Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 20]

Alby Meijer
De afwezige broer
Enkele beschouwingen over Marcel Proust en zijn broer Robert

Opvallend voor iedere lezer van A la Recherche du Temps Perdu, die enigszins op de hoogte is van de wijze waarop Proust de personages van zijn roman heeft opgebouwd, is het ontbreken van iedere verwijzing naar de broer van de schrijver, naar Robert Proust.

Zoals bekend, heeft Marcel Proust in de personages van de Recherche zijn observaties verwerkt van de verschillende per soonlijkheden, die hij in zijn leven - binnen en buiten de familiekring - ontmoet heeft. Daarbij heeft hij de romanfiguren nooit integraal naar één voorbeeld gevormd, maar deze opgebouwd uit de uiterlijke kenmerken, gedragspatronen, karakter eigenschappen en eigenaardigheden van verschillende voorbeelden. De personen waarmede Proust verkeerde, weerspiegelen zich als het ware kaleidoscopisch in de romanfiguren van de Recherche. De biograaf George Painter heeft met taaie speurzin getracht de verschillende persoonlijkheden te achterhalen van wie Proust een of meer facetten gebruikt heeft voor het scheppen van zijn romanfiguren. Men zoekt echter tevergeefs naar personages, waarvoor Robert Proust - al was het maar gedeeltelijk - model gestaan zou kunnen hebben. Ik wil proberen in dit artikel een mogelijke verklaring te geven voor de volstrekte afwezigheid van de figuur van Robert Proust in de Recherche.

Eerst wat biografische gegevens over Robert Proust: Robert werd als tweede (en laatste) zoon van Dr. Adrien Proust en diens vrouw Jeanne Weil op 23 mei 1873 in Auteuil geboren. De uiterlijke omstandigheden waren op dat tijdstip veel gunstiger dan die waaronder Marcel bijna twee jaar eerder, op 10 juli 1871 het levenslicht aanschouwde: toen mevrouw Proust haar eerste kind verwachtte woedde de Frans-Duitse oorlog van 1870-'71, werd Parijs belegerd door de Duitse troepen en onder vuur genomen; er heerste in Parijs gedurende enkele maanden hongersnood. Na afloop van de oorlog werd de Commune in Parijs ingesteld, die eind mei 1871 door de Franse regeringstroepen met veel geweld werd omvergewor pen. Marcel was bij zijn geboorte een zwakke baby. Misschien is zijn zwakke gezondheid gedeeltelijk terug te voeren op deze gespannen situatie tijdens de zwangerschap van Mevrouw Proust. Robert daarentegen gaf meteen bij zijn geboorte blijk van een goede gezondheid.

In de biografieën en de talrijke aan Marcel Proust gewijde herinneringen van tijdgenoten is zeer weinig informatie over Robert te vinden. Alles wijst erop, dat de kinder- en jeugdjaren van Robert zonder problemen verlopen zijn: zijn gezondheid was uitstekend, de scholen moeiteloos doorlopen, zijn vriendenkring genoot de goedkeuring van zijn ouders. Hij had een uitgesproken wiskundige aanleg en wilde aanvankelijk architectuur studeren, maar koos ten slotte de studie in de medicijnen, tot vreugde van zijn vader, wiens voetsporen hij volgde. Zijn examens haalde hij spelenderwijs. Hij is een eminent arts en chirurg geworden met veel belangstelling voor verschil lende specialisaties; hij heeft veel op zijn vakgebied gepubliceerd en was een uitstekend leermeester voor zijn studenten. Nadat hij omstreeks 1920 tot directeur van het eerste kankercentrum in het Hôpital Tenon benoemd werd, is hij op latere leeftijd nog in de leer gegaan bij mevrouw Curie om zich op de hoogte te stellen van de radiumtherapie. Ook in deze studie heeft hij zich onderscheiden.

