Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 77]

Jaap T. Harskamp
Brieven van Oscar Wilde

De verzameling van nieuwe brieven van Oscar Wilde die onlangs is uitgebracht beslaat de periode van 1876 tot 1900, van Wilde's vroegste poëzie tot aan de publikatie van ‘The Ballad of Reading Gaol’. Vijfentwintig dramatische jaren. We zien de jaren waarin Wilde als een komeet de literaire wereld binnenstootte; hij maakte tournees door Engeland en Amerika waar zijn talent werd bejubeld (zijn lezingen in Amerika werden door twee- tot drieduizend mensen bijgewoond: een ongehoord succes); hij vierde briljante successen in het theater. Maar zoals een komeet eens werd beschouwd als voorteken van een ramp, zo volgde voor Oscar Wilde de diepe val op een spectaculaire loopbaan. Na het geruchtmakende schandaal van homoseksualiteit werd de schrijver tot gevangenisstraf veroordeeld in Reading. Eenmaal vrijgelaten vestigde hij zich als balling in Frankrijk. Een gebroken mens. Op 30 november 1900 stierf Oscar Wilde als bekeerd katholiek in Parijs.

De samensteller van deze verzameling brieven is Rupert Hart-Davis. De naam klinkt voor velen wellicht bekend: van 1946 tot 1964 beheerde Hart-Davis zijn eigen uitgeverij en daarnaast is hij werkzaam als literator en criticus. Zijn biografie van Walpole werd onlangs opnieuw uitgebracht en van zijn editie van de dagboeken van Siegfried Sassoon zijn inmiddels de eerste drie delen verschenen.

In 1962 werd door dezelfde samensteller de eerste en substantiële verzameling van Wilde's brieven uitgegeven. In deze nieuwe verzameling zijn de brieven gepresenteerd die sindsdien zijn achterhaald. De verzameling telt 164 brieven en is door Rupert Hart-Davis op voortreffelijke wijze voorzien van korte commentaren en toelichtingen. Niettemin draagt het boek noodzakelijkerwijs het karakter van een supplement, een aanvulling.

Zonder kennis van Wilde's levensgang, zonder de voorafgaande editie van de brieven te hebben gelezen, zal de lectuur van dit boek slechts een fragmentarisch beeld van het schrijverschap van Wilde geven. Maar dat neemt niet weg dat in talloze brieven de gestalte van Oscar Wilde onmiskenbaar naar voren komt, duidelijk blijkt zijn vermogen in een enkele wending een karakter te typeren, een situatie te schetsen, het meesterschap ook waarmee hij het vlijmscherpe mes van het aforisme weet te hanteren. Er komen ook minder voor de hand liggende aspecten naar voren van Wilde's complexe karakter: zijn zakelijke instelling bijvoorbeeld, zijn disciplinaire controle over acteurs en actrices, en anderzijds: zijn humanitaire houding tegenover vrienden of medekunstenaars in nood. Er zijn menselijke trekken in de estheet.

De tragische geschiedenis van het leven van Oscar Wilde is genoegzaam bekend. De schrijver werd op 16 oktober 1854 in Dublin geboren. Na zijn schooltijd bezocht hij Trinity College in Dublin en vervolgens Magdalen College in Oxford. Als jongeman maakte hij de, voor iemand van zijn stand en opleiding, verplichte reizen naar Italië en Griekenland, reizen die op de artistiek begaafde student een diepe indruk maakten. Een eerste erkenning van zijn dichterschap ontving Wilde in juni 1878 toen hem de Newdigate Prijs werd uitgereikt voor zijn gedicht ‘Ravenna’. Het was het begin van een bliksemcarrière. Drie jaar later verscheen een bundel Poems van zijn hand en de literaire tournees door Engeland en Amerika vonden plaats tussen 1882 en 1884.

Op 29 mei 1884 huwde hij Constance Lloyd, die hem twee zoons zou schenken. Tussen 1887 en 1889 was Wilde redacteur van het tijdschrift Women's World. Nadat hij twee jaar lang de wereld van de vrouw had verkend, verscheen op 20 juni 1890 in Lippincott's Magazine de eerste versie van The Picture of Dorian Gray, een roman die door de Victoriaanse pers werd veroordeeld als decadent, verziekt, verwijfd. Een jaar later verscheen de roman in boekvorm.

