is een stuk minder. Het is niet beter in Nederland, alleen zijn de kanalen voorhanden om literatuur onder de aandacht te brengen van mensen, en er is belangstelling voor. Dat is in elk geval beter.

Hoe komt het dat ik met gemak een aantal veelbelovende jonge Nederlandse schrijvers kan noemen en nauwelijks Vlamingen? Er is geen ‘Nachwuchs’ in Vlaanderen, denk ik.

Die ‘Nachwuchs’ is er wel. Maar het werkt in Vlaanderen omge-

[p. 39]

keerd. Er bestaan in Nederland hele goede banden met literaire uitgevers en tijdschriften. Ik herinner mij van een aantal jaren geleden dat op de cover van de Haagse Post een hele generatie jonge schrijvers stond afgebeeld met als onderschrift: De nieuwe academisten. Daar waren ze dan. In één keer waren ze in Nederland bekend. In Vlaanderen werkt dat anders. Bij jullie wordt het jonge gajes in één keer de hoogte ingestoken, en dan is het maar afwachten wie er overblijft. Bij ons is het omgekeerd: wij moeten moeizaam met zijn allen een berg beklimmen en alleen de besten raken vroeg of laat aan de top, maar ondertussen valt er een en ander af. Je moet bij ons wat meer geduld hebben voor je gezien, laat staan voor je gelezen wordt.

Noem eens namen.

Leo Pleysier is niet bijzonder bekend, maar een goede schrijver. Tom Lanoye zal moeten kiezen tussen cabaret, performances en literatuur. Hij heeft talent. Schrijven is gaan zitten en blijven zitten. Herman Brusselmans, dat is nog even afwachten. Pol Hoste probeert zijn afkomst niet te verbloemen, hij doet er iets mee. Hij is lastig in zijn omgang met uitgevers, misschien dat hij daarom nog niet aan de oppervlakte is gekomen.

Er is een hele reeks schrijvers die nooit in Nederland is doorgedrongen. Frans Depeuter met zijn zwaarmoedige oeuvre, schrijft uitstekend. Hij is nu 47 jaar, wij zijn samen gestart. Ik heb van hem de indruk dat hij in de boekenwereld nog steeds moet debuteren. De Pillecijn is al geruime tijd dood, maar zijn werk kun je nog steeds lezen, dat blijft zijn kracht behouden.

Waar moet ik jou ergens plaatsen?

Daniël Robberechts heeft eens bedacht dat je de Vlaamse literatuur kunt uitzetten op twee assen. De ene kun je noemen de as Boon, en de andere de as Maurice Gilliams, de lijn van de gepolijste estheten.

Bij Boon hoort Cyriel Buysse, die voor die tijd onverbloemd schreef. Hij is verguisd door het katholieke Vlaanderen. In de Winkler Prins staat nog steeds dat hij de Vlaamse volksaard goed kon observeren, maar hij gaf er een eenzijdige kijk op. Met deze tegendraadse vertellers voel ik mij verwant. Hierbij hoort ook Gerard Walschap. Er is niemand in Vlaanderen zo massaal verketterd als hij. Hij kreeg ooit een petitie op zijn nek van zo'n 90.000 Kajotters die nooit iets van hem hadden gelezen. Hij is er nooit aan kapotgegaan, hij heeft het been stijfgehouden. Hij zegt nu heel fier: ik heb de katholieke kerk verslagen.

En jij kunt zeggen: ik deed hetzelfde met het koningshuis? Ach, deze twee boeken, Brief aan Boudewijn en Het beleg van Laken, gaan minder over het koningshuis dan over mijzelf.

Wat was de aanleiding om Het beleg van Laken te schrijven? Toen ik een aantal jaren geleden Brief aan Boudewijn opzette, had ik de bedoeling twee bewegingen te maken. Een bezoek van de koning aan mijn geboortedorp zoals het dertig jaar geleden was, en een tegenbezoek van mijzelf aan het koninklijk paleis. Het heeft wat geduurd voor ik aan die tweede beweging toe was. Toen ik eraan begon, had ik mezelf enigszins overschat wat de schrijfduur betreft. Ik dacht: dat klaar ik even in een jaartje, maar dat zijn er tweeëneenhalf geworden. En bovendien is Het beleg van Laken een deel van een groter boek.