Begin 1903 afgestudeerd en reeds verschillende publikaties op zijn naam hebbend, trouwt hij. Eind 1903 wordt zijn enige kind, Suzy, later mevrouw Mante-Proust, geboren. Onmiddellijk na het uitbreken van de oorlog 1914-'18 verzoekt hij - al ouder dan veertig jaar - naar het front gezonden te worden. Hij wordt tot commandant van de eerste Auto-chir (Ambulance chirurgicale automobile) benoemd; hij heeft zich belast met het organiseren van opvang posten voor zwaargewonde soldaten direct achter de frontlinie, zodat zonder tijdverlies de noodzakelijke eerste medische ingrepen verricht konden worden. Robert Proust was gedurende de gehele oorlog in deze opvangposten aanwezig, waarbij hij grote onverschrokkenheid toonde. Zijn naam vond vermelding in een ‘Ordre du Jour’.

In de - in verhouding tot Marcel - schaarse beschrijvingen die over de mens Robert Proust in de publiciteit gekomen zijn, treffen zijn grote ernst, zijn respect voor het leven, zijn dienstvaardigheid, zijn bescheidenheid, zijn organisatievermogen, zijn groot plichtsgevoel, de hoge eisen, die hij aan zijn beroep stelde. Als chirurg ging hij uiterst omzichtig te werk: het kostte hem moeite als hij tot verminkende ingrepen moest overgaan. Deze eigenschappen kunnen voor de lezers en bewonderaars van het werk van Marcel Proust niet beter geïllustreerd worden dan door het feit, dat Robert Proust na het overlijden van Marcel in 1922 al diens manuscripten onder zijn hoede heeft genomen, deze met grote piëteit heeft beheerd en in zijn avond- en nachturen de drukproeven heeft gereedgemaakt voor de nog niet gepubliceerde gedeelten van de Recherche. Hij heeft ervoor gezorgd, dat alle manuscripten in ongeschonden en ongewijzigde staat integraal bewaard zijn gebleven. Na zijn dood in 1936 heeft zijn dochter Mevrouw Mante-Proust deze taak voortgezet.

v.l.n.r. Marcel Proust, zijn moeder en Robert Proust.

[p. 21]

Over de verhouding tussen beide broers in de kinderjaren is niets bijzonders gepubliceerd; het is bekend dat hun verstandhouding in later jaren goed was. Marcel uitte zich soms met mild-ironiserende superioriteit over Robert, terwijl deze een goedmoedige verdraagzaamheid en een grote behulpzaamheid jegens Marcel aan de dag legde. Tijdens de college-jaren bood Robert met zijn wiskundige aanleg herhaaldelijk aan Marcel bij zijn wiskundeopgaven te helpen, een hulp die door Marcel - als volslagen nutteloos - hooghartig van de hand werd gewezen. Van Roberts probleemloze aanvaarding van zijn ingewikkelder gestructureerde broer nog de volgende illustratie: Bij het huwelijk van Robert was Marcel bruidsjonker. Weken van tevoren zag Marcel tegen deze dag op. Tijdens de huwelijksvoltrekking in de kerk verrichtte hij zijn functies als een soort spookverschijning: spierwit, zijn feestkleren geheel schuilgaande onder drie over elkaar aangetrokken jassen en een hoeveelheid sjawls. Bij de gebruikelijke collecte voor de armen was het hem in deze uitmonstering niet mogelijk zich tussen de banken te begeven: daarom bleef hij aan het eind van elke rij staan en verkondigde daarbij op luide fluistertoon aan iedereen, dat hij eigenlijk al maanden doodziek was en dat hij diezelfde avond nog zieker zou zijn. Hij vormde een scherpe tegenstelling tot het bloeiende achttienjarige nichtje dat hem in zijn functie assisteerde en wier begeleider hij was. Men kan aannemen, dat dit optreden van Marcel niet de luister van het feestelijk gebeuren verhoogd zal hebben. Robert liet echter geen enkele wrevel over deze vertoning blijken, maar schonk aan Marcel ter herinnering aan deze dag - en ook omdat het in de kerk wat kil was geweest - een mooie bontjas. Op Robert Proust is het predikaat ‘een edel mens’ van toepassing. Maar juist dit ernstige en iets verhevene maken hem tot een figuur die zich niet tot onderwerp van anekdotes leent. Met dit beeld voor ogen zou men zich kunnen voorstellen, dat er bij gebrek aan kleurrijke details voor Proust roman-technisch uit de figuur van Robert niets te halen viel en hij hem daarom geen plaats heeft gegeven in de stoet bonte personages die zijn roman bevolken. Zelfs geen der vele - lichtelijk geridiculiseerde - figuren uit de medische wereld, die in de Recherche voorkomen, vertoont ook maar één facet van de integere onvermoeibare Dr. Robert Proust.