De ontmoeting met Lord Alfred Douglas (‘Bosie’ voor zijn vrienden) vond vermoedelijk plaats in januari 1891. De homoseksuele verhouding tussen de schrijver met een uiterst scherpe geest en de zwakkeling van adellijke afkomst, zou tot de ondergang van de eerste leiden. Het geestrijke wordt altijd verpletterd onder de stoomwals van vulgariteit. Maar in eerste instantie putte Wilde uit zijn nieuw gewonnen relatie een geweldige scheppingskracht. Tussen 1891 en 1895 ontstond vrijwel het gehele dramatische oeuvre, naast de gedichten en essays. De tragedie werd ingezet toen Oscar Wilde de onbezonnen stap ondernam om Bosies vader, de Markies van Queensberry voor het gerecht te dagen. Wilde verloor de zaak, erger: het proces leidde tot zijn eigen veroordeling en de maximale straf van twee jaar gevangenis met dwangarbeid wegens homoseksualiteit.

Oscar Wilde was een estheet, de meest Franse schrijver van Engelse auteurs zo men wil. Zijn esthetische opvattingen waren doordrongen van ideeën en houdingen die hij ontleende aan schrijvers en dichters als Baudelaire, Gautier, Verlaine, Mallarmé, Huysmans, e.a. Persoonlijk heb ik altijd mijn bedenkingen gehad tegen de kunst van Wilde. Waar de betere kunst van de Parijse estheten naar mijn idee een waarachtig kosmopolitisch karakter bezit, daar blijft Wilde's estheticisme parochiaal, gebonden aan Oxbridge, geurend naar de studeerkamer. Het werk van Wilde is mij te veel een geleerde kunst, te weinig een geleefde; te veel theater, te weinig gedrevenheid.

Oscar Wilde en Lord Alfred Douglas ‘(Bosie)’

Sommige critici hebben Wilde geduid als een briljant imitator van zijn Franse tijdgenoten en voorgangers. The Picture of Dorian Gray mag een boeiende roman zijn, maar zou ondenkbaar zijn geweest zonder het voorbeeld van Huysmans' A rebours. Maar anderzijds: doet dat veel af aan het talent van Wilde? Is de creatieve wedijver niet een essentieel - en door onze cultus van originaliteit een te vaak verguisd - deel van het creatieve proces? Wilde heeft de uitdaging van Huysmans

[p. 78]

aangenomen en zijn rivaal overtroffen waar het de conceptie en constructie van de roman betreft.

Wat uit deze brieven blijkt, is dat Wilde op geheel eigen wijze naar het estheticisme werd gedreven. Hij blijkt meer dan een imitator. Ik geef een voorbeeld.

In het voorjaar van 1877 trok Oscar Wilde in het gezelschap van drie kennissen naar Griekenland en Italië. Eén van de medereizigers was George MacMillan, zoon van Alexander, één van de twee broers die de uitgeverij van MacMillan hadden opgezet. George zelf zou later in de uitgeverij een loopbaan maken en hij was mede verantwoordelijk voor historische publikaties als George Grove's Dictionary of Music en James Frazers The Golden Bough.

Vanuit Genua schreef George op 28 maart 1877 een brief aan zijn vader waarin hij zijn reisgenoot Oscar Wilde karakteriseerde. Oscar is een fijne vent, schreef MacMillan daar:

Hij is tot in het uiterste een estheet, heftig verzot op gedempte kleuren, lage tonen, behang van Morris, en is daarnaast ook in staat een hoop onzin uit te slaan, maar niettemin is hij een erg verstandig, goed-onderlegde en innemende man. Vatbaar als hij is voor indrukken, voelt hij zich op dit moment nogal getrokken tot het rooms-katholicisme en is daarom op weg gegaan naar Rome om de glorie te aanschouwen van een religie die hij beschouwt als de hoogste en meest gevoelige.

Oscar Wilde zou tot het katholicisme aangetrokken blijven en kort voor zijn dood tot dat geloof overgaan.

De band tussen katholicisme en estheticisme is door Mario Praz op onweerlegbare wijze aangetoond. De estheet van de latere negentiende eeuw was of werd katholiek. In zijn werk komen steeds weer twee aspecten naar voren, verdeeld maar ondeelbaar: daar was de zinnelijkheid en daar was God.

Ook Huysmans toonde een obsessieve preoccupatie met de Kerk (ook hij zou tot het katholicisme bekeerd worden), maar vooral in A rebours is de religie in vele opzichten een decadent decor, sterker: het geloof krijgt iets verwordens, alle aspecten van de traditionele eredienst worden uit hun context gerukt en krijgen een sensueel-esthetische klank en toon. Sadisme, wellust en religie zijn niet te scheiden.