Het komt omdat je in het koninklijke paleis als het onze niet zo gemakkelijk binnenkomt als in mijn geboortedorp Olen. Het koninklijk paleis is niet zo toegankelijk. Je moet daar ook niet rondhangen, of je krijgt de Rijkswacht achter je veren. Je moet daar ook geen foto's nemen, je kunt het ook niet overvliegen, dus moet je het op een andere manier aan boord leggen en dat kost wat meer tijd. Vandaar.

Hoe kwam je aan je bronnen?

In O dierbaar België... van Jan van den Berghe, een boek met artikelen uit de populaire bladen, vind je de geschiedenis van koning Boudewijn. Laken, een huis voor keizer en koning van De Strihou is een dik, prestigeus werk over het paleis. Maar wat gebeurde er bijvoorbeeld in Laken toen koning Willem I regeerde over België? Daarvoor heb ik in het stadsarchief van Turnhout diverse werken moeten raadplegen. Hij hield het éne jaar hof in Nederland en het andere in België om te vermijden dat hij tweederangs burgers zou kweken in het zuiden. De hele staf moest telkens meeverhuizen. Maar in de zomer woonde de koning in Laken en in de winter in Brussel. Er is geen enkele historicus die daarvoor belangstelling heeft. Dat moet je maar aan elkaar proberen te lassen.

Ik heb veel gehad aan de kaart die op de binnenkant van het omslag is afgebeeld. Je kunt een hele saaie opsomming geven hoe het paleis en de omgeving eruit zagen, maar ik wilde er méér mee doen. Neem die tuin: hadden daar preitjes en uitjes gestaan, dan had notaris Loraque een heel ander verhaal verteld. Er staan antieke goden en dus vraag je je af: welk concept hadden die architecten, wilden zij er iets mee uitdrukken? Je puzzelt tot je een gesloten systeem krijgt.

Wat intrigeert je in de monarchie?

Het is een heel oud literair thema. De hele Shakespeare gaat over koningen en in sprookjes wemelt het ervan. In onze letteren is het een thema dat verloren is gegaan. Dat pak ik nu weer op. Intrigeren doet het me alleen in die mate dat ik het kan gebruiken als een thema waar ik allerhande dingen aan ophang. In Brief aan Boudewijn was het mijn intentie om een beeld te geven van mijn geboortedorp dat in de jaren vijftig erg armoedig was. Om die armoede te laten contrasteren heb je rijkdom nodig. Het symbool daarvan is het koningshuis.

Je vertelt de geschiedenis van het koningshuis in Het beleg van Laken vanuit het volk. Waarom?

Ons koningshuis blijft zich opvoeren als een sprookje. Daar zijn tijdschriften voor, iedere week is het alleen rozegeur en maneschijn. Als je tussen de regels leest, zie je dat dat niet helemaal het geval is. Het is een koningshuis met veel tegenspoed. Ik heb al die populaire gegevens uit de koningsbladen genomen, maar laat die bekijken door iemand uit het volk. Met die historisch juiste gegevens, krijg je een heel ander beeld van de monarchie.

Je hebt Brief aan Boudewijn opgestuurd naar de koning.

Dat was omstreeks zijn verjaardag in 1980. Ik heb het boek gepost in het kleine postkantoor van mijn geboortedorp. Op de verpakking schreef ik niet Drukwerk, maar ZEER MOOI BOEK, want dat is het ook. Dat heb ik dan opgestuurd met een mooie opdracht daarin, zoals het hoort. Drie weken later kreeg ik een bedankje van het Kabinet van de Koning met de belofte dat Boudewijn het boek zeker zal lezen. Die belofte blijft nog geruime tijd goed. Ik weet niet of hij het intussen gelezen heeft. Er is destijds aan de ex-hofmaarschalk gevraagd of hij het boek aan de koning heeft doorgegeven. De man vertelde een verhaal hoeveel hoofdbrekens hem dat had gekost. Zijn hele staf heeft Brief aan Boudewijn gelezen, dat was verplichte lectuur. Wat moest ermee gebeuren? Uiteindelijk hebben ze besloten het te laten passeren, maar of de koning het heeft gelezen, dan wel de spekpan er op heeft gezet, dat weet de koning alleen. Het hele geval illustreerde wel een stelling uit het boek dat de realiteit voor de koning wordt afgeschermd.

Als de koning Het beleg van Laken leest, krijgt hij de schrik van zijn leven, denk ik.

Dat zou kunnen, ik weet dat niet. Ik heb vaak de schrik van mijn leven. Er wordt altijd gezegd dat we de koning als een mens moeten beschouwen, dus moet hij maar blootgesteld worden aan dezelfde onzekerheden des levens als de gewone burger.

