Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 24]

Jan van Coillie
De kinderpoëzie van Han G. Hoekstra

‘Dat is onbezorgd rijmen en anders niet, maar ook wel weer zo dat je hoopt iets te schrijven dat kinderen verbaast en plezier doet’¹.

Hoewel Han G. Hoekstra al enkele jaren vòòr het beroemde Fluitketeltje uit 1950 van Annie M.G. Schmidt zijn eerste verzenbundeltje voor kinderen publiceerde, wordt hij erg vaak als een soort schaduwloper van deze beroemde dame gezien. Toch is er van een rechtstreekse beïnvloeding volgens Hoekstra zelf geen sprake. Het humoristische, het luchtige genre hing in die jaren gewoon in de lucht. De mensen hadden na de wereldoorlog een geweldige behoefte aan ontspanning, aan humor. In 1945 ging Hoekstra bij Het Parool werken als reporter, waar toen ook Annie Schmidt arriveerde. Ze leerden elkaar als cabaretier kennen in het journalistencabaret De Inktvis en publiceerden samen enkele Gouden boekjes (bewerkingen van populaire Amerikaanse prentenboekjes) en het tweede deeltje uit de schoolleesserie De Trapeze.

Ondanks hun gelijklopende aandacht voor de bevrijding van het kind uit het betuttelende en belerende kinderland, ontwikkelen beide auteurs een eigen stijl.

De humor van Annie M.G. Schmidt gaat verder, wordt uitbundiger en vaak ook aggressiever in haar aanvallen op de burgerlijke bekrompenheid en moraal. Ze exploreert alle registers van de kinderlijke humor met een bijzondere voorkeur voor het komisch vergroten of verkleinen van een situatie. Han G. Hoekstra's humor maakt erg zelden gebruik van deze vervorming maar is veeleer gestoeld op technieken als vermenging, overtreding en herkenning².

Ondanks deze verschillende evoluties lijkt het me toch boeiend hun verwantschap aan de hand van enkele motieven aan te tonen.

Nu leert mijn broertje loopen;
Hij kan al stevig staan!
Eerst heeft hij maar gekropen,
Nu moet hij leeren gaan.
Daar komt hij aan, de kleine guit,...
Maar Moeder spreidt haar armen uit.
Opeens doet hij een pas of vier
En kraait dan van plezier.

Nu kan mijn broertje loopen;
Hij is zoo blij, zoo blij!
Nu gaan we koekjes koopen
En mag hij mee met mij.
Zijn mooiste schoentjes mag hij aan, -
Och, och, wat zal dat aardig staan!
En morgen gaan we een wandling doen
Naar buiten in 't plantsoen.

S. BOUMAN-VAN TERTHOLEN.

(Uit: ‘Waar kleine kinderen gaarne van zingen’.)

Het neerhalen van de vroegere boeman vinden we in Hoekstra's ‘Konandere Konindere’ en in Schmidts ‘Rosalind en de vogel Bisbisbis’. Het voor het voetlicht plaatsen van het ondeugende kind in Hoekstra's ‘De kinderen uit de Rozenstraat’ en in Schmidts ‘Het stoute kinderen-huis’; de Harlinger tweeling van Hoekstra doet denken aan Hans Andree en Adelbrecht van Annie Schmidt, Het dametje met de niet te stoppen breiwoede Katootje Schommel aan Het dametje dat breide in de trem, de roddelende buren in ‘De kat zonder staart’ aan die van mevrouw Van Gelder en Joost ‘Bij de kapper’ aan ‘Theodoortje bij de kapper’. En dan zijn er nog de vreemde heertjes, de bizarre koningen en de versjes gebaseerd op bakerrijmen, allemaal ingrediënten die in de versjes voor kinderen vanaf de jaren vijftig populair werden.

Met het maken van kinderversjes begon Hoekstra tijdens de bezettingsjaren, in 1943. Hij deed het uitsluitend voor zijn eigen kinderen. Er viel toen niets te publiceren want er was een Kultuurkamer. Wel werden de versjes door bevriende onderwijsmensen op kleuter- en lagere scholen voorgelezen. Pas in 1947 kwam het eerste boekje Het verloren schaap, bij Meulenhoff uit.