Datzelfde aspect komt naar voren in Wilde's portret van Dorian Gray. De laatste vond het zalig om op het koude marmer neer te knielen. De walmende wierookvaten, de jongens gekleed in kant en scharlaken, bekoorden hem. De onschuldige ernst van de koorknaapjes prikkelde hem. De spirituele mysteries gingen Dorian Gray door de zinnen. Hij poneert dat iedere stemming van de ziel een evenwicht zal vinden in het leven van de zinnen. Wat in de figuur van Dorian Gray literair is vastgelegd, zou volgens MacMillan in de jonge Oscar Wilde al hebben geleefd. Wilde bezocht Italië in 1877: Huysmans' roman die Oscar Wilde zo diep zou treffen, verscheen pas zeven jaar later, in 1884. Hij zal A rebours hebben gelezen met eenzelfde schok van herkenning die Baudelaire trof toen hij de gedichten van Edgar Allan Poe las.

Typisch voor de estheet is dat hij een preoccupatie met het katholicisme kon verenigen met een hellenistische instelling. Op 22 maart 1879 schreef Wilde aan MacMillan om zijn medewerking toe te zeggen aan de ‘Hellenic Society’ die door de laatste was opgericht. Wilde overwoog om fragmenten uit het werk van Herodotus te vertalen, omdat de stijl en het pathos van diens verhalen hem hadden getroffen.

Het blijkt dat Wilde in die periode bewust had gekozen voor de loopbaan van literator. In een brief van september 1880 meldt hij de voltooiing van een eerste drama: Vera; or, The Nihilist. Waarom koos hij voor de dramatische vorm?

De auteur zelf geeft twee redenen die wellicht tot een enkele factor gereduceerd kunnen worden. Het drama - zo schrijft Wilde - is de democratische vorm bij uitstek en daarnaast klinkt het nadrukkelijk: ik wil beroemd worden, I want fame.

Het eerste argument grijpt terug naar de vraag die in de negentiende eeuw dikwijls was gesteld: welk genre zou het meest democratische zijn? Toen luidde het antwoord: de roman. Hoewel men Oscar Wilde een politieke belangstelling niet kan ontzeggen, moet zijn gebruik van het woord democratisch worden geïnterpreteerd in de zin van deze vraag: indien ik roem begeer, op welke wijze zal ik dan het grootste publiek kunnen bereiken? Zoals in die tijd voor de componist een opera de weg naar succes opende, zo schonk het theater (en dat gold met name voor Engeland) de auteur de meest vaste belofte van roem.

Scholieren van Eton omstreeks 1890.

Niet alleen wenste Oscar Wilde de beroemdheid, hij was er vast van overtuigd dat hij die zou winnen. Het creatief domein telt weinig zelfverzekerde wandelaars. Angst, twijfel, onrust, onzekerheid zijn in de psychologie van de kunstenaar meer gerapporteerde karaktertrekken dan die van zelfverzekerdheid en eigendunk. Oscar Wilde twijfelde nooit aan zijn talent. Hij was begaafd en wist dat: hij verwachtte niet anders dan bewonderd te worden en hij eiste die bewondering.

Zozeer hongerde Wilde naar succes, dat hij er niet tegen opzag passages uit zijn drama's te schrappen indien hij daarmee het publiek gunstig zou stemmen. In februari 1893 bijvoorbeeld schreef hij aan zijn literaire agent in New York dat hij haar (de dame heette Elisabeth Marbury) zijn stuk A Woman of No Importance had gezonden. In het tweede bedrijf daarvan drijft Wilde nogal de spot met Amerika. Maar - zo benadrukte hij - mocht men die passages in Amerika stotend vinden, dan zou hij die fragmenten zonder bezwaar willen schrappen. Dat tekent eerder de instelling van de entertaining dan die van de gedreven kunstenaar. Zou men zich zo'n houding kunnen voorstellen van een Ibsen of een Strindberg? Met artistieke concessies aan zijn publiek had Wilde in die tijd kennelijk geen moeite.