Het bovenstaande zou een verklaring kunnen zijn voor het ontbreken van een verwijzing naar de figuur van Robert in de roman en andere geschriften. Maar deze verklaring is naar mijn gevoelen onvolledig: Robert is namelijk niet een op zichzelf staande persoonlijkheid geweest, die op grond van zijn structuur niet geschikt was op de een of andere manier in de roman opgenomen te worden. Hij was veel meer dan dat: alleen al door zijn aanwezigheid als jongere broer heeft hij een uiterst belangrijke rol gespeeld in de emotionele ontwikkeling van Marcel. In de Recherche, die o.a. ook een herinneringsroman is, komt geen beschrijving voor van de allervroegste levensjaren van de Narrateur - de jaren die van zo overwegende invloed zijn op de vorming van het affectieve leven van een mens. Bij de beschrijving van het kind, dat de Narrateur geweest is, neemt de beroemde nachtkusepisode een sleutelpositie in. De uiterst complexe vermenging van verlangens, gevoelens en reacties in deze nacht - ‘la nuit peut-être la plus douce et la plus triste de ma vie’ (Pl. III, p. 886) - wordt op onnavolgbare wijze beschreven. Het kind, waarover de Narrateur ons in deze nacht vertelt, is in zijn affectieve en emotionele ontwikkeling reeds gevormd en de nacht, die beschreven wordt, volgt op een lange reeks van nachten met dezelfde spanningssituaties tussen moeder en zoon, met hetzelfde intense verlangen naar de nachtkus en met dezelfde beklemmende angsten van de kant van het kind. De oorzaak van deze bovenmatig hevige behoefte aan de nachtkus van de moeder wordt ons niet medegedeeld. Een verklaring voor het gedrag van het jongetje in déze nacht wordt niet gegeven - maar vanuit deze nacht worden wel emoties en gedragingen van de Narrateur in zijn volwassen leven verklaard.

Marcel Proust en zijn broer Robert.

Proust heeft de Recherche niet spontaan geschreven: gedurende tientallen jaren heeft hij ontelbaar vele malen zijn manuscripten herschreven en gewijzigd, er toevoegingen, uitweidingen in aanbrengend. Sinds 1974 is de Equipe Proust bezig alle varianten in deze manuscripten (de beroemde Cahiers) op te sporen en tegenover de definitieve versie van de Recherche te stellen. De studies worden gepubliceerd in het Bulletin d'Informations Proustiennes (Presses de l'Ecole Normale Supérieure, Paris). In al deze Cahiers komt - voor zover tot nu toe bekend - een verwijzing naar de broer, op een paar uitzonderingen na, niet voor. Wel echter zijn fragmenten, waarin Robert voorkomt en die in een duidelijke brouillonstadium verkeren, te vinden in de publikatie door Bernard de Fallois in 1954 van een aantal voorstudies van Proust onder de titel Contre Sainte-Beuve (Collection Idées/Gallimard). Enkele zinsneden in deze fragmenten onthullen de gevoelens die de kleine Marcel bevangen moeten hebben bij de geboorte van zijn broertje; ik vraag mij af of de in deze zinsneden gekozen bewoordingen het gedrag van de Narrateur later niet bijzonder verduidelijken.