Over de aanvang van zijn schrijverschap voor kinderen vertelt Han G. Hoekstra zelf volgende anekdote:

‘Het kwam door de kruidenier. Het gebeurde in de oorlog, in 1943. Mijn dochter Annebetje was acht en mijn zoon Joost was drie, en de eerste las zélf en de tweede moest worden voorgelezen. We gingen vaak met zijn drieën boodschappen doen bij de kruidenier Evers op de Prinsengracht in Amsterdam (hij woont er nu niet meer), en op een keer zei meneer Evers: “Meneer, u treft het niet helaas, ik heb alleen maar komijnekaas”. Hij zei dat nadat ik gevraagd had om een stukje Edammer. Als we weg gingen groette hij altijd: “Dag kinderen, en dag meneer, en tot de volgende keer!”.
Annebet en Joost vonden dat rijmen van hem erg mooi en vroegen of hij dat expres deed, en ik zei dat ik dacht van wel, en toen vroegen ze waarom ik alleen maar voor grote mensen rijmde en nooit voor hen, en toen zei ik weer dat ik daar nooit aan gedacht had, maar dat ik het wel eens

1 Hofhuizen, H., Han G. Hoekstra: dichten als spijbelen, in: De Tijd, 23-2-1957.

2 Coillie, J. Van, Ran plan, flindere flan, niemand weet er het fijne van. Over de humor in de kinderversjes van Annie M.G. Schmidt, in: Poëziekrant, april 1984.

[p. 25]

kon proberen. Op een dag schreef ik een grote mensengedicht en ik hield een paar rijmwoorden over (niet, giet, kinderen, hinderen) en daar ben ik toen mee gaan zitten spelen en het werd “Het verloren schaap”, mijn eerste kindergedicht³.’

Zijn rechtstreekse inspiratie haalde Hoekstra bij het begin dus duidelijk uit zijn onmiddellijke omgeving. Zijn kinderen Joost en Annebet laat hij trouwens in verscheidene van die eerste versjes zelf meespelen, net als de rijmende kruidenier en een sokkenbreiende oma uit Den Haag.

Wat de literaire traditie betrof, viel er bitter weinig inspirerends op te rakelen. Het kinderverzenleven kwam na de oorlog vrij moeizaam op gang en zette voorzichtig de vroegere lijnen verder. Bertus Aafjes en Gabriël Smit publiceerden brave maar kwalitatief hoogst bedenkelijke religieuze versjes en zetten daarmee de traditie van To Hölsker uit de jaren dertig voort. Hier en daar waagde een bezorgde schoolmeester of lieve juf zich aan wat guitig en onderhoudend gerijmel, in de meeste gevallen in het voetspoor van de dames uit de jaren twintig. Die werden trouwens via herdrukken en in de jaren vijftig via bloemlezingen in ere gehouden. Nellie Bodenheim, Henriette Blauw, S.M. Bouman van Tertholen (zo'n twintig titels in tien jaar), Rie Cramer (wier maandprentboeken in de jaren veertig herdrukt werden), S. Maathuis-Ilcken, Nellie van Kol, Anna Sutorius (meer dan vijftig titels in de jaren twintig), de tantes Bertha, Ida, Lize en Marie en Geertruida van Vladeracken drukten hun stempel op die vooroorlogse jaren.

Het gevoelige dat al vlug ontaardde in een lief, betuttelend taaltje met een overladen gebruik van verkleinwoorden ging de stijl in die jaren bepalen. De weergegeven wereld werd steeds kleiner en ten slotte werd dat kleine kinderland door een zee van alleraardigste, veilige, zoete, knusse, keurige, vertederende en zacht-vermanende golfjes als een eiland van de boze grote-mensenwereld afgezonderd.

De indeling van het eerste deeltje van de bloemlezing Zeggen en Luisteren uit 1959 geeft duidelijk de populaire motieven weer zoals ze die hele eerste eeuwhelft leefden: 1.) Het jaartje rond; 2.) Het kleine leven; 3.) Mijn tuintje, vruchten en planten; 4.) Dieren allerlei; 5.) Beroepen; 6.) gelegenheidsversjes; 6.) bakerrijmpjes.