Wat bovendien treft in deze brieven, is dat Oscar Wilde een uiterst zakelijke geest toonde waar het de moeilijke onderhandelingen betrof met uitgevers en theaters en agenten. Waar een D.H. Lawrence er zijn loopbaan voor had willen opgeven om de misselijk-makende manipulaties uit de weg te gaan, daar blijkt Wilde zijn zaken te regelen met de hard- en handigheid die men zou associëren met een handelaar in olie. Mocht hij naar buiten pochen dat hij niet met geld kon omgaan en de duiten hem als water door de vingers stroomden, in zijn financiële onderhandelingen stelde hij zijn eisen en drukte die door.

Een dominerende aanwezigheid blijkt ook in de voorbereidingen tot de opvoering van zijn stukken. Zijn wil geschiedde en geen detail ontsnapte hem. Hij was bij iedere repetitie aanwezig en eiste het uiterste van acteurs en actrices. In een brief van midden februari 1892 naar aanleiding van zijn stuk Lady Windermere's Fan dat in die maand in première zou gaan, vatte hij een motto samen dat hij aan alle dienaren van de kunst oplegde: ‘In het leven spelen details geen rol, maar in de kunst zijn die details juist van vitaal belang.’

Wilde dan koos voor een democratische kunstvorm om een zo groot mogelijk publiek te bereiken. Hij wilde dat de parels en juwelen van zijn kunst bewonderd en benijd zouden worden. Roem. Dat wilde Wilde. Die ambitie plaatst hem buiten de kring van Franse estheten die de kunst bewust een graad van obscuriteit had geschonken. Zij schiepen een kunst die voor het publiek (de massa, de kudde, en andere woorden die in die tijd in zwang waren) moeilijk toegankelijk was. Roem is prostitutie, aldus omschreef Camille Mauclair het aristocratische credo van de Franse symbolisten. Oscar Wilde wilde in de kunst estheticisme en democratie combineren, het tegenge-

[p. 79]

stelde verzoenen. In leven en werk blijft Wilde een voortdurende paradox.

Alice Austen was een bekende fotografe die het proces van emancipatie in beeld bracht. Deze foto: ‘Learning to Ride’, dateert van omstreeks 1890.

Wie overigens in Wilde een begaafd briefschrijver verwacht, zal teleurgesteld worden. Hij is geen Flaubert, geen Van Gogh, geen Shaw. Zijn brieven zijn meestal korte berichten, lijken dikwijls in haast geschreven en dragen een zakelijk-informatieve toon. Maar er zijn momenten dat het stilistisch meesterschap opklinkt. Neem bijvoorbeeld zijn beschrijving van Oxford in december 1880:

...het enige domein van denken waar je tegelijkertijd briljant en onredelijk kunt zijn, speculatief en feitelijk, creatief en kritisch, en waar je met de passie van de jeugd kunt schrijven over waarheden die behoren tot de verheven sereniteit van ouderdom.

Zijn samenvatting zou een aanvaardbare kritische duiding zijn van de stijl die Wilde zich eigen zou maken.

Tussen september 1887 en oktober 1889 werkte Wilde als redacteur voor het tijdschrift Women's World, een periode waarin hij zich concentreerde op vrouwenzaken, leefde en werkte in een wereld van en voor vrouwen, en waarin tevens de gestalte van Dorian Gray in zijn hoofd begon te rijpen. Over het scheppingsproces zelf laat Wilde zich helaas weinig of nauwelijks uit, maar er moet hier sprake zijn geweest van een rijpingsproces. Hoe anders zou hij de grote krachtsinspanning hebben kunnen opbrengen om de roman in drie weken te schrijven?

In de brieven ziet men Wilde in deze periode corresponderen over artikelen die kindermishandeling betreffen, of de wereld van de mormonen, of over de Franse keuken op betaalbare wijze gepresenteerd voor de Engelse huisvrouw.

Het was een periode waarin de strijd voor de emancipatie van de vrouw in de Engelse samenleving verwoed werd uitgevochten. Wilde droeg het zijne bij tot die emancipatie. Tegelijkertijd (in 1888) verscheen de figuur van Robert Ross in zijn leven (‘Robbie’ voor zijn vrienden).

Het was Ross, literator en kunstcriticus, die de homoseksualiteit in het leven van Wilde introduceerde. En hoewel Wilde voor Bosie zou kiezen, bleef Ross één van de weinige vrienden die Wilde tot het laatste zou bijstaan, hij wachtte hem op toen hij uit de gevangenis werd ontslagen en was bij zijn bed toen Oscar Wilde in het Hôtel d'Alsace in Parijs stierf.