Je hebt nooit moeilijkheden gehad met je boeken over het koningshuis?

Tot hier toe niet, maar als ik achter de tralies beland: blauwe druiven dragen mijn voorkeur.

De koningskwestie is nogal belangrijk in Het beleg van Laken. Tijdens het uitbreken van de laatste wereldoorlog vluchtte onze regering en bloc naar Frankrijk en wilde, om het gezicht te redden, ook graag dat de koning, Leopold meekwam. Maar die bleef ter plekke. Die zei: mijn taak is het om in mijn land te blijven. Dat werd hem in eerste instantie bijzonder kwalijk genomen. Later heeft hij Hitler bezocht, naar zijn zeggen om de repatriëring van alle Belgen te regelen. Anderen vonden dat

[p. 40]

hij zijn volk aan de vijand aan het verkopen was. Na de oorlog mocht hij zijn land niet meer in. Tussen 1945 en 1950 speelde die koningskwestie. Er is een petionnement uitgeschreven en met een nipte meerderheid heeft de koning het gehaald. Maar hij was daardoor beledigd en heeft vervolgens troonsafstand gedaan ten voordele van zijn toen twintigjarige zoon Boudewijn. Die moest koning worden, maar tegelijkertijd stak hij daarmee zijn vader in de rug.

Met de komst van Boudewijn is de populariteit van het koningshuis echt gaan tanen. Hij was niet graag koning, hij doet het uit plichtsgevoel. Hij is niet de vlotte jongen. Hij heeft een representatieve functie, maar aan de andere kant is hij een machtig figuur. Hij is enorm rijk, hij is aandeelhouder van de grootste Belgische holding, de Societé Generale. Van achter de schermen kan hij veel regelen. Bovendien heeft hij het recht om de premier aan te duiden en de ministervan Landsverdediging te benoemen. Die macht moet je niet onderschatten. Wat Tindemans niet voor elkaar kreeg, lukte Maertens wel. Als de koning op de juiste tipt, blijft de BV wat langer draaien.

De monarchie is natuurlijk totaal uit de tijd. Die zou er eigenlijk al niet meer moeten zijn. Maar dat is puur theorie. Wie zou je hier als president moeten kiezen? België is door en door corrupt. Ik ken geen politicus die zo integer is dat ik hem het presidentschap zou willen toevertrouwen. Dat zou resulteren in vier presidenten voor Vlaanderen, vier voor Wallonië en vier voor Brussel. Om puur opportunistische reden is het goed dat er een monarchie is. En de koning is een dankbaar onderwerp om over te schrijven. Hij is een soort sfinx. Het mysterie daar achter kan ik zelf invullen.

België is door en door corrupt?

Tot en met de kleinste man, deze jongen inbegrepen. Wij zijn daarvan doortrokken, dat zuig je in met de moedermelk. Het is historisch verklaarbaar. België is vaak door vreemden bezet en onder de voet gelopen. Elke keer ging onze economische en intellectuele elite lopen. Wat overbleef waren de ‘plantrekkers’, de handige jongens die zich altijd weten te redden. Daardoor zijn Belgen bekend in de wereld. Hoe ze het lappen, weet niemand, maar ze krijgen alles voor elkaar. Wij zijn een volk van overlevers. Professor Blockmans verklaart het uit het katholicisme. Heiligen zijn als het ware bemiddelaars tussen de kleine man en God en de hele heiligenverering is niets anders dan een vorm van zachte omkoperij. Ik brand wat kaarsjes en wil jij dan een goed woordje doen daarboven. Dat gedrag is op het burgerleven overgeplant.

Jos Borré schrijft in het Grote Ontmoetingen-deel over jouw werk (pag. 56): ‘Niet alleen heeft de schijnwelvaart de saamhorigheid binnen de kleine gemeenschap van de cité vernietigd, maar in 1980 werd bovendien de Belgische staat gefederaliseerd, wat tot gevolg heeft dat er geen “Belgen” meer zijn in het koninkrijk van Boudewijn, Koning der Belgen. Auteur en koning zijn aldus beiden erfgenamen van een verloren paradijs geworden’. Is dat correct?