Op pag. 345-354 wordt de ochtend van vertrek van de moeder en Robert uit Combray beschreven. De vaderen Marcel zullen een paar dagen later volgen. De scherp geobserveerde gedragingen van Robert, 5½ jaar oud, bij het afscheid nemen van zijn geliefd bokje worden weergegeven en tegelijkertijd de gevoelens van Marcel, die voor de duur van een paar dagen afscheid van zijn moeder moet nemen. De beschrijving van de gedragingen van het broertje kan niet anders dan naar het leven zijn geschied. Proust, die in zijn hele werk nauwelijks aandacht aan kinderen schenkt, geeft in dit fragment een raak beeld van het gedrag en de reacties van het broertje: van zijn mateloos verdriet om het afscheid van het bokje, van zijn woede jegens de grote mensen die hem dit aandoen, van zijn tersluikse observatie van zijn moeder om te peilen hoe ver hij met zijn toespelingen op haar harteloosheid kan gaan en van zijn feilloze intuïtie om haar tot radeloosheid te brengen door op een overweg op de rails loodzwaar te gaan zitten en zich ontilbaar te maken. Voor ons verrijst het beeld van een kleine jongen met een hevig hart, met intense gevoelens van genegenheid voor zijn bokje en voor zijn kiepkarretje dat hij overal meezeult en af en toe in opperste grootmoedigheid aan zijn vader ‘uitleent’.

Parallel aan dit afscheid van Robert van zijn bokje vindt het afscheid plaats dat Marcel van zijn moeder moet nemen. Tegenover de geamuseerde superieure afstandelijkheid, waarmede de gevoelsuitbarstingen van het kleine broertje worden beschreven, volgt de weergave van het eigen verdriet in een soort mineur-toonzetting. Marcel had al dagen van

[p. 22]

tevoren het afscheid voorvoeld, dat voor hem verborgen was gehouden om hem niet tevoren reeds verdrietig te maken. Hij had er een onrustig vermoeden van en hij kan niet verklaren, waarom een geheim, hoe zorgvuldig ook bewaard, ‘agit involontairement sur nous, excite en nous une sorte d'irritation, de sentiment de persécution, de délire de recherches’ (CSB p. 346). Hij vergelijkt dit aanvoelen met de duistere vermoedens die kinderen hebben omtrent de ‘lois de génération’ en stelt vast dat zij, ook al hebben zij geen weet van de voortplantingswetten, ‘sentent qu'on les trompe, ont le pressentiment de la vérité’ (ibid. p. 346).

In de Recherche wordt, als ik mij goed herinner, evenmin als ten opzichte van de nachtkus, verklaard, waarom de Narrateur zo moeilijk afscheid kan nemen van zijn moeder, al is het maar voor de nacht. Hij kan dit als kind niet en ook niet later als hij - volwassen geworden - op reis gaat. Afscheid nemen is altijd moeilijk, maar de mate waarin de Narrateur hieraan lijdt, stijgt ver boven de gebruikelijke norm uit. Hij kan zijn moeder niet loslaten. De bezitsdrang, die hem ten opzichte van zijn moeder beheerst, berust misschien op de onzekerheid in de kinderjaren, of zijn moeder wel helemaal van hem was, toen zij haar liefde en tijd tussen hem en zijn pasgeboren broertje moest verdelen. Voor het kleine kind is in het allereerste stadium van zijn leven de wereld uiterst beperkt: hij is er het middelpunt van, alles is aan hem onderworpen. De moeder is als voedster en verzorgster een onvervreemdbaar deel van hem. Waarschijnlijk is dit gevoel van nauwe verbondenheid met de moeder, van het exclusieve recht op haar bij eerstgeboren kinderen sterker ontwikkeld dan bij latere kinderen uit een gezin, omdat zij een tijdlang de moeder met geen concurrent hoefden te delen - terwijl de latere kinderen niet beter weten. Het gevoel van onzekerheid zou bij Marcel al begonnen kunnen zijn nog vóórdat zijn broer geboren werd, dus nog vóór zijn tweede jaar. Ik verwijs naar de vergelijking: ‘C'est ainsi qu'à un âge où les enfants ne peuvent avoir aucune idée des lois de la génération, ils sentent qu'on les trompe, ont le pressentiment de la vérité’ (CSB p. 346). Nadrukkelijk constateert Proust, dat deze zelfde gevoelens de zevenjarige Marcel beheersten toen hij vermoedde, dat zijn moeder met Robert zou vertrekken. Van het lijden tengevolge van het verlies van de moeder als exclusief bezit veroorzaakt door de komst van het broertje, heeft Proust nooit kunnen genezen. Hij is zich van zijn innige gehechtheid aan zijn moeder reeds heel jong bewust geweest. Dit getuigt het beroemde antwoord dat hij als dertienjarige opschreef in het album van Antoinette Félix-Faure op de vraag: ‘Quel est, pour vous, le comble de la misère?’ - ‘Etre séparé de Maman.’ Deze vraag maakte deel uit van de questionnaire, een gezelschapsspel waarbij persoonlijk gerichte vragen beantwoord dienden te worden. Hij heeft met alle middelen getracht zijn moeder voor zich te behouden door extreem affectieve aandacht voor zich op te eisen.