Het was een merkwaardige situatie waaruit de gestalte van Dorian Gray is geboren. Oscar Wilde was een jonge vader van twee zoons, hij bewoog zich in een wereld van en voor vrouwen en hij had zich door het contact met Robbie Ross overgegeven aan een voor de Victoriaans-puriteins-schijnheilige samenleving meest gevreesde en onvergeeflijke van alle zonden: homoseksualiteit. En uit die omstandigheden groeide een verhaal dat door Wilde's tijdgenoten als pervers en decadent werd ontvangen, een roman waarvan de literair-historicus de moralistische strekking zal benadrukken. Dorian Gray is een figuur die zondigt en ten onder gaat.

Het is opmerkelijk dat de Engelse samenleving van die tijd geen oog heeft gehad voor dat verband van perversiteit en moralisme. In een tijd dat het nieuws een markt begon te winnen en verkoopartikel werd, wedijverden de kranten in verhalen die pikant en prikkelend waren, en toch een strekking hadden. Opwindend en deugdzaam, in die frase was en is de inhoud van de Engelse tabloid-pers getypeerd. Een voorbeeld. In juli 1885 begon een bekende journalist, W.T. Stead, in de Pall Mall Gazette een campagne tegen de onzedelijkheid en prostitutie in Londen. In een eerste artikel kondigde hij aan dat hij de excessen onverbloemd aan de kaak zou stellen. In moralistisch ingelijst werk schilderde Stead zijn zondige portretten en taferelen. Het succes was overweldigend en de oplage van de krant steeg op spectaculaire wijze. En wie zou niet vallen voor zulke koppen als ‘The Violation of Virgins’, ‘Confessions of a Brothel-Keeper’, enzovoort? Maar homoseksualiteit ging zelfs de journalist te ver. Men kan slechts een vermoeden uitspreken, maar het lijkt mij dat zonder de klopjacht van de pers de veroordeling van Wilde niet zou hebben plaatsgevonden. Zeker is dat Dorian Gray mede de aanleiding was tot Oscar Wilde's val.

Uit de brieven blijkt een aardig stukje voorgeschiedenis van de schepping van de roman. Op 30 augustus 1889 had J.M. Stoddart, de redacteur van Lippincott's Magazine, zowel Wilde als Conan Doyle vooreen diner in Londen uitgenodigd. De redacteur vroeg beiden om een bijdrage aan het tijdschrift. In februari 1890 verscheen van Conan Doyle The Sign of Four, zijn tweede Sherlock Holmes roman en vijf maanden later beantwoordde Wilde aan het verzoek met de publikatie van Dorian Gray.

En ook hier bleek Wilde overtuigd van de kracht en waarde van zijn werk. ‘Ik ben er zeker van dat mijn werk een sensatie zal zijn,’ schreef hij in mei 1890. ‘Het is zeker mijn beste werk’ schreef hij enkele weken later.

Maar de ontvangst van de roman was ongunstig, Wilde werd direct in de pers van immoraliteit beschuldigd. Op (vermoedelijk) 19 mei 1891 - de roman was op 1 april in boekvorm verschenen - schreef Wilde een brief aan W.L. Courtney, literair redacteur van de Daily Telegraph, waarin hij klaagt dat zijn roman op morele gronden is beoordeeld, maar niet naar literaire maatstaven (geen enkele criticus had volgens de auteur oog gehad voor stijl, plot, constructie of psychologie in zijn roman). In een enkele passage heeft Wilde in deze brief aangegeven hoe hij later veroordeeld zou worden. Waar de diepe ernst van moraliteit en goede zeden in het geding is, daar hebben artistieke criteria geen enkele waarde. Baudelaire, Flaubert en Verlaine hadden hetzelfde ondervonden.

In journalistiek opzicht was aan de term ‘fin de siècle’ negatieve connotaties gegeven van pervers, decadent, onnatuurlijk en on-Engels. Tegenover een journalist verdedigde Wilde in een brief van 1894 het woord als de meest fijne bloem van beschaving: in de term zou naar zijn idee alles besloten liggen wat de wereld beschermt tegen vervlakking, ruwheid en barbarisering. Fin de siècle betekende voor hem-net als voor zijn Franse tijdgenoten - een hoogste uiting van verfijnde, ja: oververfijnde beschaving.