Dat klopt wel. Het beleg van Laken gaat over spiegelingen. Ik spiegel mij aan de koning, ik zoek naar parallellen. Mallants zegt ook in Het beleg van Laken: Van den Broeck, jij bent begonnen met niks, je bent maar uit een werkmansbroek geschud, en intussen heb je een huis, een automobiel, een vrouw en twee kinderen. De koning daarentegen had alles toen hij werd geboren en hij kreeg aldoor minder. Hij verloor zijn grootvader en grootmoeder, nadien moest hij koning worden tegen wil en dank, hij verloor de kolonie, dan verloor hij België en hij heeft zelfs geen kinderen. Het leven van de koning en van Van den Broeck wordt tegen elkaar afgewogen, aan elkaar gespiegeld. Ik ben mijn cité ‘kwijt’ en hij België.

België is geen eenheid. In onze geschiedschrijving op scholen werden gebeurtenissen in Vlaanderen en Wallonië telkens netjes verdeeld. Had je een heldendaad in Vlaanderen in 1300, dan werd er ijverig gezocht naar een soortgelijk voorval in Wallonië, opdat het hele volk daarachter zou kunnen staan. Maar dat is nooit gelukt. Er zijn twee culturen en wij weten niets van elkaar.

De opdracht in Het beleg van Laken luidt: Waarom schrijft U? Eén van de antwoorden is: schrijven is een sociale aktie. Wat moet ik me daarbij voorstellen?

Dat je met het schrijven van boeken iets aan je omgeving verandert op de een of andere manier. De tijd dat je met boeken revoluties ontketent, is al lang voorbij. Maar er moet een soort invloed van een boek uitgaan die zodanig is dat hij de lezer in enige mate ‘bevrijdt’ van iets.

Van wat?

Van remmingen die hun beletten voluit te leven. Mensen gaan gebukt onder schuldgevoelens die volstrekt irrationeel kunnen zijn, geef hen het juiste boek in handen en misschien gaan ze anders leven. Ik heb het niet zozeer over taboes, maar over taaie atavismen. Het gaat in literatuur om dingen waar we ons niet van bewustzijn.

Het ‘ik’ en het ‘wij’-gevoel bijvoorbeeld waarover je veel hebt geschreven?

Inderdaad. De cité, Olen, staat model voor de vroegere gemeenschap, waar een sterke verbondenheid heerste. Elk gezin was bijna een dorpje op zich. Daar ontstaat een sterk ‘wij’-gevoel. De grootste straf die je kunt oplopen is dat men de rug naar je toekeert omdat je iets mispeuterd hebt. Daar kun je dan niet mee overweg. In Voodoo-gemeenschappen volgt in zo'n situatie ook altijd de dood. Daar wordt de deugniet in een kring gezet, er wordt gezongen en getrommeld en men keert zich af van het slachtoffer. Hij valt dood. Medisch wordt dat verklaard door het ontstaan van een soort adrenaline-blok.

Zelfportret Walter van den Broeck.

Uitgesloten zijn is het ergste dat jekan overkomen. Iemand die is opgegroeid in een ‘wij’-context heeft lange tijd last om een ‘ik’ op te bouwen. Als je gaat studeren, vervreemd je van de cité en zij van jou. Ik ontmoet wel eens schoolkameraden met wie ik geknikkerd hebt, die mij bijna met mijnheer aanspreken.

Vorige week was ik in Olen vanwege de begrafenis van mijn vader. Op dat kerkhof ligt intussen mijn hele cité bij elkaar. Als ik daar wandel, word ik enorm rustig, want ik ken ze allemaal. Als ik nu mijn ogen sluit, zie ik de cité zoals ze was. Dáár heb ik niet de minste moeite mee.

Vanaf Aantekeningen van een Stambewaarder ben ik bezig met een zelfonderzoek. Waaruit bestaat nu een ‘ik’. In eerdere boeken heb ik de historische en ruimtelijke componenten aangeduid, in Het beleg van Laken zijn het de culturele. Als het hele projekt klaar is, heb je de inhoud van een ‘ik’. Dan pas kun je zien waar het voor stáát.

Ik schrijf niet vanuit een theoretisch programma, maar vanuit eigen gevoelens. Die brengen ideeën voort en zo verder. Over een aantal jaren zal men pas kunnen zien waar mijn werk eigenlijk over gaat. Op dit moment sta ik er nog te dichtbij om dat precies te weten.

Met vertraging wordt in één keer de betekenis van iets duidelijk, de voor mij strikt persoonlijke betekenis. In Het beleg is het permanent drie uur. Ik heb mezelf stilgezet. Langzamerhand begin ik er achter te komen waarom.