Zou Proust bewust een verklaring voor zijn gehechtheid aan zijn moeder en zijn ambivalente gevoelens jegens zijn broer hebben willen vermijden door de figuren in de Recherche bijna uitsluitend ‘enige kinderen’ te laten zijn? Een paar voorbeelden hiervan zijn: de moeder van de Narrateur, de Narrateur, Swann, Gilberte, Saint-Loup, Albertine, Mlle Vinteuil, de nicht van Jupien. Ook in Jean Santeuil treffen wij dit verschijnsel aan: Jean is enig kind en zijn boezemvriend, die als ideaalbroer fungeert, Henri de Réveillon eveneens. Deze lijst zou met nog meer voorbeelden te illustreren zijn. Uitzondering vormt de baron de Charlus, die de duc de Guermantes tot broer en Mme de Marsantes tot zuster heeft. De baron de Charlus, een van de gecompliceerde karakters van de Recherche, heeft een bijzondere band met zijn moeder gehad: hij kan alleen met de grootste emotie over haar spreken (Pl. II p. 717). Ook Bloch vormt een uitzondering, maar kan toch als enig kind beschouwd worden omdat hij ten opzichte van zijn zusters een bevoorrechte positie in de familiekring inneemt.

Wij weten uit de biografieën, dat mevrouw Proust haar kwetsbare oudste zoon sterker wilde maken en niet aan zijn dwingende afhankelijkheid van haar wilde toegeven. De belezenheid van mevrouw Proust wordt zeer geprezen en haar kunst om de juiste citaten op het juiste tijdstip aan te halen. Maar ik vraag me af, of het voor een kind bevredigend is om steeds met verheven voorbeelden geconfronteerd te worden met de duidelijke bedoeling dat het zijn houding naar deze voorbeelden richt. Is het voor een zevenjarig kind mogelijk om - zoals in het aangehaalde fragment - zich bij het afscheidnemen van zijn moeder te conformeren aan Leonidas, die in grote tegenslagen een sereen gezicht kon vertonen, en aan Regulus, die in rampzalige omstandigheden zijn omgeving door zijn standvastigheid versteld deed staan? Zou in de belevingswereld van het kind de moeder, als voedster op allerlei niveau's, met haar veelvuldige verwijzingen naar deze ethische voorbeelden wel voldoende ‘voer’ aan zijn hongerende hart hebben gegeven? Zou Proust daarom aan de kus een voedende waarde toekennen - bijna in letterlijke zin - zoals uit talrijke passages uit de Recherche blijkt? ‘Et il me fallut partir sans viatique’ (Pl. I p. 27). Viatique - reisproviand, leeftocht. In Jean Santeuil wordt de nachtkusepisode ook beschreven, en daar wordt het ontberen van de nachtkus nog duidelijker omschreven:

Ce baiser-là, c'était le viatique,... la douce offrande de gâteaux que les Grecs attachaient au cou de l'épouse ou de l'ami défunt en le couchant dans sa tombe, pour qu'il accomplit sans terreur le voyage souterrain, traversât rassassié les royaumes sombres. Ainsi Jean goûtait longuement les joues tendres de sa mère... (Pl. IV p. 205/206). Elle avait penché... sa figure aimante, et me l'avait tendue comme une hostie... (Pl. I p. 13).

Welsprekend is ook de volgende passage, wanneer de Narrateur zijn grootmoeder in Balbec kust:

... je suspendis mes lèvres à sa figure... j'avais ainsi ma bouche collée à ses joues... j'y puisais quelque chose de si bienfaisant, de si nourricier, que je gardais... la tranquille avidité d'un enfant qui tête (Pl. I p. 668).