De geruchtmakende affaire met Lord Alfred Douglas is vrijwel in zijn geheel gedocumenteerd en in deze verzameling is maar een enkele belangrijke brief toegevoegd. Belangrijk omdat het waarschijnlijk de enige brief betreft die door Wilde is geschreven vanuit Algiers. Tijdens dat verblijf in Algiers met Bosie ontmoette Wilde bij toeval naar het schijnt - zijn Franse collega André Gide. Maar in de brief (die vermoedelijk van 25 januari 1895 dateert en is gericht aan Robbie Ross) is van die ontmoeting geen melding gemaakt. Wilde schrijft daar dat Bosie en hij zich hebben aangewend om hashiesj te roken en klaagt bovendien dat de mooiste jongen in Algiers een bedrieger schijnt te zijn. Is dat niet droevig? vraagt hij zijn vriend.

Het proces dat tegen Oscar Wilde is gevoerd, was een bizar stuk theater. In het drama speelde Wilde zelf zijn rol, hij meen-

[p. 80]

de op de planken te staan, was scherp, geestig en richtte zijn woorden tot het publiek. In zijn werk is het (voor mij althans) altijd moeilijk om in Oscar Wilde de auteur van de acteur te scheiden: op het meest dramatische en gevaarlijke moment in zijn leven nam de acteur over. Hij waande zich in een theater en vergat dat hij als beschuldigde in de rechtszaal stond. De opvoering van de gerechtelijke klucht bereikte een gigantisch publiek, de naam van Oscar Wilde lag allen op de lippen; de uitvoering van het recht/onrecht zou aan het sensationele drama een definitief einde maken. Voor Oscar Wilde was het doek gevallen.

In vele opzichten schijnt Oscar Wilde zijn ondergang te hebben uitgelokt. Over zijn ‘drang naar zelfmoord’ is in sommige kringen lustig gepsychologiseerd. Daarbij vergeet men dan dat in de theorieën van kunst die de schrijver verdedigde, de notie van een ‘martelaarschap voor de kunst’ centraal stond. Laat ik een korte omweg maken: in de dagboeken van Frederik van Eeden treft men een passage (23 augustus 1912) die dat idee van het artistiek martelaarschap verduidelijkt. Tijdens een verblijf in Engeland las Van Eeden het De Profundis van Oscar Wilde en het werk trof hem als echt en diep. Van Eeden schrijft dan:

Ik was zeer getroffen door Wilde's beschrijving hoe hij een half uur lang op het stations-perron te Clapham-Junction stond, in misdadigers-kleeding, met handboeien aan, terwijl iedere trein nieuwe nieuwsgierigen bracht. Ik vind hem gezeegend, benijdbaar, die zulk een half uur doorbracht.

Zo'n passage zegt het één en ander over de psychologische figuur van Van Eeden zelf, maar doet meer dan dat: het onderstreept de wijze waarop de kunstenaar rond de eeuwwisseling zijn plaats en positie in de samenleving projecteerde. In een materialistisch-barbaarse tijd zag hij zichzelf als de verstoten figuur, de outcast, de laatste verdediger van hogere waarden en schonere idealen, een martelaar voor de kunst. Het was dit besef, gekoppeld aan een sterke neiging tot het theatrale, die Oscar Wilde ervan weerhielden zijn banale tegenstanders met gelijke wapenen te bestrijden. Hij wilde zich niet verlagen. Hij ging liever ten onder.

Uit de periode van Wilde's gevangschap zijn talloze nieuwe brieven bijeengebracht. De eerste van die brieven dateert van 15 april 1895 waarin men de zin treft: ‘Life has at last become to me as real as a dream’.

Opmerkelijk in deze brieven is dat Wilde zich geen moment over zijn positie beklaagt. En nog steeds blijkt hij in staat een hoge mate van zakelijkheid tentoon te spreiden, een zelfcontrole die bewondering afdwingt. Wilde dacht aan de toekomst, aan vrijheid, aan een nieuw begin. Dat zijn gevangenisstraf Oscar Wilde als mens en schrijver gebroken zou hebben, laat zich uit deze brieven althans niet rechtvaardigen. Het lijkt mij veeleer dat het hem ondraaglijke isolement van ballingschap zijn einde heeft bespoedigd.

Aubrey Beardsley: één van zijn grafieken bij Oscar Wilde's Salomé.