Het uitgeven van bakerrijmpjes nam in de na-oorlogse jaren een hoge vlucht, in de jaren veertig alleen al verschenen er zo'n twintig verzamelingen. Uit deze volksschat zou Hoekstra rijkelijk putten zoals we verder nog zullen zien. Slechts heel sporadisch werd er in het Nederland uit die jaren dertig en veertig een nieuw geluid gehoord. Sommige versjes van de populaire S. Franke, maar meer nog van David Tomkins (o.a. het nu nog op scholen vaak voorgedragen ‘De heksenketel’) stonden buiten het klassieke gerijmel. Het speelse genoegen van de dichter aan zijn creatie overstemde in die enkele versjes de betuttelende of belerende bedoeling. Het geheel van hun oeuvre bleef echter traditioneel. Vooral bij P.J. van Renssen in zijn Pig Pag Pengeltje uit 1936 schemerde er wel wat. Het onbezorgd speelse doet verfrissend aan maar de lieve toon blijft nog wel doorklinken. Hoekstra was in elk geval met het werk van Van Renssen bekend. Een jaar voor Het verloren schaap verscheen de bundel Paardebloemen van Jac. van der Ster. Ook hier won de humor aan belang maar wel naast het moraliserende vers. Hoekstra zelf werd door dit werk niet beïnvloed, maar het blijft wel typerend voor het klimaat waarin het humoristische kindervers zijn kans waagde, voorzichtig manoevrerend tussen de betweterige pedagogen door.

Het lichtende voorbeeld ontdekte Han Hoekstra in Engeland bij A.A. Milne met zijn ‘When we were very young’ (1924) en ‘Now we are six’ (1927)^4. zoals Milne zijn boekjes schreef voor en geïnspireerd werd door zijn zoontje Christopher Robin, zo zou Hoekstra in zijn eerste boekje vertrekken van zijn kinderen Joost en Annebetje. Ook de koppige koningen of jaloerse ridders die zich als kind-gebleven volwassenen gedragen vinden we bij beide auteurs terug. In dit genre van het luimige vers zou Hoekstra zich het beste thuisvoelen. In zijn verdere werk zou het komische, het anekdotische, gevoelsgeladen vers dan ook meer en meer verdringen, waarmee hij zich meteen verwijderde van zijn leermeester Milne die eigenlijk steeds over zijn Christopher en zijn wereldje bleef schrijven. De natuurgevoeligheid is bij Milne ook veel doordringender, hoewel er bij Hoekstra o.a. in een bundel als Als de zon er niet zou zijn ook wel sporen van te vinden zijn.

Beiden lieten ook duidelijk hun afkeer van het moraliserende blijken. De wilde kinderen uit de Rozenstraat herinneren aan de kleine bengel uit ‘Ik wil niet’ of ‘Beleefdheid’ uit Toen we nog klein waren.

Ook formeel zijn er overeenkomsten met het werk van Milne merkbaar. Het afwisselend gebruik van langere en heel korte regels wat de klassieke dreun brak, de ritme-wisselingen, het niet schuwen van vreemde, maar klankrijke woorden als ‘kopjes van Sèvres’ of ‘Trakhener hengsten’ vormden meteen een doorbraak. Maar ook het ritmische spel in ‘Het wandelstokje dat alleen liep’ of de kring-structuur in ‘De kolonel op stelten’ beide uit Versjes uit de grabbelton waren bij A.A. Milne populair.

Zoals we hierboven al aanstipten, gaat het humoristische, verhalende vers het lyrische, gevoelsgeladen gedicht vanaf Hoekstra's tweede bundel verdringen. In het lange verhalende titelvers uit De ijsmuts van Prins Karel (1948) kan de dichter zich

3 Overgenomen uit briefwisseling, bewaard door Boek en Jeugd, NBLC, Den Haag. In de inleiding tot Het verloren schaap doet Hoekstra dit verhaaltje in andere bewoordingen nog eens over.