Zoals bekend, heeft Proust van de oorspronkelijke moederfiguur twee figuren gecreëerd: de moeder en de grootmoeder. Ten slotte wil ik wijzen op de nachtkus van Albertine, nadat zij haar intrek bij de Narrateur heeft genomen. Deze kus wordt als volgt omschreven (Pl. III p. 10):‘...chaque soir, fort tard, avant de me quitter, aile glissait dans ma bouche sa langue, comme un pain quotidien, comme un aliment nourrissant...’ en in die zelfde zin roept hij ter vergelijking op ‘...la nuit où mon père envoya maman dormir dans le petit lit à côté du mien.’

In tegenstelling tot de opvatting, die Proust zelf ook verkondigt, dat het latere gedragspatroon van de Narrateur in zijn liefdesleven terug te brengen is tot de nachtkusepisode en de daarin uitgebeelde verhouding tussen zoon en moeder, geloof ik, dat veel verder liggende ervaringen zijn gedrag hebben gevormd, ervaringen die Marcel in zijn baby- en kleutertijd heeft opgedaan, en waarnaar de aangehaalde citaten naar mijn gevoel ondubbelzinnig verwijzen. Die ervaringen liggen in een periode, waarin het jonge kind nog geen genegenheid voor de moeder kon voelen - zij was iets vanzelfsprekends totdat het met een schok ervoer, dat er in de symbioseachtige verhouding met haar een verandering dreigde op de treden resp. optrad. Op dat moment ontwaakte bij hem ‘délire de recherches’ omdat hij ‘sent qu'on le trompe’ en toen stelde hij alles in het werk om haar weer geheel voor zich te bezitten en ging hij - op zijn wijze - macht uitoefenen. Hetzelfde beeld vertoont de Narrateur in zijn verhouding tot zijn geliefden, en speciaal tot Albertine. Ik aarzel het woord‘beminde’ of ‘geliefde’ te gebruiken, want de partner in de relatie is tot een object gereduceerd. Niets uit de woorden of daden van de minnaar doet enige genegenheid of belangstelling in de persoon van de geliefde veronderstellen - hij wil dat zij volledig in zijn macht is; in haar verleden is hij slechts geïnteresseerd voor zover het haar liefdesleven betreft. Hij heeft geen belangstelling voor wat zij voor hem voelt en of hij haar gelukkig maakt. Als uiterste consequentie van zijn bezitsdrang tegenover Albertine gaat hij tot haar volledige bewaking en zelfs tot haar claustratie over. Vergelijk hiermede: ‘... le plus grand désir que j'eusse au monde, garder ma mère dans ma chambre...’ (Pl. I p. 43). Zolang de geliefde geen aanleiding tot achterdocht geeft, verslapt zijn liefde en belangstelling voor haar en speelt hij met de gedachte haar te verlaten, zich van haar te ontdoen. Totdat er een aanduiding is van een niet op hem gericht gevoel van de geliefde: op dat moment komt het hele mechanisme van de ‘délire de recherches’ in actie - scènes van droefheid worden opgevoerd en de steeds hernieuwde ondervragingen beginnen. Gevoelens van jaloezie kunnen de impulsen vormen voor de hartstocht van de liefde, maar ik geloof dat wij hier te maken hebben met een herhaling van de gevoelens van het zeer

[p. 23]

jonge kind toen het meende zijn moeder te verliezen. De komst van zijn broertje moet toen een dermate hevige beroering van gevoelens bij hem teweeggebracht hebben, een zo grote schok, dat de verdere groei van zijn emotionele leven in dit opzicht geremd werd. Men zou kunnen stellen, dat de door Proust beschreven liefdesemoties de trekken van de onvolwassen, infantiele liefde vertonen.

Proust met zijn analytisch vermogen en zijn overtuiging dat de ‘empreintes’ en de ‘impressions’ nooit meerweg te wissen zijn, moet zich, dunkt me, al vroeg bewust geweest zijn van deze schok en van enorme invloed die daardoor zijn broer op zijn emotionele ontwikkeling heeft gehad. Maar hij heeft, waarschijnlijk in het superioriteitsgevoel dat oudste kinderen vaak eigen is, niet willen doen blijken van de rol, die de broer in zijn affectieve leven heeft gespeeld, van de ‘empreinte’ die Robert op Marcel's hart - zij het ongewild - heeft achtergelaten.