Na zijn vrijlating in mei 1897 verliet Wilde Engeland en vestigde zich in Berneval aan de Franse kust. De eerste brief vanuit Frankrijk in deze verzameling dateert van 29 mei, een optimistische brief gericht aan Edward Rose, een criticus die het talent van Wilde was blijven verdedigen, een brief met plannen en een enthousiaste melding ook van een Franse produktie van zijn stuk Salomé (dat stuk was door Wilde in 1891 in Parijs geschreven voor Sarah Bernhardt hoewel zij die rol nooit zou spelen; Aubrey Beardsley maakte zijn befaamde grafieken bij dit stuk).

Wilde bleek in eerste instantie in Frankrijk een stimulerende wijkplaats gevonden te hebben. Frankrijk - schrijft hij - is de moeder van alle moderne kunstenaars en zij is in staat haar zoons te troosten en zo nodig te genezen. Om ongewenste nieuwsgierigheid te vermijden, koos Wilde voor een nieuwe naam, een ander masker: Sebastian Melmoth. De naam was literair geïnspireerd (hoe kan het anders?) en behield een band met de familie. Charles Robert Maturin was een oudoom van Wilde. De eerste had in 1820 een merkwaardige roman gepubliceerd onder de titel Melmoth the Wanderer, een werk waarvoor Goethe en Balzac belangstelling hadden getoond.

In Berneval zette Wilde zich opnieuw aan het werk. Op 20 juli 1897 meldde hij dat zijn gedicht ‘The Ballad of Reading Gaol’ vorderingen maakte. Een maand later (22 augustus) schreef hij over de inhoud en stijl van de ballade aan Laurence Housman, broer van de bekende dichter. Voor mijn doen - aldus Oscar Wilde - is dit een verschrikkelijk realistisch gedicht, gebaseerd op mijn eigen ervaringen. In vele opzichten zelfs is het gedicht een volledige negatie van mijn eigen kunstfilosofie.

Juist omdat Wilde in die periode afstand deed van theorieën die in zijn poëzie talloze onleesbare gedichten hadden opgeleverd, omdat dit een gedicht is dat is ontstaan uit de benarde werkelijkheid van zijn eigen ervaring, een gedicht met andere woorden dat geleefd is, blijft deze ballade het hoogtepunt in het poëtische oeuvre van de schrijver. Als alle grote kunst ontsnapt het gedicht aan de gebondenheid aan tijd en biografie: de ballade heeft nooit aan benauwende kracht verloren en blijft inspiratie schenken, vooral aan hen die de nood van onderdrukking kennen (het is nauwelijks verwonderlijk dat er in de bezettingstijd twee Nederlandse vertalingen verschenen, die van Verkade in 1944 en van Marja in 1945).

Was het estheticisme als factor uit het leven en denken van Oscar Wilde tijdens zijn laatste jaren verbannen? Verre van dat. Op 27 oktober 1897 verzond Wilde vanuit Napels het herziene manuscript van zijn ballade aan Leonard Smithers, de uitgever. In de brief die was bijgevoegd bericht hij dat hij in een Napolitaans museum de buste had gezien van een verfijnde maar strenge jongeman die in zijn gelaat een curieuze mengeling toonde van trots en ennui. De buste was die van Heliogabalus, de keizer die tal van negentiende-eeuwse geesten sinds Flaubert had bewogen (in de Nederlandse literatuur werd Couperus door die keizer gefascineerd). Ik zou - schrijft Wilde - het leven van Heliogabalus willen beschrijven in pagina's van prachtig gekleurde woorden. De estheet in Wilde was ongebroken. Het was alsof hij na het realisme van de ballade van ‘Reading Gaol’ -om een wending van Couperus te gebruiken - opnieuw in symboliek wilde baden en zich dompelen in de schittering van stijl.

De wil was daar, het vermogen niet meer. Al snel beginnen de brieven vanuit Frankrijk te versomberen, het ballingschap was een zware druk, het isolement ondraaglijk. De cirkel van zijn bestaan werd steeds erger, Parijs was hem een gevangenis, het leven een straf. Kunst is lijden, klinkt het in een brief van februari/maart 1898 aan Laurence Housman. En omdat de kunst de meest diepe expressie is van het leven, is lijden de meest intense vorm van leven. We zijn geschapen om te lijden. Dat Wilde ten slotte een vluchtplaats binnen de katholieke kerk zocht, schijnt welhaast onvermijdelijk te zijn geweest.

More Letters of Oscar Wilde,

Edited by Rupert Hart-Davis, Uitgegeven door John Murray, £12.50.