4. In 1936 verscheen bij Nijgh en Ditmar Toen wij heel jong waren bewerkt door T. Bom en in 1954 bij G.B. Van Goor Nu zijn we zes, bewerkt door M.C. van Oven-van Doorn. Merken we hier nog op dat de twee boekjes in 1973 en 1974 opnieuw werden vertaald door Nannie Kuiper en uigegeven bij Ploegsma.

[p. 26]

helemaal uitleven. Voor dit moeilijke genre zou Hoekstra een bijzondere voorkeur aan de dag leggen. Hij kan er zijn verteltalent combineren met het speelse en klankrijke van de dichtvorm. Opvallend zijn de opsommingen van vissensoorten en namen van parels, de talrijke aansprekingen tot het publiek en het overwicht van de dialoog, stuk voor stuk basiselementen in Hoekstra's dichtwerk voor kinderen. Kenmerkend voor zijn verhalende verzen is ook het verrassende, speelse slot. In De ijsmuts van Prins Karel wil het prinsje, nadat hij het hele rijk in rep en roer gezet heeft om een wollen muts met parel te krijgen, uiteindelijk een gewone leuke muts als iedereen, een wel erg herkenbare situatie voor kinderen.

De haai die om het snelst naar China wil zwemmen verliest zijn weddenschap met het kleine visje dat zich door een boot op sleeptouw liet nemen (uit Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos, 1976) en Roosmarijn die tussen de tramrails bleef vasthaken en daardoor de hele stad overhoop zet, wordt uit haar netelige toestand gered door een klein jongetje dat haar gewoon uit haar schoentje doet stappen (Het schoentje van Roosmarijn.) Typisch voor Hoekstra in deze laatste gedichten is zijn solidariteitsgevoel met het kleine kind, samengevat in de woorden van de kleine snoek

Als men niet sterk is en maar klein,
dan is het zaak om slim te zijn.

In zijn Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos uit 1952 boorde Hoekstra een nieuwe bron voor zijn schrijven aan: de volkse traditie van bakerrijm en sprookje. In het klankspel in een versje als ‘Muziek in de keuken’ uit Het verloren schaap is al wel enige beïnvloeding merkbaar, maar de bundel uit 1952 bevat naast nieuwe aftelrijmpjes en springliedjes ook verscheidene nonsensspelletjes, gebaseerd op gekende volksrijmen. Zo borduurt het versje ‘De kippen’ verder op het patroon van ‘Bim, bam, beieren/De koster lust geen eieren’ en steunt ‘Op de eerste dag van Maart’ ritmisch en formeel op ‘Twee emmertjes water halen’. ‘Klein Willemijntje’ is gebaseerd op het vraaggesprek tussen Roodkapje en de Wolf en op de volksrijmen rond het motief van de ongewone woning. Het spel van vraag en antwoord - dat overigens ook al in volkse kettingrijmen te vinden is - is trouwens het populairste grondschema in Hoekstra's kinderpoëzie. Het bezorgt ze een grote expressiviteit. Amusant in de Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos is het woordspel in ‘De brilslang’ die aan een nieuw brilletje toe is en in ‘De neushoorn’ die bijzonder muzikaal is. Dergelijk woordspel is in het werk van Annie M.G. Schmidt en Diet Huber wel veel opvallender.

De Versjes uit de grabbelton uit 1953 putten de bron van, de volkse traditie verder uit. Het openingsvers ‘De kikker van Kudelstraat’ is een speelse variant op de fabel van Lafontaine over de kikker en de os. ‘Het sparretje’ en ‘De houthakker en de worst’ zijn gebaseerd op volkssprookjes. De houthakker woont overigens in het uit een bakerrijmpje gekende Bibbelebonsebos. ‘Er was eens een mannetje’ is een uitbreiding van het volksrijmpje over het mannetje dat op het ijs ging wonen. ‘Het wandelstokje dat alleen liep’ steunt voor een groot deel op het spel van alliteratie en klinkerrijm en in ‘Trein op hol’ doet het levendige, beweeglijke ritme denken aan Paul Van Ostayen.

Het verhalende element uit zich in deze bundel vaak erg expliciet in de openingswoorden ‘Er was eens...’ Het wekt ook een stel grappige of vreemde heertjes tot leven als de kolonel op stelten, Mr. van Zanten, meneer Kiddewidde en de dominee van Abbenis die met zijn paraplu de lucht in vliegt.