Zoals men weet, heeft Proust herhaaldelijk gezegd, dat hij niets in zijn roman verzonnen heeft; de ingrediënten die het leven hem heeft aangereikt, heeft hij gerangschikt en bewerkt, maar sommige van deze ingrediënten heeft hij welbewust weggelaten. Veel al te persoonlijke ervaringen komen in de definitieve versie van de Recherche niet meer voor. Een vergelijking tussen Jean Santeuil en de Recherche is in dit opzicht zeer verhelderend. Echter van het begin af aan moet bij hem geen twijfel hebben bestaan, dat één persoonlijke ervaring niet openbaar gemaakt mocht worden: de invloed die van Robert op hem is uitgegaan.

Proust wordt niet voor niets ‘maître en dissimulation’ genoemd.

Nergens blijkt openlijk, dat Marcel jaloers op Robert is geweest. Maar het zou onnatuurlijk zijn als hij dat niet was geweest. Robert heeft hem uit zijn positie van enig kind verdrongen en het succesvolle, zo te zien probleemloze leven van Robert stond vanaf het allereerste begin in te krasse tegenstelling tot zijn eigen leven. Vergelijking van de beide teksten ‘l'adieu au chevreau’ en ‘l'adieu aux aubépines’ (Pl. I p. 145) laat - hoewel de teksten soms bijna gelijkluidend zijn - nuances zien, die denigrerend voor het broertje uitvallen, zoals b.v. ‘on lui avait frisé les cheveux comme aux enfants de concierge’. Ook Marcels haren zijn in het meidoornfragment door de kapper gekruld, maar hier mist men de toespeling op het conciergekind. Bij het afscheid van het bokje wordt nadrukkelijk gezegd, dat Robert later waarschijnlijk nooit meer aan het bokje heeft gedacht, maar aan het afscheid van de Narrateur van de meidoorns worden vèrstrekkende consequenties verbonden: hij belooft de meidoorns later, als hij groot is in het voorjaar de stad met haar mondaine leven en loos gepraat te ontvluchten om de bloeiende meidoorns te gaan bewonderen. Een vroege aanwijzing van het zich terugtrekken uit de wereld. Het wat ironiserende spreken van Marcel Proust met zijn moeder over zijn broer Robert duidt op een onmachtsgevoel. Het gedrag van Marcel tijdens de huwelijksplechtigheid is zonder meer duidelijk en begrijpelijk. Misschien is er ook een aanduiding van jaloezie te vinden in de vele wat belachelijk makende beschrijvingen van de medici, die in de Recherche voorkomen. Robert was arts, en ook de vader. Tenslotte is het‘doodzwijgen’ van Robert in zijn gehele werk, op een enkele uitzondering na in de Cahiers, veelbetekenend.

In een artikel van Thelma Volckman-Delabesse gepubliceerd in het Bulletin de la Société des Amis de Marcel Proust en des Amis de Combray van 1967 is gewezen op een mogelijk verband tussen de eerste astma-aanval van Marcel Proust in 1880 en het feit dat in dat jaar hoogstwaarschijnlijk Robert de destijds gebruikelijke klederdracht voor jongetjes, het rokje, verwisselde voor de jongensbroek en hij zodoende zijn intrede deed in de mannenwereld, waarin Marcel zich al enige jaren met een duidelijke voorsprong op hem had bewogen. Toen verloor Marcel opnieuw zijn bevoorrechte plaats. Er zijn nog enkele aanwijzingen in vroeger werk van Proust die bepaalde astma-aanvallen zouden kunnen verklaren als reactie op de aanwezigheid van zijn broer.

Ik hoop in dit korte stuk aangetoond te hebben hoe essentieel de aanwezigheid van de verzwegen Robert voor de ontwikkeling van Marcel Proust is geweest en hoeveel Robert heeft bijgedragen tot de beroemde beschrijvingen van de Proustiaanse liefdesverhoudingen.