[p. 41]

Het heeft met persoonlijke dingen te maken, met mijn ouders bijvoorbeeld die nu gestorven zijn. Ik begin nu te zien waar ik reëel mee bezig ben. Je krijgt dingen van de om wereld, je trekt je terug, je maakt er iets van en je geeft iets terug aan de omwereld in de vorm van een boek. Stilaan merk ik wat ik teruggeef. Ik kom om drie uur in het ziekenhuis aan en mijn vader is dood.

Hoe persoonlijk is Het beleg van Laken?

Het koningshuis is een symbool van macht. Met machthebbers heb ik een vreemde relatie. Dat komt voort uit mijn opvoeding. Als je onderdrukt wordt, is daarmee te leven. Je kunt je daartegen afzetten. Maar als je onderdrukt wordt, en tegelijk misleid, dan word je emotioneel bedrogen. Je wordt wel kwaad, maar je begrijpt het niet en je gaat je schuldig voelen. Je vervreemdt daardoor van je eigen gevoelens die eigenlijk gerechtvaardigd zijn. Je hebt de indruk: mijn woede is onrechtvaardig. Zoiets is ziekmakend.

Daar heb ik permanent mee te maken. Ik weet niet of ik daar ooit vanaf geraak. Wij kregen nooit klappen van vader. Had ik ze maar gekregen. Dat gevoel verwijdt zich. Ik heb wel eens gezegd: ik zit nu aan de koning, mettertijd vergrijp ik mij misschien aan God.

Ik maak van alles mee in mijn persoonlijke leven. Dat moet je verwerken en er iets van maken. Op dit moment ben ik niet in staat om aan het vervolg van Hef beleg van Laken te werken. Een aantal hoofstukken is bijna klaar. Maar dat ze niet af zijn wijst erop: stel het nog maar even uit, je bent nog niet zover.

Het beleg van Laken is begonnen met het idee iets korts te maken, een autobiografisch verhaal over een bezoek met mijn moeder aan een vreemde oom in Duitsland. Na twintig bladzijden liep het vast, het verhaal liet zich niet schrijven. Verhaaltechnisch was er niets aan de hand, want ik kende de afloop. Maar ineens stoot je op een wand, een weke wand. Het idee: als ik nu doorschrijf, zit ik erdoorheen en het doet ontzettend pijn. Het schrijven is zo verbonden met mijn eigen leven dat af en toe het ene moet wijken voor het andere.

Het schrijven gaatje niet gemakkelijk af?

Aan Het beleg van Laken ging ook nog eens veel research vooraf. Het is een gefantaseerde dagdroom, maar alle gegevens zijn exact. Een pure romanschijver doet alle mogelijke moeite om zijn verzinsels waarachtig te doen lijken. Ik doe het omgekeerde: ik presenteer feiten en bewerk ze zo alsof ze voorkomen als verzinsels. Het verwerken van die dingen tot een tekst duurt even. Juist omdat je je aan de gegevens dient te houden. Je kunt niet je verbeelding de vrije loop laten gaan. Ik kan niet zeggen: ik had liever gehad dat die prins met die prinses was getrouwd. Je moet je aan de feiten houden en dat is weerbarstig, dat laat zich niet gemakkelijk schrijven.

Schrijven is werken is leven is gedrag. Dat lijkt me de sleutelzin uit Het beleg van Laken.

Het is de conclusie die de schrijver van iemand anders krijgt in de roman. Laat ik toegeven dat ik die uitspraak tot de mijne maak. Ik sta er niet garant voor dat ik er morgen niet een stapje verder in zet. Mijn schrijven is werken, het echte soort werk dat nog overschiet. In onze samenleving is van echt werken nog maar nauwelijks sprake. Neem een meubelmaker van vijftig of honderd jaar geleden. Die maakte bijvoorbeeld een tafel. Hij werd daar aldoor bedrevener in en de klant werd gelukkiger. Want zijn tafels werden steeds beter. Er is een wisselwerking: de vakman wordt beter, maar de klant ook.

Meubelmakers vandaag steken ergens een stuk hout in en er komen vier tafelpoten uit aan de andere kant. Zij hebben ook niet de indruk dat ze een meubel aan het maken zijn. Ze ervaren dat ook niet meer als werk, ze hebben de indruk dat je ook een aap eraan kunt zetten. Die maakt er precies hetzelfde van. De sector kunsten is het laatste reservaat waar nog echt werk wordt geleverd in de betekenis die ik eraan hecht, in de betekenis van ambacht.