Ook het afzonderlijk uitgegeven verhaal op rijm Het schoentje van Roosmarijn vangt aan met ‘Er was eens...’ En evenals in de meeste berijmde verhalen hanteert Hoekstra een jambisch vers (met de nodige ritme-wisselingen) en maakt hij duchtig gebruik van dialogen, opsommingen, parallellie en herhaling. De naamgeving is zoals steeds bij Hoekstra ingegeven door de klank- en rijmmogelijkheden. Ondanks de paar storende stoplappen leest het geheel als een trein. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het na ongeveer dertig jaar met slechts kleine wijzigingen in de schikking en het woordgebruik opnieuw uitgegeven werd.

In 1970 en 1971 verzorgde Han G. Hoekstra de poëzie in de deeltjes 2 en 8 uit de schoolleesserie De Trapeze. Leesrijke versjes als ‘De klok en de kalender’ wisselen er af met anekdotische als ‘Even opletten’ of ‘Strandwandeling met mijn dochter’ maar vooral met humoristische gedichten als ‘Katootje Schommel’, ‘De kat zonder staart’ of ‘De Knispadenzen’. Het lange ‘Circus Saltural’ komt ietwat bevreemdend over door het gekozen perspectief: aan elk beschreven circusnummer worden ‘gepeinzen’ van de volwassen dichter vastgeknoopt.

De laatste jaren kwam het werk van Han G. Hoekstra opnieuw in de belangstelling door de uitgave van twee verzamelbundels Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos (1976) en De ijsmuts van prins Karel en veel meer (1983).

Bij het verschijnen van dit eerste door Fiep Westendorp schitterend geïllustreerde boek drukte de recensent van het NRC Handelsblad zijn verbazing uit te kunnen constateren dat versjes als ‘Trein op hol’ en ‘De duizendpoot’ van Hoekstra waren. Hij achtte ze al even klassiek als ‘Moriaantje zo zwart als roet’. Nieuw werk leverde hij ook in twee prentenboeken: Als de zon er niet zou zijn, een prentenboek over het weer met illustraties van V. Zacharias (1978) en Haasje Klaasje met prenten van Lilo Fromm (1983).

Bibliografische gegevens

‘Broer leert loopen’ uit: S. Bouman-Van Tertholen, Waar kleine kinderen gaarne van zingen. Groningen, P. Noordhoff, 1909.

‘De ijsmuts van Prins Karel’ uit Han G. Hoekstra, De ijsmuts van Prins Karel en een paar andere versjes. Met illustraties van Wim Bijmoer. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1948.

‘Trein op Hol’ uit Versjes uit de grabbelton. Met illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1953.

‘De wolken’, uit: Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos. Met nieuwe illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1976.^5.

5. Bibliografie van Han. G. Hoekstra's kinderpoëzie
- Het verloren schaap. Met illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1947.
- Appeltjes van Oranje. Met silhouetten van Frans ter Gast. Leiden, A.W. Sijthoff, 1948.
- De ijsmuts van Prins Karel en een paar andere versjes. Met illustraties van Wim Bijmoer. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1948.
- Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos. Met illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1952.
- Versjes uit de grabbelton. Met illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1953.
- Het schoentje van Roosmarijn. Met knipsels van Mance Post. Amsterdam, De Arbeiderpers, 1955.
- Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos. (Aangevuld met versjes uit Het verloren schaap, De ijsmuts van Prins Karel en Versjes uit de grabbelton) Met nieuwe illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1976.
- Als de zon er niet zou zijn. Een prentenboek over het weer. Met illustraties van V. Zacharias. Antwerpen, De Vries-Brouwers, 1978.
- De ijsmuts van Prins Karel en veel meer. Met illustraties van Fiep Westendorp. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1983.
(twee nieuwe versjes en werk uit Versjes uit de grabbelton, De ijsmuts van Prins Karel, De Trapeze 2 en 3, Het schoentje van Roosmarijn en Het verloren schaap)
- Haasje Klaasje, Kleurentekeningen van Lilo Fromm. Antwerpen, C. de Vries-Brouwers, 1983.